Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Heilo, Frederik van]

HEILO (Frederik van), zóó genoemd naar het dorp waar hij tegen het einde der veertiende of in het begin der vijftiende eeuw geboren werd, overl. 11 Oct. 1455. Aangaande zijn jeugd en opleiding staat niets vermeld. Hij is in het windesheimsche mannenconvent Onzer-Vrouwen-Visitatie (‘Domus Visitationis M. Mariae’) bij Haarlem priester geweest en donaat (d.i. iemand die zich met al het zijne aan het klooster had overgegeven, daarvoor levenslang het noodige onderhoud ontving en tot werkzaamheden van geringe soort verplicht was). Daarna ontmoeten wij hem als biechtvader achtereenvolgens in drie vrouwenconventen: te Warmond, te Leiden en te Beverwijk. In zijn Apologia super resignatione regiminis sororum (uitgegeven op blz. 69-85 van het beneden geciteerde academisch proefschrift van J.C. Pool) ontvouwt hij de redenen waarom hij, na alzoo een tijdlang het zieleheil van vrouwen behartigd te hebben, zich genoodzaakt heeft gezien het hierboven genoemde mannenklooster weer op te zoeken. Tot dat besluit werd hij gebracht door de smartelijke ervaringen die hij opgedaan, en de gevaren, waaraan hij blootgestaan had, door de minachting ook, die hij langzamerhand kreeg voor de vrouwelijke sekse, tegenover welke hij steeds op zijn hoede moest wezen. Wanneer de terugkeer naar het mannenconvent nabij Haarlem plaats vond, is niet bekend. In 1451, toen de pauselijke legaat Nicolaas van Cusa op diens reis door ons land tevens het klooster Onzer-Vrouwen-Visitatie bezocht, woonde hij aldaar opnieuw. Hij bleef er tot zijn dood, deze laatste jaren zijns levens hoofdzakelijk wijdend aan het schrijven van tractaten en brieven.

Van Frederik van Heilo wordt in het op hem gemaakte grafschrift getuigd, dat hij groot schrijverstalent heeft bezeten (‘ingenti scribendi preditus arte’). De titels worden opgegeven van negentien door hem in het Latijn geschreven werken, waarvan slechts enkele tot ons gekomen zijn. Van de vermoedelijk uitvoerige kroniek van Onzer-Vrouwen-Visitatie (Liber de fundatione domus regularium prope Haerlem), die hij naliet, zijn een viertal fragmenten bewaard gebleven. Zij komen voor op blz. 133-167 van Pool's proefschrift en bevatten weinig over de geschiedenis van het klooster, veel zoowel over het juheljaar, in 1450 door den Paus uitgeschreven, als over het verblijf hier te lande van Nicolaas van Cusa, die aan allen vertrouwen en eerbied inboezemde en op hem persoonlijk een diepen indruk maakte. Dat Frederik van Heilo de bedevaarten maar in bepaalde gevallen en den aflaat voor sommige personen nuttig achtte, leert zijn Tractatus de peregrinantibus sive contra peregrinantes (in Pool's proefschrift, blz. 116-129). Nog vindt men op de lijst zijner werken (hetz. werk blz. 32-34) de aanduiding, dat hij liederen zou gemaakt hebben ter eere van de H. Basilia, wier gebeente te Warmond rustte; zij schijnen verloren te zijn geraakt. Tot de oude boekerij van het Sint-Barbaraklooster te Delft behoorde Heer Vrederics boec: gheminde susteren. Indien met ‘Heer Vrederic’ wordt bedoeld Frederik van Heilo, dan blijkt daaruit (?) dat hij bovendien een geschrift (of geschriften?) in het Dietsch vervaardigd heeft.

Hoewel Frederik van Heilo de Roomsch-Katholieke kerk altijd eerbiedigde en haar leerstellingen als waarheid erkende, was hij toch geenszins blind

[p. 749]

voor het verkeerde, dat daarin gevonden werd Hij trok te velde tegen het misbruik, dat van den aflaat, het beevaart-loopen en den beeldendienst gemaakt werd, en tegen de zedeloosheid van zijn tijd, van de hoogere en de lagere geestelijkheid, vooral van de kloosterlingen. Uit hetgeen hij geschreven heeft, blijkt, dat hij verlichte denkbeelden koesterde en een verheven opvatting had over God. De Heilige Schrift was hem geen tuighuis ten einde daaraan de wapens te ontleenen ter verdediging van een of ander dogma; zij was hem ‘nihil aliud quam sensus divinus ac vita divina’. Op reiniging van den inwendigen mensch drong hij telkens aan. Vandaar dat hij, zich beroepend op de Karthuizers, de insluiting of clausuur der kloosters - de z.g. ‘inclusio’ - hooger achtte dan de niet-insluiting; alleen hij maande hier tot voorzichtigheid aan, meenende dat het onverstandig ijveren er voor (hij vergeleek dat met het werpen van paarlen voor de zwijnen) enkelen allicht afkeerig zou kunnen maken van het religieuze leven. Kortom, Frederik van Heilo heeft het zijne gedaan om de hem omringende wereld te verbeteren en wordt in menig opzicht als een voorlooper van de Hervorming beschouwd.

Zie: J.C. Pool, Frederik van Heilo en zijn schriften (Amsterd. 1866, acad. proefschrift); J.C. van Slee, De kloostervereeniging van Windesheim (Leid. 1874), 79, 85, 167 volg., 242, 308, 313, 320, 324, 326, 327, 333, 337; J.G.R. Acquoy, Het klooster te Windesheim en zijn invloed II (Utr. 1876), 208, 213, 254, 257, 295, 317 aant. 3, 343 aant. 7, III (Utr. 1880), 52; N.C. Kist en W. Moll, Kerkhistorisch archief (Amsterd. 1857-1866) III, 280, IV, 109, 226, 267; W. Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Hervorming II, stuk 2 (Arnh. 1867), 214, 216 aant. 2, 226, 348, 370, 371, 398, 409, 412, stuk 4 (Utr. 1869), 47 volg., 203, 206.

Brinkerink