Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Costa, Uriël da]

COSTA (Uriël da), oorspronkelijk Gabriël geheeten, joodsch godsdienst-wijsgeer, geboren te Oporto in Portugal, omstr. 1585, overleden te Amsterdam April 1640. Da Costa stamt uit een van die families van joodschen oorsprong, die in den tijd, dat de Joden in Portugal gedwongen werden zich te laten doopen, het Christendom hebben aangenomen, de zgn. Marranen, en die in den loop der zestiende eeuw zich reeds volkomen aan alles, wat Portugeesch was, geassimileerd hadden. In de familie da Costa, die in den portugeeschen adel was opgenomen, bestond niets meer van de joodsche traditie; van den vader van Uriël, Bento da Costa, weet men, dat hij streng-geloovig katholiek was. In een rijke familie opgroeiend, kreeg da Costa de opvoeding van een portugeesch edelman en ging vervolgens in de rechten studeeren. Van 1604 tot 1608 heeft hij aan de Jezuïeten-universiteit te Coimbra het kanoniek recht beoefend. Na beëindiging van zijn studie, waarschijnlijk in 1609, is hij schatmeester geworden aan een stiftskerk in zijn vaderstad Oporto en heeft dus, naar men mag aannemen, de lagere wijdingen ontvangen. In dezen tijd komt voor het eerst godsdienstige twijfel bij hem op, niet zoozeer door het nawerken van een innerlijken strijd tusschen jodendom en christendom, als door de overheersching van de godsdienstigheid tijdens de tegenhervorming, die juist in Portugal religieuze menschen, onder invloed van herinneringen aan het Jodendom, tot den joodschen godsdienst als de meer zuivere godsleer bracht. De ‘twijfel aan het zieleheil’ is het eigenlijke motief geworden in het denken van da Costa; de ‘angst voor de eeuwige verdoemenis’ ondermijnden het ‘geloof, dat in hem reeds diepe wortels geslagen had’. Uit dezen nood zocht hij zijn toevlucht bij het Jodendom, waarschijnlijk onder invloed van joodsch-gezinde nieuw-Christenen, als zijn lateren tegenstander, Samuel da

[p. 349]

Silva. Uit de studie van het Oude Testament, dat voor hem overigens in den oorspronkelijken tekst ontoegankelijk bleef, vormde hij zich de voorstelling van een jodendom, dat in trouwe vervulling van de wet zekerheid zou vinden en hem daardoor van alle gevaren bevrijden, waarmee de absolute eisch van het Christendom zijn ziel bedreigde. Door zijn toedoen werden ook zijn moeder en zijn vier jongere broers tot het Jodendom gebracht. Tusschen 1612 en 1615 week de familie da Costa naar Holland uit en hier gingen zij tot het Jodendom over. Uriël da Costa had zich een beeld van het Jodendom gevormd, dat niet overeenkwam met het door de traditie gevormde Jodendom, zooals in dien tijd de amsterdamsche Sephardiem (portugeesche Joden) het van de Aschkenaziem (duitsche en poolsche Joden) hadden overgenomen. Maar aangezien da Costa in pijnlijk nauwgezette vervulling van de wet de eenige en uitsluitende waarborg voor het heil van de ziel zag, wendde hij zich in de eerste plaats in een critisch geschrift, de Propostas contra a Tradiçaõ tegen de traditie, die de wetsvoorschriften uitlegde, uitbreidde of verzachtte (1616).

Het handelshuis da Costa had, van Amsterdam uit, ook een filiaal in Hamburg en van Hamburg uit zond Uriël da Costa zijn strijdschrift aan de sephardische gemeente te Venetië. Deze liet door haar rabbijn, Leon da Modena, het geschrift van Uriël weerleggen en sprak, daar hij bij zijn critiek bleef en in de pasgestichte sephardische gemeenten van het Noorden aanhangers kreeg, op 14 Aug. 1618 den ban over hem uit, die ook in Hamburg werd afgekondigd. In dezen tijd verhuisde da Costa weer naar Amsterdam. Hij leefde als wetgetrouwe Jood, hoewel naar zijn persoonlijke uitlegging van de wet; zoo hield hij b.v. de feestdagen naar zijn eigen berekening en bereidde hij zijn spijzen naar zijn persoonlijke interpretatie van de ritueele voorschriften. Hij was getrouwd met Sara da Costa, die reeds in 1622 stierf, zonder kinderen na te laten. In Amsterdam bezat hij een eigen huis en samen met zijn broers, een bloeiende zaak, zoodat hij in 1623 van zichzell zeggen kon: ‘al mijn goederen gedijen en groeien in de oogen der menschen en mijn welzijn wordt blijkbaar door Gods bijstand bijzonder beschermd.’

Nu kwam Uriël da Costa, wiens hoofdprobleem nog altijd de vraag van het zieleheil bleef, door zijn bestudeering van den Bijbel tot de overtuiging, dat de bijbel de onsterfelijkheid der ziel in het geheel niet leert. Deze overtuiging legde hij neer in een geschrift (waarvan eerst in 1922 de hoofddeelen werden gevonden), dat door een onbescheidenheid nog vóór de publicatie in handen van zijn tegenstanders geraakte, die van hun kant den arts Samuel da Silva opdroegen het te weerleggen. De verhandeling van dezen, waarin da Costa als ‘ketter en afvallige’ wordt ten toon gesteld, verscheen in 1623 te Amsterdam, bij Paul van Ravesteijn, onder den titel: Tratado da Immortalidade. Tegelijkertijd werd hij door de Synagoge in den ban gedaan. Da Costa gaf nu zijn verhandeling met een weerlegging van da Silva uit, onder den titel: Examen das tradiçoens Phariseas conferidas con à Ley escrita po Vriel Jurista Hebreo, com reposta à hum Semuel da Silva, seu falso Calumniador (Amsterdam 1624). Hier bestrijdt hij, in zijn loochenen van de onsterfelijkheid der ziel zich verwant voelend met de sekte der Sadducaeërs, zijn tegenstanders als ‘Pharisaeërs’. Naar aanleiding van dit geschrift dienden de vertegenwoordigers der gemeente een

[p. 350]

klacht in bij de overheid der stad Amsterdam, aangezien immers het loochenen van de onsterfelijkheid evenzeer tegen den christelijken als tegen den joodschen godsdienst gericht was. Hij kwam in de gevangenis, maar werd spoedig, op borgtocht van zijn broeders, vrijgelaten; intusschen werd hij evenwel veroordeeld tot een geldboete van driehonderd gulden en verbanning uit Amsterdam, terwijl zijn boek in het openbaar werd verbrand. Jarenlang bleef nu da Costa, die al spoedig weer in Amsterdam mocht terugkomen, een afgezonderd leven leiden en in dezen tijd voltrok zich in hem de beslissende ommekeer. Was hij tot nu toe steeds wetgetrouw jood gebleven, zij het ook van sadducaeïsche richting, nu maakt hij zich los van het Jodendom, doordat hij het geloof aan het auteurschap van Mozes, wat den Pentateuch betreft, en daarmee in het algemeen aan den goddelijken oorsprong van de Wet opgaf. Daarmee voelde hij zich, als ‘Libertijn’, vrij van iedere moreele verplichting, en nu zag hij er dan ook geen bezwaar in, in strijd met zijn overtuiging, een herroeping te onderteekenen, die hem den weg tot terugkeer naar de joodsche gemeente opende. Het schijnt, dat de bedoeling een tweede huwelijk aan te gaan, een van de motieven tot zijn ommekeer was. Deze herroeping, die in 1633 plaats had, werd voor hem noodlottig. Door een neef werd hij al heel spoedig aangeklaagd wegens overtreding der spijswetten, zijn familie verbrak den band met den recidivist en zijn broers maakten een einde aan de handelsrelatie met hem, terwijl ze hem zijn vermogen onthielden, zonder dat hij voor het gerecht iets tegen hen bereiken kon. Toen hij twee christelijke avonturiers afried tot het Jodendom over te gaan, meende ook de joodsche gemeente officiëel tegen hem te moeten optreden en ten tweeden male werd de ban over hem uitgesproken, nadat hij geweigerd had te herroepen en boete te doen. Nu volgen zeven jaren van de diepste ellende. De amsterdamsche rabbijnen, Menasse ben Israël, Saul Levi Morteira, Raphael Mose d'Aguilar, bestreden zijn leer; door hem maatschappelijk ook te bannen en door materieelen nood trachtte men hem murw te maken. Ten slotte onderwierp hij zich aan de vreeselijke boetceremonie, die de kerkelijke overheid van hem eischte; hij las van den Almemor der Synagoge zijn biecht voor, werd aan een van de pilaren der Synagoge gebonden en gegeeseld en moest zich op den drempel der Synagoge leggen, opdat de heele gemeente over hem zou heengaan. Gebroken door alles wat hij geleden had, schreef da Costa zijn autobiographie: Exemplar humanae vitae, als een schokkend pleidooi tegen menschelijke onverdraagzaamheid, terwijl hij tegenover het dogmatisch godsgeloof een zuiveren godsdienst der rede stelde. Daarop trachtte hij wraak te nemen op een bloedverwant, wien hij de schuld van zijn ongeluk gaf en toen hem dat, doordien het pistool weigerde, mislukt was, schoot hij zichzelf dood (April 1640).

Het tragische lot van da Costa heeft al spoedig de aandacht op hem gevestigd en in de 19de eeuw aanleiding gegeven hem in dicht als voorvechter der gewetensvrijheid te vieren (Gutzkow, Zangwill, Kolbenheyer). Daardoor is de historische beteekenis van zijn noodlot langen tijd miskend geworden. Da Costa is innerlijk daaraan te gronde gegaan, dat hij, die opgevoed was in de ideeën van Humanisme en Tegen-hervorming, den weg naar het nog op de middeleeuwsche tradities steunende Jodendom van zijn tijd niet kon vinden. In deze beteekenis is hij geen afvallige van een overgeleverden godsdienst, want de portu-

[p. 351]

geesche nieuw-Christenen kwamen immers zonder eigen godsdienst naar Holland, om daar het Jodendom weer te zoeken, maar een die voor zichzelf en onafhankelijk van de meerderheid van zijn volk besliste en toch niet de kracht had, in zijn beslissing alleen te blijven. Eerst in zijn laatste werk komt hij tot opvattingen, waarin het naturalisme van den tijd na hem doorschemert en daarmee is hij een voorlooper geworden van Spinoza, die hetzelfde probleem als hij stelde: uit godsdienstloosheid te komen tot een nieuwe religie. Zijn bijbelkritiek schijnt in de amsterdamsche Portugeesch-Israëlietische Gemeente niet zonder invloed gebleven te zijn en het is mogelijk, dat ook hierdoor Spinoza is opgewekt. Uriël da Costa's autobiographie werd in een latijnsche vertaling, die zich onder de papieren van den Arminiaan Simon Episcopius bevond en die tegenwoordig op de Universiteits bibliotheek te Amsterdam is, voor de eerste maal uitgegeven door Philip van Limborch, als aanhangsel bij zijn boek De Veritate Religionis Christianae Amica Collatio cum erudito Judaeo (Gouda 1687, 2e druk Bazel 1740, hollandsche vertaling Amsterdam 1723). De kennis van da Costa's noodlot werd door Bayle en vele encyclopedische werken wijd en zijd verbreid. Afgezien van een bronnenopgave van J. Perles in Monatschrift für Geschichte des Judentums, 26e jaargang, 1877, heeft men zich echter eerst in den laatsten tijd wetenschappelijk met da Costa bezig gehouden; te vermelden is: Mendes dos Remedios, Os Judeus Portugueses em Amsterdam (Coimbra 1911); S. Seeligmann in Zeitschrift für hebräische Bibliographie, 15e jaargang (1911) en N. Porges in Monatschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums, 61e jaargang (1918). Het Exemplar Humanae Vitae werd door Weller (Leipzig 1847), door Volkmann in Festschrift zur 250-jährigen Jubelfeier des Gymnasiums zu Breslau (Breslau 1893) en door Alfred Klaar met duitsche vertaling en (onbeduidende) inleiding opnieuw uitgegeven (Berlin 1909). Da Costa's eerste geschrift, de Propostas contra a Tradiçao werden in een hebreeuwsche vertaling door Porges (1911), in een portugeesch uittreksel door Gebhardt (1922) aangewezen, de belangrijkste hoofdstukken van zijn hoofdwerk over de sterfelijkheid der ziel door Gebhardt (1922). Een volledige uitgave van alles wat van da Costa over is in de hebreeuwsche, portugeesche en latijnsche teksten, met duitsche vertaling, onder toevoeging van het geheele biografische materiaal en een inleiding over Da Costa und das Marranen-problem gaf Carl Gebhardt in Schriften des Uriët da Costa, Bibliotheca Spinozana, Tom. II (Amsterdam, Heidelberg, London. 1922).

Gebhardt