Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Coenders van Helpen, Barend]

COENDERS VAN HELPEN (Barend), heer tot Fraem, Huisinghe, Moercappel, Faan, Sartingehuizen, Menkeweer, enz., geb. te Groningen in Juni 1601, ridder in de Orde van St. Michiel (vóór 1624), president der Ommelanden, Gecommitteerde voor Groningen in de Generaliteitsrekenkamer, herhaaldelijk afgevaardigde ter Staten-Generaal, zeer franschgezind en herhaaldelijk naar Frankrijk gereisd, vooral tijdens Frederik Hendrik invloedrijk staatsman, gevolmachtigd gezant der Staten aan het hof van Denemarken (1639) en in Zweden (1677), in welke functie hij in 1678 te Kopenhagen overleed. Zijn vader was Abel Coenders van Helpen, in 1603 burgemeester der stad Groningen; zijn moeder Titia van Vervou.

Coenders was een groningsch landedelman van het onvervalschte type; een locaal despoot van de ergste soort, die onophoudelijk in botsing met zijne omgeving kwam, en ook met 's lands autoriteiten telkens overhoop lag. In 1644 beproefde hij zelfs een formeelen staatsgreep tegen de stad Groningen, die evenwel mislukte. De op het Rijks- en Gemeentearchief te Groningen nog aanwezige stukken en bescheiden geven een levendigen indruk van de volslagen willekeur, waarmede hij binnen de grenzen van zijn gebied placht op te treden.

Hij was een veelzijdig ontwikkeld man, sedert 1657 een overtuigd alchemist. De alchemie beoefende hij ook practisch: in 1920 werden bij het afgraven van den ondergrond van huize ‘De Fraam’ te Middelstum nog tal van koperglans- en andere ertsbrokken, en daarbij nog resten houtskool, enz. gevonden, welke naar alle waarschijnlijkheid uit zijn laboratorium aldaar afkomstig zijn.

Barend Coenders is de anonieme schrijver van het in 1689 bij Carel Pieman te Groningen uitgekomen, fraai geïllustreerde werk over alchemie: L' Escalier des Sages ou la Philosophie des Anciens, avec des belles Figures, par un Amateur de la Vérité (Gron. 1689, fol.). Tegelijk daarmede verscheen te Parijs een verkorte, en in beter Fransch geschreven tekst van het boek onder den titel: Introduction à la Philosophie des Anciens, par Un Amateur de la Vérité (Paris, chez la Veuve de Claude Thiboust et Pierre Exlassan, 1689, 12^o). Het boekje is, wat orthographie en stijl betreft,

[p. 318]

door den abt van Saint-Ussan, M. Pompée Colonne, verbeterd; het privilège du Roy dateert reeds van 18 Sept, 1687. Van de groningsche folio-uitgave verscheen in 1693 een herdruk te Keulen, bij Claude le Jeune, die aan de eerste uitgave vrijwel gelijk, doch wat minder fraai uitgevoerd is. De titel luidt: Thrésor de la Philosophie des Anciens. Où l'on conduit le Lecteur par degrez à la connaissance de tous les Metaux el Minéraux Et de la maniére de les travailler et s' en servir pour arriver enfin à la perfection du Grand Oeuvre. En forme de Dialogues et Enrichis de três belles tailles douces, Mis en lumière par Barend Coenders van Helpen, Gentil-Homme (van deze uitgave bezit de Kon. Bibl. te 's Gravenhage een exemplaar).

Het boek is omstreeks 1677 geschreven, zooals uit enkele er in vermelde gebeurtenissen kan worden vastgesteld; en zeker moet het vóór 1685 voltooid geweest zijn. De schrijver laat in de dialogen blijkbaar zijn beide zonen, Willem en Frederik Coenders van Helpen, als sprekers optreden. Het geheele werk is een typisch religieusalchemistisch product van dien tijd, zonder eenige verheffing boven het gemiddelde type der mystieke lectuur van die dagen; de schrijver geeft er in echter bewijs van ruime belezenheid op dit en aanverwant gebied, en ook van kennis der alchemistische praktijk, die hij reeds sinds 1657 schijnt te hebben beoefend. Hier en daar toont hij ook eenigen critischen zin en een goed, nuchter verstand. Als geheel is dit posthume geschrift een zwak werk van den ouden dag, dat tenslotte in kanseltaal en vrome ontboezemingen eindigt.

Bij zijn vrouw Anna Coenders (geb. 1624) had hij drie zoons: Abel, Willem en Frederik, benevens een dochter Elisabeth (1655 ongehuwd gestorven).

Zie: F.M. Jaeger, Historische Studiën (Groningen 1919) p. 150; H.O. Feith, Nobilicium Groninganum ('s Gravenh. 1886).

Jaeger