Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Coen, Jan Pieterszoon]

COEN (Jan Pieterszoon), geb. te Hoorn 8 Jan. 1587, overl. te Batavia in den nacht van 20 op 21 Sept. 1629, was de zoon van Pieter Willemsz. van Twisk. Hij werd voor den handel opgeleid en ging daartoe op zijn 13de jaar naar Rome, waar hij van 1601 tot 1607 werkzaam was op het kantoor van Justus Pescatore (de Visscher uit Oudenaarde). Hij leerde daar behalve ‘coopmanschap ende boeckhouden’

[p. 312]

o.a. ook Latijn, Italiaansch, Fransch, Engelsch, Portugeesch en Spaansch. In 1607 keerde hij naar Holland terug en vertrok nog in hetzelfde jaar met de vloot van Verhoeff naar Indië, als onder-koopman op het schip ‘De Nieuwe Hoorn’. Van dit eerste verblijf in Indië is weinig bekend. In 1611 keerde hij op hetzelfde schip naar het vaderland terug.

12 Mei 1612 vertrok hij ten tweedenmale uit Amsterdam, thans als opperkoopman en commandeur over de schepen de ‘Geunieerde Provintiën’ en de ‘Hope’, waarmee hij 9 Febr. 1613 te Bantam aankwam. Daar trof hij den G.G. Both, die naar Bantam was gekomen om een onderzoek in te stellen naar het wanbeheer van de Compagniesdienaren aldaar en te Jacatra. Het hoofd van de loge te Jacatra, Abraham Theunemans, werd afgezet en door Coen met geweld uit de loge verwijderd. Nog in dezelfde maand ging Coen, evenals Both, door naar de Molukken, bezocht Amboina, Batjan, Ternate en Tidore en nam deel aan den onder Both's persoonlijke leiding staanden aanval op laatstgenoemd eiland. Eenige successen werden behaald, maar de voorgenomen verovering van het geheele eiland slaagde niet. Op de terugreis deed Coen Boeton, Grissee en Japara aan en was 6 October weer te Bantam terug. Daar was intusschen de president, Matheo Coteels, overleden, wat voor de Comp. geen groot verlies was. Immers genoemde Coteels was ‘geheel onbequaem tot sulcken staet, slap in de regeringhe, genegen totten dranck.’ Coen werd nu benoemd tot Coteels' opvolger als president van de loges te Bantam, en Jacatra en tevens tot boekhoudergeneraal. Both schreef bij die gelegenheid, dat Coen was ‘een persoon, seer modest van leven, zedich, van goeder aert, geen dronckaert, niet hoovaerdich, in raedt seer bequaem, int stuck van de coopmanschap ende boeckhouden hem wel verstaende’.

Toen 5 Nov. 1614 Both's opvolger, Gerard Reynst, te Bantam aankwam, bracht hij uit Amsterdam Coen's benoeming mede tot ‘Directeur-generael over alle de comptoren van negotie in Indië’.

Tegenover de wantrouwende Bantammers en de kuipende Engelschen kon Coen zich slechts met de uiterste inspanning doen gelden; de verhouding werd op den duur ondraaglijk. Daarom wilde hij het centrum van den handel overbrengen naar de reeds in 1610 gestichte loge op het naburige Jacatra. Hij liet die loge uitbreiden en versterken en begon weldra, ondanks het protest van den vorst, met den bouw van een fort. Aanleiding daartoe was het feit, dat ook de Engelschen sedert 1615 een loge te Jacatra hadden, tegenover die der Hollanders aan den westelijken oever van de Tji-Liwoeng gelegen. Coen zag dit met leede oogen en toen Reael in 1617 uit de Molukken op West-Java aankwam, wist Coen, mede naar aanleiding van ernstige oneenigheden te Bantam, door te drijven, dat een eskader voor laatstgenoemde plaats in blokkade werd gelegd en den Engelschen de vaart op de Molukken verboden werd. Reaal keerde daarop naar de Molukken terug, om ook daar de noodige maatregelen te nemen en liet het geheele beleid op Java aan Coen over. Deze spoort nu de Bewindhebbers herhaaldelijk krachtig aan hem volk, schepen en geld te zenden: ‘dit doende, sal alles wel gelucken; soo niet, sal 't U.E. berouwen. Dispereert niet, ontsiet uwe vijanden niet, daer en is ter werelt niet dat ons can hinderen noch deeren, want Godt met ons is; en trect de voorgaende mislagen in geen consequentie, want daer can in Indien wat groots verricht, ende daer connen tegelijck jaerlicx groote rijcke retoeren gesonden worden’.

Doch ook de Engelschen zaten niet stil: in 1617

[p. 313]

was het kapitaal van hun Comp- belangrijk uitgebreid en in 1618 hadden zij reeds een vloot van 15 schepen voor Bantam bijeengebracht. 14 Dec. van dat jaar begonnen zij de vijandelijkheden door het rijkgeladen Compagnieschip ‘De Zwarte Leeuw’ in beslag te nemen. Coen, die zich te Jacatra bevond, eischte onmiddellijk opheldering en teruggave; toen hij als antwoord een beleedigend schrijven ontving, deed dit den strijd losbarsten. Na een hevig zeegevecht tusschen de engelsche vloot en 7 schepen van de Comp., welke strijd onbeslist bleef, moest Coen door gebrek aan kruit van een voortzetting afzien. Het bevel over de troepen te Jacatra droeg hij over aan Pieter v.d. Broecke en spoedde zich toen naar Ambon, om versterking te halen. 4 Febr. kwam hij daar en ontmoette er Reaal. Ruim een half jaar te voren was uit Amsterdam al bericht ontvangen, dat Coen tot opvolger van Reaal was aangewezen; zijn benoeming door Bewindhebbers was in Oct. 1617 geschied. Coen nam nu 21 Maart de hooge functie van zijn voorganger over en keerde weldra met een vloot van 18 schepen naar Jacatra terug, waar hij 28 Mei aankwam. De Engelschen, die intusschen oneenigheden met de Bantammers hadden gekregen, waren kort te voren vertrokken. Twee dagen na zijn aankomst deed Coen een aanval op de stad, die met weinig moeite genomen werd. Acht dagen later bevond de vloot zich al voor Bantam, welks rijksbestuurder, Rana Manggala, aan Coen's eisch voldeed, om al de gevangen Nederlanders binnen 24 uur uit te leveren. Terwijl nu een eskader van 6 schepen de verspreide engelsche vloot achterna ging en in den loop van het jaar menig succes wist te behalen, legde Coen op de puinhopen van Jacatra de grondslagen van een nieuwe stad, die het centrum van 's Comp.'s macht zou worden. ‘Het fondament van soo lange gewenste rendez-vous is nu geleyt’. Coen wilde de stad Nieuw Hoorn noemen, maar de Bewindhebbers bepaalden, dat zij Batavia zou heeten.

27 Maart 1620 werd bericht ontvangen, dat in 1619 tusschen de eng. en de ned. Comp. een tractaat was gesloten; zoowel voor de handels- als de krijgszaken was een stelsel van samenwerking aangenomen. Coen was hierover ten zeerste ontstemd, ja verontwaardigd. ‘Heeft het U.E. aen goede advysen gebroocken? .... Grooten danck zijn zij U.E. schuldich, want hadden haerselven met recht uut Indien geholpen, ende de heeren hebben hun daer weder middenin geseth .... Maer U.E. zijn onder corectie al te haestich geweest. Ende waeromme d'Engelsen een derde van de nagelen, noten ende foelye vergunt is, connen niet wel begrijpen. Niet een sandeken van 't strandt hadden zij in de Molluccos, Amboyna noch Banda te pretenderen’.

In hetzelfde schrijven, waarin hij op bovenstaande wijze zijn misnoegen uitspreekt, deelt hij tenslotte mede ‘dat niet gesint ben langer dan toecomende jaer 1621 te continueeren ende vastelijcken voorgenomen hebben alsdan met Godes hulpe nae 't vaderlandt te keeren.’

Coen voerde intusschen het gesloten contract uit, maar ging jegens de Engelschen geen duimbreed verder, dan voorgeschreven was. Zoo stond hij hun niet toe, rondom hun nederzetting te Jacatra een palissade te bouwen en eischte, dat zij zich aan de hollandsche rechtspraak zouden onderwerpen. Ook van de zijde der Engelschen geschiedde de samenwerking niet van harte; in de Banda-groep werkten zij de Comp. ernstig tegen. In verband hiermede verliet Coen 21 Jan. 1621 de reede van Batavia met een vloot van 12 wel uitgeruste schepen. Zijn doel was, de Bandaneezen voorgoed ten onder

[p. 314]

te brengen, zoodat alle verzet tegen het nakomen der leveringscontracten en alle handel met de Engelschen op Poeloe-Run uit zou zijn. Op uiterst onmeedoogende wijze heeft Coen dit plan ten uitvoer gebracht. Lontoor werd na een hardnekkigen strijd onderworpen, waarna de andere eilanden zich overgaven. De hardste voorwaarde was wel, dat de geheele bevolking naar elders moest worden overgebracht. De uitvoering van dezen maatregel door den Goev. van Banda, Sonck, geschiedde buitengewoon tactloos en op vermoeden van verraad werden alle huizen verbrand, de meerderheid der bevolking neergesabeld, 45 opperhoofden na pijniging ter dood gebracht en een kleine 1000 overlevenden van dit eertijds 15000 zielen tellende volk naar Batavia overgebracht. Slechts weinigen waren ontsnapt naar Ceram en de Keieilanden. Het dient intusschen erkend, dat Coen met dit voorbeeldeloos wreed optreden slechts had voldaan aan een uitdrukkelijken last van de heeren Bewindhebbers.

Nadat hij te Batavia was teruggekeerd, duurde het nog geruimen tijd, eer Coen bericht kreeg, dat de Bewindhebbers zijn verzoek om ontslag hadden aanvaard. In Januari 1622 kwam een samenzwering aan het licht tegen zijn leven, door de te Batavia vertoevende Bandaneezen. De acht aanvoerders werden gedood; alle overigen in den ketting geklonken.

23 Januari 1623 koos de Raad van Indië op Coen's advies, Pieter de Carpentier (kol. 273) tot zijn opvolger; den 1en Febr. droeg Coen hem het bestuur over, om den volgenden dag als admiraal der retourvloot naar 't vaderland te vertrekken. Van 11 tot 18 Mei lag hij in de Tafelbaai en kwam 19 September behouden in 't vaderland aan. Reeds den 22en van diezelfde maand bracht hij in een vergadering der Heeren-XVII een uitvoerig verslag uit over den toestand van Indië, en ontving naast den mondelingen dank der Bewindhebbers een gouden keten met medaille, een vergulden degen, benevens verschillende geldelijke belooningen voor bepaalde diensten, tezamen meer dan een ton gouds bedragende.

Ongeveer een jaar na zijn terugkeer bood Coen den Bewindhebbers een ontwerp-reglement op den indischen handel aan, waarin hij belangrijke wijzigingen voorstelde op de tot nu toe gevolgde politiek. Zoo zou de Comp. haar monopolie indien zin wijzigen, dat zij zich het overvoeren der producten van Indië naar Nederland voorbehield, maar den handel en landbouw in Indië zelf op bepaalde voorwaarden en tegen betaling van patenten aan particulieren toestond. In verband hiermede stelde Coen een uitgebreide kolonisatie van Europeanen in Indië voor. Bewindhebbers namen dit voorstel in beginsel aan, doch zij hebben het nimmer uitgevoerd. In hetzelfde jaar richtten zij het verzoek tot Coen, die inmiddels zelf zitting in hun college had gekregen, om weder het G.G. schap op zich te nemen, waartoe deze zich bereid verklaarde.

De verhouding met de Engelschen was er in dien tijd niet beter op geworden en toen de ambonsche ‘moord’ in Europa bekend werd, ging er in Engeland een storm van verontwaardiging op. De Engelschen maakten tal van Oostindievaarders buit en brachten enorme schade (men spreekt van 8 millioen) aan den nederlandschen handel toe. Juist Coen was bij de Engelschen het zwarte schaap en hem werd de ambonsche ‘moord’ verweten, hoewel hij Indië reeds verlaten had, toen de samenzwering daar werd ontdekt. 17 Sept. 1624 diende de engelsche gezant Carleton een protest in tegen Coen's herbenoeming tot G.G. en 28 Febr. 1625 stelde hij de St. Gen. een aantal

[p. 315]

‘objectiën’ tegen dezen ter hand, gevolgd door den eisch, dat hij ‘severlijck behoorde gestraft te worden als een perturbateur van de gemeene ruste van de twee Compagniën’. Als gevolg daarop lieten de St. Gen. Coen beloven, niet zonder hun goedkeuring te zullen vertrekken. Die goedkeuring heeft Coen nooit gevraagd en officieel wisten H.H.M. er dan ook niets van, toen hij 19 Maart incognito op de ‘Gallias’ in geleide van 6 andere schepen naar Indië terugkeerde. 27 Sept. van hetzelfde jaar kwam hij te Batavia aan en nam 3 dagen later het bewind van de Carpentier over.

De toestand op Java was op dat oogenblik niet gunstig; zoowel met Bantam als met Mataram stond de Comp. op gespannen voet. De eerste staat deed in Dec. een aanslag op Batavia, welken Coen wist te verijdelen. Ernstiger was het optreden van Mataram. Dit rijk zond in April 1628 een gezant naar Batavia, die namens zijn vorst aan Coen voorstelde, 1e een bondgenootschap te sluiten tegen Bantam en 2e jaarlijks een gezantschap naar Mataram te zenden. Coen sloeg beide voorstellen af; wat het eerste betreft begreep hij maar al te goed, dat na Bantam Batavia het zou moeten ontgelden. En inwilliging van het tweede verzoek zou den indruk vestigen, alsof de Comp. den Soenan leenhulde bewees. Weldra bleken de ware bedoelingen van Mataram: na een mislukte verrassing van de zeezijde werd Batavia 26 Aug. aan de landzijde door een talrijk javaansch leger ingesloten. Coen liet het zuidelijk openliggend deel der stad afbranden en concentreerde zijn geheele macht op het kasteel met omgeving. De burgerij werd gewapend, de bezetting versterkt met matrozen. Nadat eenige aanvallen waren afgeslagen, deed Coen 21 October met zijn geheele macht, 2800 man, een welgeslaagden uitval, waarbij het javaansche leger verdreven werd en de aanvoerder, Boe-Raksa, sneuvelde. Twee dagen later lag echter weer een nieuwe macht van 25000 man om de stad; ook deze had geen succes en werd door ziekten en de doorkomende regens 3 Dec. gedwongen naar Mataram terug te keeren.

Onmiddellijk daarop knoopte Coen onderhandelingen met Bantam aan, met dit gevolg, dat begin 1629 de vaart tusschen Bantam en Batavia werd heropend. In April d.a.v. verscheen een gezant van Mataram, Warga genaamd, die vrede kwam aanbieden en namens zijn vorst vergiffenis vroeg. Coen vertrouwde ‘dese humble besendinge’ niet erg en weldra bleek, dat Warga op verschillende kustplaatsen buitengewoon groote hoeveelheden rijst had opgeslagen. Men kwam er achter, dat deze victualie bestemd was voor een nieuw mataramsch leger. Warga, op de pijnbank gelegd, bekende als verspieder te zijn gekomen. Coen liet de voorraden zooveel mogelijk vernielen, maar toch zette Mataram door. 21 Aug. 1629 kwam de voorhoede voor Batavia aan en weldra was een leger van naar schatting 100,000 man om de stad gelegerd. Door gebrek aan levensmiddelen moest ook dit leger spoedig onverrichterzake aftrekken, maar dit zou Coen niet meer beleven. Hoewel reeds sedert eenigen tijd aan een ernstige buikziekte lijdende, had hij zich geen rust gegund; den 15en Sept. verkende hij nog persoonlijk de versterkingen van den vijand. Bij het gemeenschappelijk avondmaal op den 20en viel ieder zijn bleekheid op; eenige uren later deden zich hevige choleraverschijnselen voor en nog denzelfden nacht overleed hij. 22 Sept. had de plechtige begrafenis plaats; het lijk werd bijgezet in het stadhuis, dat al sedert een jaar tevens als kerk dienst deed, daar tijdens het eerste beleg de kerk verbrand was. Zijn vrouw (hij was in 1625 te Amsterdam gehuwd met de 19-jarige Eva Menten) was

[p. 316]

4 dagen voor zijn dood bevallen van een dochtertje, Coen's eenig kind, dat reeds in 1630 gestorven is. De weduwe, na 3 maanden naar het vaderland getrokken, hertrouwde in 1632 met Marinus Lowijssen, 1646 met Isaac Buys. Coen's bezit kwam aan de Weeskamer te Hoorn.

Coen onderscheidde zich door groote veldheersbekwaamheden, een bijzonder organizeerend talent en een zeldzaam doorzettingsvermogen. Als hij overtuigd was van de noodzakelijkheid van een maatregel, voerde hij die desnoods met niets ontziend geweld door. Hij was een streng-geloovig Calvinist, die uiterst krachtig optrad tegen de moreele uitwassen van de toenmalige koloniale maatschappij.

Een uitstekend geschilderd portret van Coen is in het bezit van het Indisch Genootschap te 's Gravenhage, terwijl zich te Batavia en Hoorn standbeelden van hem bevinden.

Voorts zijn schilderijen van onbekende kunstenaars in het Rijksmuseum te Amsterdam, in het museum te Hoorn en in het paleis te Weltevreden; een schilderij door P. Moreelse was in het Museum Boymans te Rotterdam, doch is in 1864 verbrand; ook bevond zich in de 17e eeuw een portret van Coen bij den gouverneur op het kasteel Nassau op Bandanera. Prenten door J.v. Schley, D. Veelwaard en van een onbekend graveur.

Van de vrij uitvoerige literatuur dienen vooral genoemd te worden: Abbing, Geschiedenis der stad Hoorn; M.A. van Rhede van der Kloot, De Gouverneurs- Generaal en Commissarissen-Generaal van Ned.-Indië ('s Gravenh. 1891), 32 vlg.; Valentijn, Oud en Nieuw Oost-Indiën IV, 271-286; de Jonge, Opkomst III, 389 en IV, passim; Heeres, Dagh-Register anno 1624-29 passim; Colijn, Neerlands-Indië 1, 331 vlg.; H.F.M. Huijbers, Een kranig Hollander (1914, 1918). Het meest volkomen materiaal vindt men in Colenbrander's Jan Pietersz. Coen, Bescheiden omtrent zijn bedrijf in Indië ('s Gravenh. 1919-23).

Stapel