Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Clock, Leenaert]

CLOCK (Leenaert) of Klock, een oudste en leeraar, die een belangrijke rol speelde bij de verschillende moeilijkheden in de Doopsgezinde gemeenten omstreeks den aanvang der 17e eeuw. Hij was waarschijnlijk afkomstig uit het keulsche land, maar zeker reeds in Holland vóór 1589, toen hij te Amsterdam zijn eerste Liedekens uitgaf, en vóór Mei 1591, toen hij te Keulen deelnam aan de bijeenkomst, die de vereeniging der verschillende Doopsgezinde gemeenten voorbereidde en het zoogen. ‘Concept van Ceulen’ opstelde; dit leidde tot een ‘bevrediging’, die de hoogduitsche, friesche en waterlandsche doopsgezinden in hoofdzaak vereenigde. Te Haarlem, waar Clock leeraar bij de Hoogduitschen was, kwam die bevrediging tot stand 8 Mei 1602. In het volgende jaar had Clock werkzaam aandeel in de vergeefsche pogingen om ook met de vlaamsche gemeenten tot een overeenkomst te geraken; toen deze moeite vruchteloos bleek, schreef hij zijn Christelijcke Waerschouwinge aen de Vlaemsche Broeders (Leyden 1604). In later jaren ontstond er echter weer verschil van opvatting betreffende enkele punten der kerkleer, waardoor Clock met een groep der strengere Hoogduitschen tegenover de vereenigde gemeente kwam te staan. Reeds in 1608 ondernam Hans de Ries (II, 1209) met drie andere leeraars een reis van Amsterdam naar Haarlem om Clock en de gemeente te bevredigen; in Aug. 1609 schijnt te Haarlem een groote vergadering te hebben plaats gehad. Het doel werd evenwel niet bereikt, de oneenigheid bleef bestaan en leidde ten slotte in 1613 tot de afscheiding van de hoogduitsche leeraren Leenaert Clock, Hans Matthijssen, Jan Schellinghwouw en Ane Anes met hun volgelingen; zij vormden een bijzondere gemeente, die een gedeelte van het ‘vermaenhuis’ op het Klein Heiligland voor zich afzonderlijk in gebruik hield, en Clock wordt vermeld als hun eerste voorganger. Omtrent deze afscheiding, vooral ook de onderhandelingen en transacties over het ‘vermaenhuys’ in de eerstvolgende jaren, zijn merkwaardige aanteekeningen van een tijdgenoot bewaard gebleven, die weliswaar niet tot Clock's volgelingen behoorde en diens partij ook allerminst vleit (‘Gedachtenisse voor de nacomers’ in Doopsgez. Bijdr. 1865, 14 v.).

In een register van de leden der ‘vereenigde gemeente’ te Haarlem van Mei 1618 komt de naam ‘Anneken lenaert clocx dochter’ voor (D. Bijdr. 1865, 19), die haar vader dus in de afscheiding niet gevolgd schijnt te zijn. Een van Clock's liedekens (no. 28 in het Groote Liedeboeck) bevat denzelfden naam; in de opvallend gedrukte beginletters der strophen, waaruit een groot aantal persoonsnamen zijn te lezen, vindt men voorts de volgende, die op Clock's gezin betrekking kunnen hebben: Angneesken Lenarts (no. 27, dezelfde als Neesgen Lenaerts no. 194), Neelgen Lenaerts met haar man Henrick Rommerts, zeven

[p. 308]

dochters en een zoon, aangeduid met de beginletters Ge, Le, Ja, Cl, Sy, Ma, Fr. en Ro (dit is de zoon die Rommert heette naar zijn vaders vader, no. 118), Hujch Lenaerts (no. 309, 311). In een ‘nota’ onder no. 379 vertaalt hij zijn eigen naam in het latijn: Leonardus Campanae; zijn spreuk was ‘Volherdende verwintmen’. Onder no. 421 vindt men de dateering: Schoonhoven 5 Julij 1616, waar Clock toen blijkbaar verbleef; de voorrede van zijn Kleyn liedeboecxken is onderteekend Schoonhoven 28 April 1616.

Clock's naam is vooral verbonden aan zijn geestelijke liederen, die langen tijd in gebruik zijn gebleven. Daarvan zijn de volgende uitgaven bekend: Vierentwintig schriftuerticke liedekens (Amsterdam 1589); Vyftien schriftuerlycke Liedekens (Amsterdam 1590); Veelderhande Schriftuerlijcke Nieuwe Liedekens .... bij malcanderen vergadert door L.K. (Utrecht 1593); hetzelfde (z.p. 1598); Het Groote Liedeboeck van L.C. inhoud. veelderh. schrift. tied..... mitsg. het tweede Liedeboecxken, ghenaemt een Hell Cymbaelken des juychens (Haerlem 1604); Kleyn liedeboecxken, vervatende sommighe voornaemste Geestelycke liedekens, gebeden ende lofsangen .... (Haerlem 1625); de meest bekende en uitgebreidste verzameling verscheen in hetzelfde jaar 1625 te Leeuwarden onder den titel Het groote Liede- Boeck van L.C. enz. Waer by nu nieuws ghecomen is het derde Liedeboecxken [of] nieuwe Hell cymbaelken .... Mitsgaders noch ses uyt het cleyn Liedt- Boeck van L.C. Item veerthien van andere verscheydene personen, enz.

Verscheidene van zijn liederen werden vertaald en vonden een plaats in duitsche en zwitsersche doopsgezinde liedboeken (vgl. Doopsgez. Bijdr. 1868, blz. 11 en Wolkan, a.w.).

Over Clock's leven zie vooral: J.S.S. Ballot, Hans de Ries in Doopsgez. Bijdr. 1864; K. Sybrandi, Toevoegsel enz. (waarin de reeds genoemde Gedachtenisse voor de nacomers) in Doopsgez. Bijdr. 1865, 14 v.; vgl. voorts het Register op deze reeks; ook S. Blaupot ten Cate, Gesch. d. Doopsgez. in Holland enz. (1847) I, 321, 323, II 210. Over het liedboek en de daarin te vinden eigennamen: Th.J.I. Arnold, Het ‘Groote Liede-boeck’ van L(enaert) C(lock) in Bibliographische Adversaria II (1874-75); Rud. Wolkan, Die Lieder der Wiedertäufer (Berlin 1903) blz. 113 v., 155 v.; Scheurleer, Nederlandsche liedboeken (1912) 24 v.

Kossmann