Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Cats, Jacob van]

CATS (Jacob van), heer v. Cats (Kats), Catshoek, oud(e) en nieuw(e) Cats (Kats) was, evenals de oudere Johan, die volgt, een der acht kinderen van Jacob van Cats en Margaret(h)a Godschalksdr. Oem v. Wijngaarden. Volgens Nagtglas werd hij door Maria van Bourgondië benoemd tot slotvoogd van Gouda, als hoedanig hij kort daarop door de Hoekschen uit de stad verdreven werd. Blijkbaar is hier evenwel verwarring in het spel met zijn broeder Jan. Wel noemt Walvis hem, Jacob, en wel op 1484 en 1485 als schout, en op 't laatste jaar als kapitein ‘binnen der Goude’, ook wederom als schout. Als zoodanig wordt hij trouwens ook genoemd in de beschrijving, die de Bat. Ill. geeft van den strijd in Utrecht, welke eindigde met de gevangenneming van bisschop David, maar die reeds in 1483 plaats greep. De waardigheid van kapitein en kastelein van 't slot te Gouda was anders zijn broeder Johan opgedragen, zoo nog in 1482, toen deze daarmee erfelijk werd beleend. Hoe lang heeft deze die functies bekleed? In het archief te Gouda is slechts te vinden, dat in 1492

[p. 287]

Rommer Jacobsz. en in 1494 Jacob v. Borselen het ‘kapitein-kasteleinschap’ aanvaard hebben.

In het Register v.d. Commissiën van 1477 (Rijksarchief den Haag) blijkt dat Jacob v.C. 27 Aug. 1488 een commissie als schout en baljuw van Gouda kreeg ter opvolging in die ambten van zijn broeder Jan, wiens naam daar dan met ‘wijlen’ aangeduid wordt. Iets beter zijn we op de hoogte van Jacobs rol, te Leiden en elders gespeeld. In 1479 was hij betrokken bij den geslaagden aanslag der Kabeljauwen op genoemde stad, waaruit tal van Hoekschen verdreven werden (zie art. Adriaan v. Swieten IV, 851). Verdervinden wij hem, evenals twee broeders (zie bij art. Jan) in den oorlog met Utrecht, dat ten slotte, na een beleg van 11 weken, door de troepen van Maximiliaan veroverd en weer aan den Bisschop onderworpen werd.

Bij genoemden vorst blijken de heeren v. Cats in blakende gunst te hebben gestaan, zooals, wat Jacob betreft, ook uitkwam, 1^o door diens benoeming tot schout van Haarlem (13 Jan. 1485), schoon, meen ik, bij geen schrijver vermeld (zie aangehaald Reg. Rijksarch.), 2^o bij Maximiliaans bezoek aan Dordrecht, waar hij (1486) verschillende heeren (zie wederom art. A v. Swieten) tot ridder sloeg, o.a. den heer v. Cats (van Balen, bl. 800; ook hier bestaat verwarring met zijn broeder Johan bij v.d. Baan, goed evenwel bij Nagtglas e.a.). In de Cronyk v. Zeeland(t) wordt Jacob v.C. als ridder genoemd, en wèl met toevoeging van zijn verschillende waardigheden: baljuw van Zierikzee (vgl. Chronyck v.d. Graeven v. Zeelandt 356), waartoe hij, blijkens 't Reg. voornoemd, 6 Aug. 1488 commissie kreeg, opperdijkgraaf van Schouwen, ‘kamerlinck’ van den hertog van Bourgondië. Tevens met bijvoeging van de ook van elders bekende mededeeling, dat hij van koning Maximiliaan al de goederen kreeg, gelegen in de stad Gouda. Bedoeld moet wel zijn ‘toebehoorende aan de ongehoorsame ondersaten en inwoonders’ van Rotterdam en in dit verband zal men voor het jaartal 1498, dat genoemde Cronyk opgeeft, 1488 moeten lezen (vgl. trouwens ook v. Leeuwen, 917, waar heer Jacob v.C. genoemd wordt ridder, kapitein en kastelein van de stad en het kasteel van Gouda). Verband zal dus moeten gezocht worden met den oorlog tegen de Hoekschen van Rotterdam, waarin de heer v. Cats nog al een rol ten bate van zijn vorst schijnt te hebben gespeeld, waarvoor de genoemde goederen dan de belooning zouden zijn geweest. Ook in dien geest in v. Alkemade's Jonker Fransenoorlog, die hem (bl. 121) noemt ridder, bevelhebber en slotvoogd van stad en slot van Gouda en later (bl. 216) hem vermeldt als een groot en getrouw dienaar des Konings, wiens wakkerheid den trouwens ook mislukten aanslag op die stad van Broeckhuysen en zijn aanhang uit Rotterdam ‘grotelyks is hinderlyk geweest’. En de aangehaalde schrijver doet dan 's heeren verplichting aan den vorst uitkomen, die hem op de manier, als boven is gezegd, rijkelijk en eervol had begunstigd en wel kort te voren, gelijk blijkt uit de mede door hem gegeven publicatie van den schenkingsbrief (gedateerd 28 Febr. 1489).

Heeft Jacob nog lang na dezen geleefd? In 1494, 1496 en op 't laatst van 1498 komt zijn naam nog voor, en wel in verband met zijn dijkgraafschap en zonder de (ingeval van dood) gebruikelijke aanduiding van ‘wijlen’; evenwel zijn er rekeningen bewaard van de weduwe en erfgename van den dijkgraaf Jacob v. Cats, ridder, in een serie 1492-1501. Zou men hieruit niet mogen afleiden, dat hij tusschen 1498 (1499) en 1501 moet

[p. 288]

gestorven zijn? Ook als men daarbij de juistheid aanneemt van de mededeeling, dat een schilderij van Philips den Schoone en Johanna van Arragon (beschreven in Teg. Staat v. Zeel. 329) in 1498 of 99 door den hofschilder Jacob v. Laethem vervaardigd is op order van Jacob v. Cats, heer v. Cats, enz. baljuw van Zierikzee; deze zou de schilderij aan Philips geschonken hebben en deze weder aan Zierikzee (Zel. Ill., 2de verv. (Middelb. 1897) blz. 18).

Bedoelde weduwe was Elisabeth v. Ruyven, dr. van Willem en Agnes v. Rietwijk en zuster van Claas v. Ruyven, echtgenoot van Maria v. Cats (dr. van Anthonis v. Cats en Elisabeth Hubertsdr. v. Matenesse), het rampzalig ‘Vrouwken v. Ruyven’, dat aan de boutjes van haar bij 't Kaas- en Broodspel te Haarlem doodgeslagen echtgenoot mocht kluiven, volgens 't rauwe rijmpje (bedoeld in IV 508 en te vinden o.a. Wagenaar IV 279). Doch ook met genoemd huwelijk v. Jacob en vrouwe Lijsbeth hangt nog een moeilijkheid, zij 't ook hier van minder belang, samen. Genoemde dame n.l. gaven wij vroeger (V, 866, vgl. ook 861) als vrouw aan Willem Gijsbrechtsz. v. Swieten, op gezag ook van v. Leeuwen 1113 (en vgl. nu ook 902). Maar 1075 schenkt hij haar wel ten huwelijk aan Willem v.S., doch aan Willem, zoon van Boudewijn (zooals een andere v. Swieten, en wel Arend, heer van Leyenburg, in 1467 in den echt was getreden ook met een Maria v. Cats, dr. echter van Wolphert en van N.v. Sabbingen; vgl. V, 853). Doch hoe dit hier ondergeschikte punt ook uitvalle, uit deze plaats blijkt, waarop het ten dezen meer aankomt, dat E.v.R. tot tweeden man aannam onzen dordtschen ridder en zierikzeeschen baljuw, heer Jacob en hem kinderen schonk (om later nog een derden te aanvaarden, t.w. Joost Bever v. Mynden). Die kinderen waren:

1. Willem (zie art.). 2. Jacob, ridder van de duitsche orde in Pruisen, waar hij kinderloos stierf. 3. Catharina, gehuwd met IJsbrand van Schoten, zoon van Jan en Agnes v. Mathenesse en vader van de in 1567 in 't Witte Vrouwenklooster te Utrecht overleden Catharina van Schoten. 4. Anna, overl. 1527, echtgenoote van den in 1554 gestorven Costyn Ruygrok van der Werve, nalatende Helena, gehuwd met Willem van Immerseel, ridder, zoon van Willem, ridder, burgemeester te Antwerpen en van Maria Draak Willemsdr.

Een Ruygrok van der Werve, en wel Jan of Johan, was de eerste echtgenoot v. Elisabeth, evenals Dirk van der Does, kleinkind v. Dirk v.d.D. en Elisabeth v. Mathenesse. De zoon van dezen nu, Adriaan, rentmeester van de abdij Rijnsburg (1481) en 25 Febr. 1502 overleden, was de 2de echtgenoot van Elisabeth v. Cats (overl. 1477), weduwe van Floris v. Cralingen (zoon van Gijsbert en Simontje Dirksdr. v. Teilingen, terwijl zij zelve, Elisabeth v. Cats (die bij haar 1 en man een zoon Gillis en 2 dochters, beiden non, won), evenals Cornelia en de religieuse Barbara, een dochter was van Jacob v. Cats en Marg. Oem v. Wijngaarden en dus, behalve nog van Lieven, Laurens en Adriaan, ook nog de zuster was van den Jacob van dit artikel en den Johan van het nu volgend.

Bronnen zie onder Willem.

Kooperberg