Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Zutphen, Hendrik van of Muller]

ZUTPHEN (Hendrik van) (of Muller), zoo genoemd naar zijn geboorteplaats, waar hij 1488 geboren werd, vermoord 11 Dec. 1524. Hij studeerde te Wittenberg, waar hij in het zomersemester 1508 werd ingeschreven als ‘frater hinricus gelrie de zutfania ordinis s. Augustini’ en met Luther in hetzelfde klooster woonde. Wij vinden hem dan sinds 1516 te Dordrecht als prior van het Augustijner-klooster. In de 15de eeuw waren ook de kloosters dezer orde door den geest der reformatie aangeblazen en ontstond de ‘Congregatio Saxonica’ of ‘Privilegiata congregatio per Alemanniam’. In 1493 werd te Haarlem een klooster dezer augustijner eremieten of barrevoeters gesticht en bevolkt met broeders uit het ‘land van Sassen’. Ook in het klooster te Dordrecht heeft men de saksische observantie en reformatie willen vestigen. Vicaris-generaal dezer congregatie, onafhankelijk van den generaal der oorspronkelijke augustijner orde, was Johannes von Staupitz, Luthers vriend. Geen wonder, dat ook onder deze broeders de grond voor Luthers denkbeelden (hier in eigenlijken zin, terwijl anders in deze periode ‘lutheranije’ niet anders beteekent dan ketterij in het algemeen) wel toebereid bleek. De overheid ging de beweging te keer onder leiding van haren pensionaris, Floris Oem van Wijngaarden, den vriend des inquisiteurs van der Hulst. Van 8 Maart 1518 hebben wij een brief der regeering van Dordrecht aan den provinciaal der augustijners, Willem van Alkmaar, over enkele dordtsche monniken, ‘die de gemeente alhier in biechten ende anders induceeren nyet alleen tegens die warach-

[p. 1180]

ticheyt, mair oock mede tegens tgemeen welvaert deser stede’, want het schijnt, dat zij zich ook inlieten met stadszaken, die ‘buyten heurlieden verstandt ende faculteit zijn’. Drie dagen later antwoordde de provinciaal ontwijkend: ‘Ic wil mij wat beraden ende besynnen up die saecke daar ghij mij van scrijft’. Waarmede de regeering der stad maar weinig tevreden was en nog eens op maatregelen aandrong, gemerkt deze zaak niet alleen de stad roerde, maar het geheele land van Holland, Brabant en Vlaanderen. Daar het bleek, dat Hendrik van Zutphen met de kettersche gevoelens der anderen geheel medeging, greep nu ook Floris van Wijngaarden in, wel 6 Dec. 1518 uit zijn ambt ontslagen, maar een jaar later in eere hersteld. De dominikaner predikheer Vincent Dirksz. van Beverwijk kwam naar Dordrecht en, ofschoon Erasmus hem tot zachtmoedigheid had aangespoord, predikte hij heftig tegen de augustijners. Het eenig gevolg was een volksoploop (de kloosterbroeders waren misschien ook voor den kleinen man opgekomen, ‘buyten heurlieden faculteit’ gelijk ik boven vermeldde), waarbij Vincentius nauwelijks der steeniging ontkwam, wat hij nog dwaselijk aan Erasmus weet, die daarover boos was, als hebbende (echt erasmiaansch) aan geen Hollander ooit goed of kwaad over Luther geschreven. Hendrik van Zutphen werd ontslagen, de vicaris Johannes van Mechelen volgde hem op. De ontslagen prior ging naar Keulen, 1520, straks naar Wittenberg, waar hij Maandag 14 Januari 1521 den graad van baccalaureus verwierf. Den 11. October van dat jaar volgde zijne promotie tot licentiatus theologiae. En toch liet Johannes van Mechelen toe dat deze zwaar door ketterij belaste man als prior te Antwerpen optrad in de plaats van Jacob Praepositus, die immers Dec. 1521 ook wegens ketterij was ontzet, maar 9 Febr. 1522 herroepen zou. In Dordrecht werkte de beweging na, want Sept. 1523 verklaarde de pensionaris dier stad ter dagvaart in Brussel, dat zij tegenover den commissaris der K. Mt. die het koopen en lezen van Luthers boeken verboden had, de privilegiën dezer landen wilden onderhouden en dat zij zouden wenschen, dat men van den stadhouder eene verklaring zou begeeren, dat niemand zou worden gecorrigeerd, die vóór het mandement der K. Mt. die boeken gekocht of gelezen had. Hieruit blijkt, dat de vroedschap, al had zij zich vroeger tegen de augustijners gekeerd, toch de vrijheid der stad ook op het punt der ketterij wilde handhaven.

Sinds 1522 dus predikte Hendrik te Antwerpen met ijver en overtulging. De markgraaf liet hem gevangen nemen en opsluiten in St. Michiels abdij (gesticht 1125 door Norbert, toen hij Tanchelm kwam bestrijden) ‘murmurante plebe’ vertelt Rychardus in een brief van 25 Nov. 1522. Dit geschiedde op last van de landvoogdes Margaretha, daartoe door ‘monachis cacodemonis’ opgezet. Maar er ontstond een oploop voornamelijk van vrouwen, ‘per matronas aliquot’; ‘wel met iij^c vrauwen’; ‘plus amplius quingentae mulieres’ zeggen de bronnen; Hendrik zelf schreef: ‘vespere .. irruperunt in monasterium, quo detinebar, aliquot mulierum millia, concurrentibus simul viris’; een hedendaagsch schrijver komt tot ‘eenige duizenden vrouwen’: sic fama crescit eundo. In elk geval, zij bevrijdden den prior en voerden hem naar zijn eigen klooster terug. Hij bleef er slechts drie dagen. Toen ontvlood hij, daar zijne vrienden hem rieden naar het evangelisch voorschrift (Mt. 10, 14) het stof van zijne voeten te schudden, de gevaarlijke stad, eerst naar Enkhuizen, waar ook een augustijner kloos-

[p. 1181]

ter was, toen naar Amsterdam, toen naar Zutfen. Hier hield men hem als ‘novae atque jam doctrinae damnatae seminator’ eerst vast, maar liet hem gaan onder verbod iemand over die leer te spreken. Van daar kwam hij naar Bremen, alwaar (schrijft Luther, van alles op de hoogte, 19 Dec. 1522) hij, op verlangen des volks, predikant werd. Dit was November 1522. Hier heeft hij met vrucht gearbeid en ook Praepositus nog als leeraar naast zich gehad. Doch in hetzelfde jaar, waarin deze kwam, 1524, is Hendrik gedood. Praepositus schreef er over in het Latijn aan Luther, daarna ook in het Duitsch vertaald (Sepp tegen Janssen). Hendrik was naar Meldorf a.d. Elbe gegaan ter prediking en had zijn intrek genomen bij den predikant. Daar hebben ‘in der nacht nach zwelffen ur vor dem dritten sontag im advent’ monniken en honderden gewapende boeren, ‘die seind vol hamburger biers geweszt’, hem uit het huis gehaald, aan de staart van een paard gebonden en een mijl van Meldorf op de heide gesleept. Den volgenden dag hebben zij hem toen verbrand, al bood een vrouw den boeren duizend gulden voor zijn leven. Thans staat op die plek, te Heide in het Dithmarsche, een gedenksteen (opgericht 25 Junl 1830) ‘dem Glaubenshelden, der dieses Feld durch sein Blut heiligte’. Wel mocht Preaepositus in de herinnering aan eigen zwakheid schrijven: ‘Also sterben die diener Christi, ach das ich doch nur ein tröpflin solcher gnad und bestands gehabt het, so ruhte ich yetz ohn alle sorg inn dem herren Christi’.

Zie: Luther, Von Bruder Hainrich inn Diethmar verprennt sampt dem zehenden psalmen auszgelegt, zu Wittenberg, a.d. XXV, Werke, uitg. Weimar 1908, XVIII 224. Het titelvignet in houtdruk in Das Buch der Reformation, Leipzig 1917, 323; De Henrici Zutfaniensis martyris (morte) epistola ad Lutherum; Duitsch: Ain erschrockliche geschicht wie etliche Ditmarschen den christlichen prediger Haynrich von Zutfeld newlich so jemerlich umb gebracht haben, 1525; H.Q. Janssen, Jacobus Praepositus 101, 285 vlg., 315-319; Sepp, Geschiedk. Naspor. II 58; Franz Fauth, Dr. Martin Luthers Leben, 1897, 119 (met afbeelding); C.H. van Herwerden, Het aandenken van Hendrik van Zutfen onder zijne landgenooten vernieuwd, Gron. 1840; dez., Nalezing op Hendrik van Zutfen in Nederl. Archief 1845, V 323-343; R.C.H. Römer, Kloosters in Holland I 627 vlgg.; Schotel, Kerkel. Dordrecht I 15 vlg. en Het klooster der Augustijners te Dordrecht 3-6 te verbeteren naar H.Q. Janssen a.w. 220 vlgg.; Paul Fredericq, Corpus inquisit. IV 6 vlgg., 20, 138 vlg., 156 vlgg. 159 vlg.; Gerdes, Histor. Reform. III, monum. 13; Enders, Luthers Briefwechsel IV 39; de Hoop Scheffer, Gesch. Herv., 78; Bijdr. Hist. Gen. Utr. 1916, XXXVII 133 vlg.; G.O.W. Schetelig, Nachricht über das .. errichtete Monument, Altona 1830; H. Heyen in Kalender voor de protestanten in Nederland 1857, 133-151; J.W. Pont, Geschied. v.h. Luther. in de Nederl. 23 vlg., 27, 136, 230.

L. Knappert