Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Ypey, Annaeus]

YPEY (Annaeus), geb. te Leeuwarden 27 September 1760, overl. te Groningen 5 April 1837, de kerkhistoricus. Zijn vader uit deftig Friesch geslacht, was Nicolaas Ypey, ontvanger van het reëel in Leeuwarderadeel, zijne moeder was Beletje du Bois. Annaeus had nog ééne zuster, Anna, die later met hem, den ongehuwde, zou samenwonen en zijn huiselijk leven veraangenamen. De knaap genoot het voorrecht op de latijnsche school zijner geboortestad als rector den uitnemenden Valentijn Slothouwer te vinden, die hem de klassieken deed kennen en dus liefhebben. 1778 kwam hij naar Franeker, waar hij onder Ratelband, Manger en Conradi studeerde. Hij is daarna predikant geweest te Jutrijp en Hommerts 1784, Suawoude en Tietjerk 1788, Oenkerk, Giekerk en Wijm 1790, Gapinge 1793. Het volgend jaar naar Sas van Gent beroepen, vond hij daar kerk en pastorie door de Franschen grondig verwoest, zoodat hij te Middelburg schuilplaats zocht en daar twee jaren kommerlijk leefde, intusschen hard werkende o.a. reeds aan zijne Geschiedenis der chr. kerk in de 18de eeuw, waarvan het eerste deel immers 1797 verschijnen zou. In 1795 ging hij naar Ethen en Drongelen en daar bereikte hem (die ook nog de aandacht op zich gevestigd had door eene Beknopte letterkundige geschiedenis der systematische godgeleerdheid, Utr. 1798, 3 dln.) in 1799 het aanbod (nadat Tinga, eerst benoemd, had bedankt) om te Harderwijk Muntinghe (II 964) op te volgen, maar slechts les te geven in de kerkelijke geschiedenis. De staatsregeling der Bataafsche republiek, die Kerk en Staat scheidde, liet nl. geen theologisch-dogmatisch onderwijs van staatswege toe. Ook stond Ypey genoemd bij de filosofische faculteit. Privatim mocht hij echter theologische lessen geven, ja zelfs academische leerredenen houden: gemaskerd theologisch hoogleeraar! Hij oreerde 11 Juni 1800 De vera religione, humanitatis sensui ubivis gentium excitando apprime accommodata (Harderw. 1800). 12 Jan. 1802 volgde zijne promotie honoris causa en in dat jaar oreerde hij als rector met eene Oratio, qua ostenditur religionis opinionem apud omnes gentes iisdem niti fundamentis. In 1802 benoemden curatoren hem eindelijk tot hoogleeraar in de godgeleerdheid. Hier te Harderwijk voltooide hij zijne genoemde 18de eeuwsche kerkgeschiedenis, waarvan immers het twaalfde of laatste deel 1811 van de pers kwam. Het aanhangsel met register is van 1815. Het lijvig werk vormt met de genoemde Beknopte letterk. gesch. der system. godgel. één geheel. Stolker heeft in 1810 het werk streng beoordeeld. Maar het verdient nochtans dat het niet vergeten worde. Het materiaal is reusachtig en het overzicht van thans uiterst zeldzaam geworden geschriften is van groote beteekenis. Overigens heeft hij in deze jaren zich haast uitsluitend met taalkunde bezig gehouden, zooals blijkt uit zijne Ophelderingen nopens den oorsprong van eenige nederduitsche spreekwijzen en woorden, Harderw. 1804; Taalkundige aanmerkingen over verouderde en min verstaanbare woorden in de Statenoverzetting des bijbels, Amst. 1807; Beknopte geschiedenis der nederlandsche tale, Utr. 1812, 2 dln. Dit laatste werk was het niet (of te laat) ingezonden antwoord

[p. 1160]

op eene prijsvraag, in 1809 door de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde uitgeschreven, zeker onder invloed van Siegenbeek (boven 735). Toen deze later Ypey herdacht als lid der maatschappij, roemde hij dit boek als een werk van uitgebreide historiekennis en van grondige bedrevenheid in de algemeene Duitsche taal - waarbij wij niet vergeten, dat Grimm dezer wetenschap nog hare nieuwe banen wijzen moest. Ik voeg er hier ter plaatse reeds bij, dat Ypey zijn leven lang zich op dit gebied bewogen heeft, getuige zijne Proeven van oudnederduitsche taalkunde uit den Karolingischen tijd, studie die kort vóór zijn dood in A. de Jager's Taalkundig Magazijn, 1833 en 1835, verscheen. Om naar Harderwijk terug te keeren - toen Pareau (II 1065) naar Utrecht ging - nam hij van hem het onderwijs in de Hebreeuwsche oudheden over, doch werd van-zijn predikwerk ontslagen op eigen verzoek. Hij was een slecht homileet en wist dat zelf, man van groote nederigheid als hij was.

Middelerwijl liep het met de geldersche hoogeschool op een einde. Trots de goede gezindheid van Cuvier en Noël en de pogingen van o.m. van Andringa de Kempenaer, hief het Keizerlijk besluit van 22 Oct. 1811 de hoogeschool op, 25 Febr. 1812 ontbond zich de Senaat. 9 April begonnen de hoogleeraren, door eene ras daarna te niet gedane aanschrijvlng van de Fontanes daartoe uitgenoodigd, toch nog eens hun lessen. 13 Juni kwam ook aan dit luguber naspel een einde. Ypey werd het jaar daarna te Groningen benoemd in de vacature-Abresch en oreerde 4 October De studiis theologiae dogmaticae recte regendis (Gron. 1813). Hij gaf dogmatiek, hermeneutiek, homiletiek en theologia naturalis, terwijl hij zijn hart der kerkgeschiedenis wijden bleef. Zoo verscheen 1817 zijne Beknopte geschiedenis van de hervorming der chr. kerk in de 16e eeuw, in datzelfde jaar zijne Leerrede ter gedachtenis van de groote verdiensten der nederlandsche vaderen betrekkelijk de hervorming, met aanteekeningen verrijkt. Ik herinner nog aan zijne Geschiedenis van het patronaatrecht (Breda 1829) en aan Oudheden van het Goorecht en Groningen uit den giftbrief van Hendrik III, 1040 (Gron. 1836), wat hij te zamen met Mr. H.O. Feith uitgaf. De vermelding van zijn bekendste werk heb ik voor het laatst bewaard, van de Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde kerk, Breda 1819-1827 in 4 deelen, opgedragen aan baron van Pallandt, directeur-generaal van Eeredienst, die de uitgave krachtig had bevorderd. Ypey had bij dezen arbeid de medewerking genoten van dr. I.J. Dermout, predikant te 's Gravenhage en secretaris der synode (IV 500), en ‘Ypey en Dermout’ ligt sinds in den mond van iederen kerkhistoricus ten onzent bestorven. In hun Voorberigt, geteekend 13 en 16 van Slachtmaand 1819, geven zij rekenschap van het karakter van hun boek, van hun streven naar onpartijdigheid; zij danken aan het einde den heer A.N. van Pellecom, predikant te Princenhage, voor zijn nazien der drukproeven, maar over hunne wijze van samenwerking geen woord. Welk aandeel had Dermout in dezen arbeid? Van meet af aan schonk het gerucht aan Ypey het leeuwenaandeel; Dermout werd gezegd alleen aan het laatste deel te hebben medegewerkt; Sepp spreekt van ‘den rijkdom der zaken, die van Ypey's hand in de aanteekeningen gevonden worden’; ook heeft de zeer conservatieve Dermout het boek later eenigszins verloochend. Ik weet niet, of ooit iemand voor dit werk deed, wat in 1864 G.M.C. Loeff deed voor Brandt, geschiedt dit, dan zal ook de vraag naar beider aandeel ter

[p. 1161]

tafel komen; voorloopig mogen wij wel zeggen, dat Ypey er een overwegend groot aandeel in gehad heeft. Ook speurt men overal (om eerst daarvan te spreken) zijn stijl. Men heeft dien dor en langdradig genoemd. Ik ontken dat niet geheel. Doch er is meteen in Ypey's schrijfwijze zoo iets eigens, omslachtig ja maar ook uitbeeldend, overladen maar ook droog-komisch, dat ik er altijd door bekoord werd en met voorliefde zijne typische zinsneden in mijn Geschiedenis der Herv. kerk heb aangehaald. De aanteekeningen bevatten een ongeloofelijken rijkdom van materiaal, allerlei thans vergeten geschriften duiken daarin op en het spreekt wel van zelf, dat Ypey's ontzaglijke belezenheid, hoe overstelpend soms, der behandelde stof bij uitstek ten goede is gekomen. Wat den geest aangaat, het titelvignet (door J. Smies) vertoont o.a. enkele boekrollen, vooraan rechts en het duidelijkst een met den naam van Erasmus. Geen toeval natuurlijk. Voor Ypey was Erasmus onze groote hervormer, voor de dogmatische stroomingen, voor Calvijn voelde hij niet, Zwingli trok hem veel meer aan, de remonstranten stelde hij boven de contraremonstranten, confessionalisme had niet zijn hart. Natuurlijk voerde dit tot te geringe erkenning van de groote beteekenis van het calvinisme in onze geschiedenis. Daartegen is toen Mr. C.M. van der Kemp opgekomen in zijn De eere der Nederl. Herv. kerk gehandhaafd tegen Ypey en Dermout, 1830-1833 in drie deelen, dat men stellig met vrucht zal lezen, al weten wij thans dat ook Ypey gelijk had, toen hij dit erasmiaansch, zwingliaansch element uit de vergetelheid ophief. Eindelijk zeggen wij met Sepp: ‘Vergete men nooit, dat zij de eersten geweest zijn, die de grootsche poging ondernomen hebben pragmatisch het verloop der dingen te verhalen’. Ofschoon Ypey - om hiermede te eindigen - van den kansel, gelijk wij zagen, afscheid genomen had, heeft hij te Groningen nog twee academische leerredenen gehouden, eene ter gedachtenis van Muntinghe (1824), de andere ter gedachtenis van Th.A. Clarisse (1829); voorts nog de reeds genoemde leerrede op het feest der Hervorming (1817), waarin ook Erasmus hoog werd geroemd, ten slotte eene Bedestondrede in 1814.

Te midden van de belangrijke gebeurtenissen van het tijdperk, van onze ‘overheersching en vrijwording’, leeft Ypey zijn teruggetrokken, ongehuwd leven van kamergeleerde, eenzelvig, begraven in zijn boeken, zelf boeken schrijvende, die thans nog alleen door de historici (maar dan met groote erkentelijkheid) worden geraadpleegd. Te liever haal ik ten besluite de woorden aan van 's mans leerling Herman Bouman, in leven hoogleeraar te Utrecht: ‘Rust zacht, geliefde leermeester! Mogen allen, die uw historischen schrijftrant meenen te kunnen verbeteren, uwe zedige nederigheid en goedhartige vredelievendheid, zoo wel als uwe rustelooze werkzaamheid en altijd effenbare tevredenheid, navolgen en evenaren’.

Prenten door C.C. Fuchs.

Zie: H. Bouman, Gesch. Geldersch. Hoog. II 461, 529-532, 543, 612, 630; Boeles achter Jonckbloet, Gedenkboek 119 vlg.; Siegenbeek in Handd. Letterk. 1837, 36-42; Sepp, Bibl. v. Ned. Kerkgeschiedschr., 24, 170, 213, 335, 337 vlg., 353; L. Knappert, Gesch. N.H.K. II 262 vlg.

L. Knappert