Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Wenckebach, Eduard]

WENCKEBACH (Eduard), geb. te Amsterdam 24 Mei 1813, overl. te Wijk bij Duurstede 26 Apr. 1874, was de zoon van C.J. Wenckebach en G.C.H.M. Serrurier. Hij ontving lager onderwijs te 's Gravenhage, woonde van 1829 tot 1830 als volontair de lessen aan het Koninklijk instituut der marine te Medemblik bij en vertrok daarna naar het buitenland, waar hij zich te Hannover praktisch als instrumentmaker bekwaamde. Vervolgens volgde hij een cursus aan de polytechnische school te Weenen en was daarna te München werkzaam in het physisch laboratorium van den beroemden Steinheil. Aldaar werkte hij ook samen met de groote göttingsche hoogleeraren Gauss en Weber.

Onder de leiding van deze geleerden stelde hij

[p. 1106]

een telegraaftoestel samen, waarmede voor de eerste maal eene praktisch bruikbare telegrafische verbinding, en wel over 10 kilometer afstand, bereikt werd.

Het werkzaam aandeel, dat Wenckebach gedurende 1 jaar 3 maanden in hunne proefnemingen nam, had een beslissenden invloed op zijn verderen levensloop. Hij voorzag, welk een gewichtige rol de telegraaf zou spelen en besloot zich in zijn vaderland aan de bevordering daarvan te wijden. Hij richtte in 1838 te Amsterdam eene fabriek van natuurkundige instrumenten op. Daardoor was hij in staat, zelf de noodige toestellen te vervaardigen om op dit gebied proeven te nemen. Ook in andere richting wist hij een naam als wetenschappelijk man te verwerven.

Hoewel hij in woord en geschrift bekendheid trachtte te verschaffen aan de te München verkregen uitkomsten, duurde het tot 1844 alvorens hem de gelegenheid geopend werd, zijne denkbeelden in het groot in toepassing te brengen. De Hollandsche Yzeren Spoorwegmaatschappij droeg hem toen den aanleg op van eene telegraaflijn van Amsterdam naar Haarlem. Hij was daarvan tegelijk de ontwerper en de uitvoerder. Op 25 Mei 1845 werd de telegrafische dienst op deze lijn geopend. Wenckebach genoot de voldoening, dat de volkomen bevredigende werking het bewijs leverde, welk een nuttig gebruik van de telegraaf te maken is.

De lijn naar Haarlem werd in de volgende jaren geleidelijk naar Rotterdam doorgetrokken. Tegelijk zag Wenckebach om naar verdere toepassing. Op 19 Dec. 1847 verkreeg hij met C.C. van Hall concessie voor den aanleg van telegraaflijnen voor publiek verkeer van Amsterdam naar den Helder en van Rotterdam naar Hellevoetsluis. Voor de uitvoering dezer plannen gelukte het hem, in 1850 de Nederlandsche Telegraafmaatschappij op te richten. Hij trad als directeur op, terwijl de toestellen en verder toebehooren in zijne fabriek vervaardigd werden.

Inmiddels was door de uitvinding der schrijftelegraaf door den Amerikaan Morse eene groote verbetering mogelijk geworden. Het pleit voor het inzicht van Wenckebach, dat hij spoedig nadat hem dit stelsel bekend was, de wijzertoestellen door schrijftoestellen verving.

De lijn Amsterdam - den Helder werd 10 Mei 1851 geopend, die van Rotterdam naar Hellevoetsluis, welke door de Rotterdamsche Telegraafmaatschappij werd aangelegd, werd in 1854 geopend.

Inmiddels was bij Wenckebach het plan gerijpt om geheel Nederland van een uitgebreid telegraafnet te voorzien. Hij diende een voorstel daartoe reeds in 1847 bij de regeering in. Bij Koninklijk besluit van 13 Apr. 1850 werd aan eene commissie, bestaande uit van der Kun (II kol. 738), Conrad (II kol. 314) en Wenckebach, een onderzoek dienaangaande opgedragen. Dit leidde tot het advies om dit net van Rijkswege aan te leggen.

Nadat overeenkomstig dit advies de wet van 1 Maart 1852 tot regeling der gemeenschap door den electro-magnetischen telegraaf tot stand was gekomen, werd bij Koninklijk besluit van 16 Apr. d.a.v. eene commissie van uitvoering benoemd, bestaande uit van der Kun en Conrad bovengenoemd. Wenckebach was bereid gevonden, zich geheel aan dezen dienst te wijden. Hij werd bij Koninklijk besluit van 18 Apr. 1852 met ingang van 1 Juli d.a.v. benoemd tot ingenieur van den Rijks telegraaf.

De aanleg werd met groote voortvarendheid ter hand genomen. Kon reeds op 1 Dec. 1852

[p. 1107]

de publieke dienst tusschen Amsterdam, 's Gravenhage, Rotterdam, Dordrecht en Breda onderling en met België worden geopend, in 1853 volgden de verbindingen Amsterdam - Utrecht - Arnhem - Pruisen en Utrecht - Gorinchem - Breda, in 1854 Arnhem - Zwolle - Groningen, Arnhem - Maastricht, Utrecht - 's Hertogenbosch en Breda - Vlissingen. Op het eind van 1857 waren alle belangrijke plaatsen in Nederland onderling en met het buitenland telegrafisch verbonden. Van den aanvang af geschiedde de Rijks aanleg met Morse-toestellen en bovengrondsche geleidingen.

Inmiddels vond Wenckebach nog den tijd om in opdracht van den minister van Koloniën de uitzending op zich te nemen van benoodigdheden voor den telegraafaanleg op Java en den onderzeeschen telegraafkabel Batavia-Singapore.

In 1864 werd hij door eene ernstige kwaal aangetast, die langzamerhand zijne werkzaamheden al meer belemmerde en zijne krachten sloopte en hem ten slotte noodzaakte, zijne betrekking neder te leggen. Bij Koninklijk besluit van 23 Dec. 1870 werd hij met ingang van 1 Jan. 1871 op zijn verzoek eervol ontslagen.

Hij huwde M.G.E. Cornelissen, bij wie hij drie zonen en eene dochter had.

Hij werd in 1851 lid van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap van wetenschappen en in 1861 lid van het Bataafsch Genootschap van proefondervindelijke wijsbegeerte.

Men heeft van hem: De magneto-electrische telegraaf van Gauss en Steinheil, voor het Nederlandsche publiek beschreven, 's Gravenh. 1838; Over het boren van een artesischen put te Amsterdam, Not. K.I st. v. Ingenieurs 1848-9, 123; Over lasschen en isoleeren van telegraafdraden, in id. 1849-50, 147; Nota (met G. van Diesen) over de Russische telegrafen, in id. 1852-3, 116; Het electro-chemische schrijftoestel voor telegrafie in Oostenrijk van Dr. W. Zinte, in id. 1853-4, 47; Over het gelijktijdig seinen langs een enkelen telegraafdraad, in id. 1853-4, 47, 1854-5, 175, 1855-6, 107 en 1856-7, 27; Over gegalvaniseerde geta-pertja voor telegraafdraden, in id. 1854-5, 73; De telegraaf van Morse, voor geinduceerde stroomen ingericht door Siemens en Halske, in id. 1856-7, 122; de magneto-electrische wijzertelegraaf van Siemens en Halske, in id. 1856-7, 124; Over het bepalen der plaats van storingen in telegraaflijnen, in id. 1857-8, 154; Over het leggen van een onderzeeschen telegraaf tusschen Batavia en Singapore, in verh. K. Inst. v. Ing. 1858-9, 54; Rapport over de keus, vervaardiging en beproeving van den telegraafkabel Batavia-Singapore, in id. 1869-60, 54; Over telegraafdraden van A. Kieffer van gom-elastiek voor onderaardsch en onderzeesch gebruik, in Not. K. Inst. v. Ing. 1861-2, 164 en 1862-3, 5; Die Telegraphenleitungen unter Wasser und unter der Erde in Königreich der Niederlande, in Zeitschrift des Deutsch-Oesterreichischen Telegraphen-Vereins 1857; Vereinfachter Ueberträger, in id. 1858; die telegraphischen Zeitsignale in den Niederlanden, in id. 1859; Het maken en beproeven van kabels, in jaarboekje voor telegraphie 1860; Een galvanomeler voor kabelbeproevingen, in id. 1861; Schets der telegraafinrichting van Hughes, in Tijdschrift voor telegraphie en aanverwante wetenschappen 1861; De telegraaf van Cavelli, in id.; Over relais, voorzien van weerstand, te regelen naar de lengte der lijn, in id. 1862; Iets over magneto-electrische uurwerken, in id.; Over het dubbelseinen tusschen Amsterdam en Brussel met de beschrijving der toestellen, in id.; Een automatische sleutel, in id. 1866-7; C.A.

[p. 1108]

von Steinheil, zijne verdiensten voor de telegrafie (vertaling), in Maandblad voor telegraphie en aanverwante wetenschappen 1871-2; Over het gebruik van verschillende soorten van electriciteit bij het dubbelseinen, in id. 1873.

Ramaer