Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Vos, Arent Dircksz.]

VOS (Arent Dircksz.), verbrand te 's Gravenhage 30 Mei 1570. Zijn geschiedenis, waarvoor veel materiaal aanwezig is verdient om de belangrijkheid ervan eene monografie. Hij was laatstelijk pastoor van De Lier bij Delft, maar sinds Bartholomeusdag (24 Aug.) 1566 tot de hervorming overgegaan. Eerst 19 Dec. 1567 hoorden Boudewijn Jacobsz. en Lieven van Arkel in S. Aechten-convent te Delft getuigen tegen den pastoor. Dan blijkt dat Arent der gemeente had bekend gemaakt: ‘ick en zal 't officie van de misse nyet meer doen, mer ick sal die gemeente het woort Goodts preecken. Dat raech (rag) moet weg, men moet die kercke schoon maecken’. Hij hád haar schoon gemaakt, nl. in Aug. 1566 in zijne kerk de beelden afgenomen en ze door de traliën van het koor den kinderen toegereikt, zeggende, ‘loopt, brant ze’. Daarna rukte hij St. Joris met het paard van de plaats, waar het beeld stond, en sloeg er het zilveren harnas met hamer en bijtel af. De stukken zilver, wegende 10¼ pond, bracht hij op zijn schouders naar den toren. Het beeld zelf had hij in ‘die wingaert’ gezet en Bely, zijn jongwijf, had toen oneerbiedig gezegd: ‘wat een god is St. Joris, hij staat in den wijngaard en kan de musschen niet afweren!’ Voorts heeft hij het beeld (alsof hij Jes. 44:16 letterlijk wilde nadoen) onder zijn brouwketel gestookt en er bier mede gebrouwen; daarna placht hij van dat bier te zeggen, dat St. Joris het gemaakt had, omdat hij er onder gestookt was. In die dagen doopte hij de kinderen ‘up die maniere van de nyeuwe religie’, liet de nederlandsche psalmen zingen, waarbij het orgel speelde, en zorgde er zelfs voor, dat men te Delft ten huize van een herbergier Gerrit Zebedeùsz. les in dat zingen kon krijgen van een vroegeren voorzanger in de Nieuwe kerk. Al verder placht heer Arent het ‘Onze Vader’ in het nederlandsch te bidden en ook de dooden te begraven ‘naar de wijze der sectarissen’. Nog heeft hij zich ongehoorzaam betoond aan het Hof door de missive niet te volgen, om vooral Kerstmis (1566) te vieren naar katholieke wijze. Hij heeft zijne kettersche leer alom gepredikt en daardoor o.a. heer Jan, den kapelaan van St. Joris gilde, ook van den rechtzinnigen weg doen dwalen.

Uit 41 punten, den gevangen pastoor door het Hof voorgelegd, blijkt, dat hij ook in verbinding stond met Brederode en met de consistoriën en werd geacht brieven uit St. Truyen ontvangen te hebben over de samenkomst aldaar. Art. 38 vraagt, of hij ‘het referein beginnend dat een groot oorloch ende eindigende een gotlose peys is Christo rebel, int parkement hem geëxhibeert, geschreven heeft?’ Dit is dus weer een ander lied dan het in zijn vonnis bedoelde ‘oproerig refrein of rondeel’, dat hij met eigen hand geschreven had. Dit laatste is het beroemde geuzenlied ‘Slaet opten trommele’ waarin de trommels en trompetten klinken, fel maar vol gloeiende geestdrift, waarbij staat ‘een nieu liedeken gemaeckt bij M. Arent Dircksz. Vos, in zijn leven pastoor in De Lier, op de wijze Bedruckte harteken’. Het is waarschijnlijk van

[p. 1071]

1566. Niet te vergeefs had heer Arent zich in zingen en dichten geoefend. 10 Jan. 1567 heeft er toen een ‘examen’ plaats gehad ‘opte Requestcamer’, voor den procureur-generaal van het Hof en den raadsheer Mr. Jan van Lezaenen, waarbij o.m. nog bleek dat heer Arent bij het sermoen placht te zeggen: ‘dit sijn de woorden van der H. Evangelie deur wiens cracht en macht God vergeve alle onsen sonden’. Daar hij niet beloven wilde op zijnen weg te keeren, verbood het Hof hem bij vonnis van dienzelfden dag ‘so wel sijn predicatiën als andere exercitiën van de Religie’. Maar hij heeft zich in dat gareel niet laten sluiten en is voortgegaan met prediken in zijne oude gemeente. Toen, weder gevangen genomen, is hij ter dood veroordeeld. Doch zijne gevangenschap duurde lang, omdat de bisschoppen van Haarlem en Roermond zich niet tot zijne ontwijding en die zijner medegevangenen, ook priesters, hadden willen laten vinden, zooals blijkt uit brieven van President en Raden van Holland aan Alva gedagteekend 9 Febr. en 28 April 1569. Toen zaten zij dus reeds gevangen. Ten slotte heeft 27 Mei 1570 de degradatie plaats gehad door ‘den eerw. vader in Gode den bisschop van 's Hertogenbosch’, door Haemstede uitvoerig beschreven. Daarna kon 30 Mei eindelijk het vonnis worden voltrokken. Met heer Arent werden verbrand Adriaen Jans van Berckou, sinds 1560 pastoor van IJselmonde, Sybrand Jansz. sinds 1562 pastoor te Schagen, maar Mei 1567 uitgeweken ‘uyt oirsake dat hij sijn meysken getroudt hadde tot een echte huysvrouwe’, (wat reeds in het geding tegen Jan de Bakker de inquisitie zware misdaad achtte als bedreigende de instelling van het coelibaat) en eindelijk Wouter Symonsz. eertijds karmeliet en priester, sinds predikant der ‘gedamneerde religie.’ Men heeft de vier martelaren uit vrees voor het volk eerst geworgd en eerst toen verbrand.

Zie: Sententiën 's Hofs van Holland, fol. 468r-469r; copie door R. Hogerbeets op leidsch archief, d.d. 2 Sept. 1613; van Haemstede, Historiën der vrome martelaren, uitg. 1645, fol. 399r-405r; Marcus, Sententiën .. van Alva, 1735, 385; Brandt, Reformatie, I 509 vlgg.; Balen, Dordrecht 1677, 838; van Bleyswijck, Delft, 1667, I 432 vlgg; Studiën en Bijdragen III 192; J. van Vloten, gaf in Kerkhist. archief 1859, II 266-275 de beide brieven van het Hof aan Alva en in idem 1862, III 123-128 het getuigenverhoor, 128-133 de 41 artikelen, 133-138 het examen op de rekestenkamer, 238-250 het examen op de examineerkamer 24 Mrt. 1568; Bijdr. Gesch. bisdom Haarlem XIII 392; van Vloten, Nederl. Geschiedz. I 356 vlg. 380-384, II xix; van Lummel, Nieuw Geuzenliedboek 5 vlg. Voorts Bibliogr. des martyrol. prot. néerl. 1890 I i.v. Vos, II 787.

L. Knappert