Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Voltaire, François-Marie Arouet]

VOLTAIRE (François-Marie Arouet, gez.) zoon van Me Arouet, oud-notaris van het Châtelet, geb. te Parijs, 21 Nov. 1694, overl. te Parijs in den nacht van 30 op 31 Mei 1778; hij studeerde aan het Jezuïeten-college Louis-le-Grand.

In 1713 kwam François-Marie Arouet voor 't eerst in ons land in 't gevolg van den nieuwbenoemden ambassadeur van Frankrijk, den Marquis de Châteauneuf; van den plechtigen intocht geeft Mme. du Noyer een uitgebreid relaas in haar Lettres historiques et galantes. Arouet was toen 19 jaar. In den Haag bleef hij niet onopgemerkt wegens zijn geestigheid en zijn liefdesavonturen. Hij werd er verliefd op de jongste dochter van Mme du Noyer, Olympe. Hij beging zooveel dwaasheden - wilde o.a. ‘Pimpette’ schaken - dat de ambassadeur een woedenden brief schreef aan Arouet père (‘je n'espère plus rien de votre fils: le voilà deux fois fou, amoureux et poète’) en zijn page naar Frankrijk terugzond. De minnebriefjes, die gewisseld waren, werden door Mme de Noyer, die meer journaliste dan moeder was, afgedrukt in haar Lettres hist. et gal.

[p. 1062]

In 1722 bezoekt Voltaire opnieuw ons land met de Comtesse de Rupelmonde. Hij is nu reeds de vermaarde schrijver van Oedipe en van de Henriade, waarvoor hij in Holland een uitgever zoekt. Hij vermaakt zich best in den Haag, rijdt paard, speelt in de Kaatsbaan, drinkt Tokayer en gevoelt zich zóó goed, dat hij er zelf versteld van staat (brief aan Thiériot 2 Oct. 1722). Uit den Haag schrijft hij ook den merkwaardigen brief aan Mme. de Bernières, een preludium op de vermetele Lettres sur les Anglais. ‘De 500.000 hommes qui habitent Amsterdam (V. verdubbelt dit zielental) il n'y en a pas un d'oisif, pas un pauvre, pas un petit-maitre, pas un insolent. Nous rencontràmes le Pensionnaire à pied, sans laquais, au milieu de la populace. On ne voit là personne qui ait de cour â faire. On ne se met point en haie pour voir passer un prince. On ne connait que le travail et la modestie’.

In 1725 na een dracht stokslagen, die hem werden toegediend namens een Chevalier de Rohan, dien hij daarop uitdaagde tot een duel, werd hij wegens deze onbeschaamdheid in de Bastille gezet, waar hij ook in 1717 wegens een paar satirieke gedichten elf maanden had doorgebracht. Na 5 maanden werden de deuren van de Bastille voor hem geopend, op voorwaarde, dat hij in Engeland zou gaan wonen. Parijs ziet hij weer in 1729; hij schrijft tragediën, geeft Charles XII uit, begint den Siècle de Louis XIV en publiceert in 't Engelsch zijn Lettres philosophiques. In 1734 bereiken fransche exemplaren daarvan Parijs: de boekhandelaar gaat de Bastille in en Voltaire brengt zich in veiligheid in Lotharingen van waar hij, na een maand, met stilzwijgende goedkeuring van het ministerie terugkomt en zich te Cirey vestigt bij Mme du Châtelet, dicht genoeg bij Parijs om deel te nemen aan het leven van zijn tijd en dicht genoeg bij de grens om zich bij 't minste alarm in veiligheid te brengen.

De verschijning van Le Mondain in 1736 werd door zijn vijanden aangegrepen om V. den toorn op den hals te halen van kardinaal de Fleury. De ondeugende verzen omtrent de liefde van Adam en Eva waren slechts een voorwendsel om den gevaarlijken schrijver der in 1734 verschenen Lettres philosophiques te treffen. Hij schrijft aan Cideville, dat hij er over denkt 't voorbeeld van Descartes en Bayle te volgen en elders een wijkplaats te zoeken en dezelfde maand December bericht hij uit Holland aan den Kroonprins van Pruisen, dat hij in een stad is, ‘où deux simples particuliers, M. Boerhaave d'un côté et M. 's Gravesande de l'autre attirent quatre ou cinq cents étrangers’. Hij maakt gebruik van zijn verblijf in Holland om met behulp van 's Gravesande zijn kennis van het Newtonisme aan te vullen en voor het boek over de philosophie van Newton, waaraan hij te Cirey met Emilie - Mme. du Châtelet - begonnen is, een uitgever te zoeken, dien hij vindt in Ledet te Amsterdam. In 1728 reeds hadden Gosse en Néaulme onder één titelblad drukken van verschillende vroeger verschenen werken van V. verzameld als Oeuvres de Voltaire. In 1732 verscheen bij Ledet en Desbordes te Amsterdam een nieuwe uitgave.

Aan d'Argens zond V. een ‘Epître du fils d'un bourgmestre sur la politesse hollandaise’ voor diens ‘Lettres juives’, maar dat is nooit verschenen. In 1737 - 18 Februari - schrijft hij aan Mlle. Quinault, dat een amsterdamsch magistraat de Mort de César in 't Hollandsch heeft vertaald. Hij bedoelde hier Jacob Voordaagh, die echter slechts regent van den Amst. Schouwburg was. Einde Februari 1737 keert V. naar Cirey terug,

[p. 1063]

gevolggevende aan de dringende verzoeken van zijn vriendin Mme. du Châtelet. Zijn ‘Eléments de la philosophie de Newton’, dat ter perse was (evenals zijne Oeuvres) werden op zijn verzoek door Ledet niet verder afgedrukt, maar, 't wachten moe, liet de uitgever de laatste hoofdstukken, waarvan V. 't handschrift had meegenomen tenslotte afmaken door een hollandsch wiskundige, zoodat de ‘Eléments mis à la portée de tout le monde par M. de Voltaire’ in April 1738 toch verschenen, zoo vol drukfouten en door den wiskundige bijgevoegde tegenstrijdigheden, dat een grappenmaker zei, dat 't moest zijn: ‘mis à la porte de tout le monde’. Een correcte uitgave verscheen in 1738 te Parijs bij Prault. In 1738 en '39 verschenen bij Ledet ook de Oeuvres. De betrekkingen van V. met 's Gravesande waren uitstekend. De boekhandelaars daarentegen waren altijd Voltaire's schrik. Zij waren niet al te nauwgezet van geweten op 't punt van nadrukken, hij was wat strijdlustig uit gevallen. Als, in Candide, hij behoefte heeft aan een naam voor een soort hollandsche piraat kiest V. daarvoor: Vanderdendur, wat hem herinnert aan een uiterst roofzuchtig man. Negentien jaar te voren n.l. had V. te doen gehad met Jean van Duren, uitgever in den Haag, en negentien jaren arbeid en succes hebben hem den naam van dien ‘corsaire hollandais’ niet kunnen doen vergeten. In November 1739 n.l. had kroonprins Frederik van Pruisen zijn vriend Voltaire 5 hoofdstukken toegezonden van een weerlegging van Machiavelli's werk ‘Il Principe’. Twaalf andere hoofdstukken volgden weldra. Frederik liet aan den dichter de zorg over van de uitgave van den Anti-Machiavel. Voltaire koos daarvoor Jean van Duren. Achtereenvolgens zendt Voltaire hem stukken van het hds. maar den 27 Juni, toen alles in handen van den uitgever was, slaakte Frederik in een brief den wanhoopskreet: ‘Pour Dieu, achetez toute l'édition de l'Anti-Machiavel’. Hij had gevoeld, daar hij intusschen zijn vader was opgevolgd als koning, dat de theorie iets anders was dan de praktijk en dat er in zijn werk hoofdstukken waren, die weinig strookten met zijn plannen. De ‘Marcus Aurelius van het Noorden’, zoo noemde V. zijn koninklijken vriend, schijnt zóó te hebben aangedrongen, dat de dichter ondanks de ‘diva Emilia’ naar den Haag gaat om de uitgave te beletten. Van Duren, die vermoedt, wie de schrijver is, weigert het afdrukken te staken en nu gebruikt V., die van de lessen van den Anti-Machiavel geprofiteerd heeft, een ‘honnête finesse’, waarvan de schrijver spreekt, en onder den schijn van te corrigeeren maakt hij 't hds. onbruikbaar. Van Duren dreigt 't, zóó verknoeid, uit te zullen geven, maar alles wordt geschikt ten slotte. 13 Augustus 1740 keerde V. naar Brussel, waar zich Mme. du Châtelet bevond, terug.

Nog meermalen heeft V. een appeltje te schillen gehad met hollandsche uitgevers. In 1749 stortte hij zijn gemoed uit tegen de ‘corsaires hollandais’ in een werkje ‘Des Mensonges imprimés’. Zij bleven hem het antwoord niet schuldig, maar verweerden zich in een Défense. In 1753 schermutselingen met Jean Néaulme, die zich een copie had weten te verschaffen van de Annales de l' Empire. Zoo ook met Pierre de Hondt te Den Haag, die zijn Histoire de Russie zonder zijn toestemming afdrukte. Ook de overheid liet hem niet met rust. De Magistraat van den Haag verbood zijn Pucelle, het Hof van Holland zijn Ouvrages philosophiques en zijn Dict. philos. portatif; zijn Philosophie de l'Histoire liet het zelfs verbranden.

In Sept. 1740 ontmoet Voltaire Frederik van Pruisen te Kleef. De twee vrienden zijn verrukt

[p. 1064]

over elkaar. 18 Sept. is V. weer in den Haag, waar hij woont in het Oude Hof, dat aan den koning van Pruisen behoorde. In 1743 vinden wij den beroemden schrijver wéér in Holland. Hij had zich zoo onmogelijk gemaakt in Parijs door zijn epigrammen op zijn vijanden, die hem een nederlaag hadden bezorgd bij de verkiezing van een lid van de Académie Française, dat zijn invloedrijke vrienden hem een zending opdroegen, die hem voor eenigen tijd tot een verblijf buiten Frankrijk dwong. Men wilde de ware bedoelingen leeren kennen van Voltaire's koninklijken vriend Frederik. Hij begaf zich eerst naar den Haag, waar de koorts en de veldtocht van Frederik in Silezië hem dwongen nog wat te blijven. Hij was gehuisvest, als 3 jaren geleden, in het Oude Hof,

Sous vos magnifiques lambris,
Très dorés autrefois, maintenant très pourris,
Emblème et monument des grandeurs de ce monde,

zooals hij aan Frederik schrijft.

Intusschen speelt hij in den Haag een wat verdachte rol, daar hij, schijnbaar verbannen, vertrouwelijke mededeelingen, die hij opvangt, aan de fransche ministers overbrengt. Hij vermaakt zich weer kostelijk in den Haag, maakt kennis met Willem van Haren, over wiens gedicht Leonidas en andere oden men zich in Frankrijk bezorgd maakte, daar hij zijn volk aanzette Maria Theresia te steunen tegen Frankrijk. Voltaire trachtte te bewerken, dat de door hem bewonderde van Haren den gezant te Parijs, van Hoey, zou vervangen, wat niet gelukte.

Na eenigen tijd begeeft hij zich naar Berlijn, waar hij den koning eenige vragen voorlegt, die deze met grapjes beantwoordt.

Hij woont dan afwisselend te Parijs, Cirey, Lunéville en neemt dan het aanbod van den koning van Pruisen aan, die hem rust en vrijheid belooft. Hij komt in Juli 1750 te Potsdam aan. Eerst is 't een verrukking, maar langzamerhand betrekt de lucht, zij scheiden als vijanden. In Maart 1753 verlaat hij Pruisen. In 1755 woont hij bij Genève in een huis, dat hij Les Délices noemt. Maar hier verontrust hij de calvinistische magistraat en opnieuw verhuist hij naar Frankrijk, waar hij te Ferney in 1760 zijn verblijf vestigt.

In 1748 had zich bij Voltaire een jongmensch uit Groningen aangediend, Gerard Nicolaas Heerkens, die na een voorstelling van Sémiramis niet rustte, voor hij den vermaarden schrijver had ontmoet. Hij werd goed ontvangen: het gesprek liep over hollandsche vertalingen van Voltaire's tooneelstukken, over de Henriade en de uitspraak van 't Latijn. De bezoeken werden herhaald en toen Heerkens Parijs verliet, nam hij met tranen in de oogen afscheid van den bewonderde schrijver. In Groningen teruggekeerd, correspondeerde Heerkens veel met hem. In 1759 deed Heerkens, die te Groningen dokter was, een reis door Italië. Na een verblijf van 9 maanden sloeg hij den weg naar 't vaderland weer in. Toen hij den 12en November 1760 te Chambéry, bij Ferney was, besloot hij den grijzen ‘patriarch’ te gaan bezoeken. Hij werd vriendelijk ontvangen, maar vond zijn dichter zeer veranderd: hij kon nu slechts in hem zien een vijand van den godsdienst, een slecht burger en een ruziezoeker. Heerkens schijnt een twist met zijn gastheer gehad te hebben en bleef maar vierentwintig uren te Ferney. Een familietraditie wil, dat Voltaire, toen Heerkens gezegd had, dat hij met hem wilde breken, antwoordde: ‘Je crains plus vos médecines que vos reproches’.

Wij moeten ons geen illusies maken omtrent de

[p. 1065]

sympathie van Voltaire voor ons land. Hij spreekt van ‘ces grosses têtes de Hollandais’, van ‘l'enfer flegmatique’, klaagt in La Princesse de Babylone over de koelheid der hollandsche vrouwen. Hij verwenschte de boekhandelaars. Maar hij heeft den geest van vrijheid en gelijkheid geroemd, dien hij meende te zien heerschen in de Vereenigde Provinciën. Hij hield veel van Den Haag, ‘un des endroits oû j'aimerais le mieux à vivre’, zegt hij. ‘C'est Fontainebleau, et point de cour à faire’.

Zie: Voltaire, Correspondance (Oeuvres, édit. Beuchot); Mme. du Noyer, Lettres hist. et gal. Paris Fr. Seguin 1790, 11 vol.; Jhr. C.A. van Sypesteyn, Voltaire, St. Germain, Cagliostro, Mirabeau in Nederland ('s Grav. 1869); idem, Holland in vroegere tijden ('s Grav. 1888); idem, 's Gravesande en Voltaire (Vad. Letteroefen. 1869); L. Knappert, Les Relations entre Voltaire et 's Gravesande (‘Janus’ 1908); G. Bengesco, Voltaire et la Hollande (Revue de Paris 1912); Briefwechsel Friedrichs des Groszen mit Voltaire herausgeg. von R. Koser und Hans Droysen (II, Leipzig 1909); F. Caussy, La mission dipl. de V. d'après des doc. inéd. (Grande Revue 10/25 Februari 1911); Louis D. Petit, Voltaire et Néaulme à propos de l' Abrégé de l' Hist. Univ. (Le Livre 1882); J.A. Worp, Gerard Nicolaas Heerkens (Gron. Volksalm. 1899); W.P.C. Knuttel, Verboden boeken in de Rep. der Ver. Ned. 's Gravenhage; P. Valkhoff et J. Fransen, Voltaire en Hollande [La Revue de Hollande, Paris. La Haye].

Fransen