Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Vitringa, Anne Johannes]

VITRINGA (Anne Johannes), rector van het gymnasium te Deventer en hoogleeraar aan het toenmaligen athenaeum aldaar. Geb. 29 Sept. 1827 te Harderwijk, uit het huwelijk van Mr. Campegius Lambertus V. (die volgt) en Alida Schede; overl. 5 Dec. 1901 te 's Gravenhage.

Na zijn jeugd te Harderwijk, Nunspeet en elders op de Veluwe te hebben doorgebracht en zich hier door privaatlessen en eigen studie voor de academie bekwaamd te hebben, werd hij op zijn 20ste jaar student, (ingeschr. aan 't amsterdamsche athenaeum Sept. 1847). Het volgend jaar liet hij zich als litt. hum. stud. in het Album stud. der groningsche hoogeschool inschrijven en promoveerde hier 18 Dec. 1852 op een dissertatie De Protagorae vita et philosophia. Achtereenvolgens werd hij benoemd tot praeceptor aan het gymnasium te Gouda (1853) tot rector te Enkhuizen (1854), tot conrector te Gouda (1860) en tot rector te Deventer (1862), waar hij twee jaar later den titel van hoogleeraar aan het athenaeum ontving.

In 1890 legde V. zijn rectoraat neder, nadat hij in 1884 tot de R. Kath. kerk was overgegaan.

Hij vestigde zich nu met der woon in Utrecht, waar hij medewerker werd aan het dagblad De Tijd. Na vier jaar te Utrecht gewoond te hebben, verhuisde hij met zijn gezin naar den Haag, waar hij in 1901 op 74-jarigen ouderdom stierf.

Vitringa was gehuwd, sedert 1855, met Catharina Schouten (overleden 1899), uit welk huwelijk acht kinderen geboren werden.

Buitengewoon talrijk zijn de geschriften van dezen letterkundige. Hij begon met opstellen in De Tijdspiegel en andere tijdschriften, waarvan wij noemen: Zomeravondkout (Tijdsp. 1858), De ontwikkelingsgeschiedenis van Keesje Putbus (id. 1859) en Opmerkingen van een platonisch Philosoof uit de 19e eeuw. Zij bevatten frissche, gezonde denkbeelden over opvoeding en onderwijs; vooral de kostscholen en instituten van die dagen werden er in aan de kaak gesteld. Die opstellen werden geschreven onder het pseudoniem Jan Holland en verwierven al spoedig veel bijval. Een later aangenomen schuilnaam van A.J. Vitringa was die van Jochem van Ondere. De zooeven genoemde tijdschriftartikelen zijn later ook opgenomen in de Keysers, Neerlands Bibliotheek (1866) en verschenen weldra ook afzonderlijk.

Onder het pseudoniem Jan Holland zagen nu achtereenvolgens het licht: Darwinia, Roman uit een nieuwe wereld, 2 dln. (1876); Nette menschen (1878); Keesje Putbus en andere eerstelingen (1879); Een koningsdroom (1880); De familie Willemsen (1881); Brieven van neef Gerrit (1881); Het apenboek, Galgenhumor (1882); Moderne heksen (1882; 2de dr. 1884); Dat getob met onze jongens (1883);

[p. 1039]

Doris en Doortje (1884); De Woort en zijn kring (1885); Oude ideeën in een nieuwe kleedij (1886); Neen! Eene stadsgeschiedenis, 2 dln. (1887); De honden van Koekenheim (1888); Een paar buiten-modelmenschen (id); De onderaardsche reis van Klaas Klim. Uit het Duitsch van L. von Holberg (1889); Athanasius Mors (id.); Het smeult. Moeten wij wachten tot dat de vlam uitslaat? (1890); Willoozen. Roman (1891); Eigen schuld (id.); Omdolingen in het rijk der krachten (1893); Pessimistisch optimisme (id.); Over vrouwen voor vrouwen (1899) en De geschiedenis van Adam Almens (1900).

Onder het pseudoniem Jochem van Ondere verschenen: Mijn bezoek aan Bismarck in den zomer van 1875 (1876; 2de dr. 1878), en Van hemel en aarde (1877).

Intusschen had de onvermoeide schrijver ook onder eigen naam verschillende werken het licht doen zien, als: De wijsbegeerte voorgesteld in hare ontwikkeling. Eene geschiedenis der philosophie (1e dl.). De wijsbegeerte vóór Aristoteles (1885); Open brief aan Mr. C.W. Opzoomer over het doel en de waarde der bespiegelende wijsbegeerte (id.); Latijnsch leesboek voor de laagste klassen der gymnasiën en latijnsche scholen (1860); Tegenwoordige toestand en plan tot hervorming van het middelbaar onderwijs (1860); Oratio de Daventria vel invitis temporibus bonarum artium liberalissima fautrice (1865); De emanatieleer en haar invloed op het Christendom (1867); De ziekte van ons hooger onderwijs (Tijdspiegel (1867); Bescheidene aanmerkingen op het Wetsontwerp Hooger Onderwijs van minister Heemskerk (Tijdspiegel 1868); Over opvoeding en emancipatie der vrouw (1869); De vraag: Hoe moet een hoogere burgerschool voor meisjes zijn ingericht? beantwoord door eene vrouw, met een voorrede van dr. A.J. Vitringa (1870); Was de christelijke liefde een nieuw en oorspronkelijk beginsel? Proeve van beantwoording der gewichtigste vraag uit de geschiedenis der zedekunde (1870); De opvoeding des gemoeds. Wenken inzonderheid voor vrouwen over den huiselijken omgang met kinderen (1871); De mensch beschouwd als dierlijk en geestelijk wezen. Poging tot beslechting van den strijd tusschen moderne natuurwetenschap en christelijke beginselen (1873); Naar aanleiding van het Oera Linda-bok. Historische schetsen met eenige in- en uitvallen (1874); Fransche school en burgerschool (1876).

Den meesten opgang maakte de schrijver zich in zijn boeken, onder den naam van Jan Holland uitgegeven. Ze zijn vol humor en vernuft vaak ook vol bittere satire, vooral als hij het heeft over de hedendaagsche samenleving. Niets wordt dan gespaard; hij zwaait zijn scherpe roe naar alle kanten. School, kerk, staat worden over den hekel gehaald; zoowel de modernen als de orthodoxen moeten het ontgelden. Vooral Darwinia is een sarcastisch boek: een doorgaande satire op de richting, die het leven en de denkbeelden van verreweg de meeste menschen in onzen tijd genomen hebben; een doorgaande bestrijding ook van de zelfzucht, de eigenbaat, de lauwheid en 't gemis aan geestdrift van dien tijd. Hier en daar voorzeker overdreven voorgesteld en niet altijd de werkelijkheid nageschilderd, maar toch met liefde en ernst behandeld.

Ook Mijn bezoek aan Bismarck door Jochem van Ondere, ‘pijpenfabrikant en ouderling te Gouda’, is een geestig boek. Hierin worden vooral die Nederlanders onder handen genomen, die zich zelf zooveel beter en braver vinden dan hun buren. Want niet enkel ginds ook

[p. 1040]

hier wordt gezondigd: overal is corruptie in 't maatschappelijk en staatkundig leven beide. Verder bespreekt de schrijver in dit boek de in 1870 ten onzent bestaande ‘Prusophobie’, de vrees dat ook Holland eens, als Hannover, Hessen en Massau, bij Pruisen zou worden ingelijfd.

De latere geschriften van Jan Holland ademen veelal een somberen geest en munten niet altijd uit door klare, heldere gedachten. Van enkele ervan willen wij hier nog met een woord den korten inhoud aanduiden. In de familie Willemsen wordt een gesprek gehouden tusschen Thorbecke en den zwolschen kruidenier Jan Willemsen, over het middelbaar onderwijs, waarin het overladen programma en de materialistische geest der hoogere burgerscholen danig worden gehekeld. Moderne heksen is een brochure aan de vrouwenbeweging gewijd; de opvoeding en levenswijze der vrouwen van nu en vroeger worden er in met elkander vergeleken. In De Woort en zijn kring, des schrijvers eigen bekeeringsgeschiedenis bevattende, wordt gehandeld over geloofsstrijd en wat daarmee samenhangt. De hoofdpersoon van dat boek is de Woort, een personificatie van Jan Holland zelf, die tot een overtuiging komt dat het ware geloof bij de R. Kath. kerk is. Neen! een stadsgeschiedenis is een vinnige bestrijding van den godsdienst der modernen. Athanasius Mors bevat eveneens bespiegelingen over en een aanprijzing van het ware geloof. De grondgedachte kan worden weergegeven door des schrijvers uitspraak: Wie buiten God leeft vervalt tot de onzinnigste dwalingen. In Een paar buitenmodelmenschen worden moderne philantropie en christelijke liefdadigheid onderling vergeleken. Het smeult is wederom een bestrijding van de moderne maatschappij. Duurzame beterschap kan slechts voortkomen uit zelfhervorming. Verder heeft de schrijver het in dit boek over arbeidersvereenigingen, coöperatie enz. - Willoozen bevat een pleidooi voor 's menschen vrijen wil. In In de honden van Koekenheim wordt betoogd, dat de dwaalleer der materialisten en rationalisten eens zal plaats maken voor de zuivere en onvervalschte waarheid. Pessimistisch optimisme is een wijsgeerige verhandeling over den oorsprong en het wezen van het bederf in de natuur. Waarom heeft God een wereld geschapen van zoo oneindig veel lijden? 't Had immers anders kunnen zijn? Doch niet God, de mensch zelf met zijn verbijsterd verstand is oorzaak van al die ellende. Adam Almens het laatste boek des schrijver, bevat een romantisch verhaal, waarvan de bekeeringsgeschiedenis van Adam Almens de hoofdpersoon den inhoud uitmaakt. Na grove afdwalingen en diep nadenken vindt deze man eindelijk vrede in den godsdienst der moederkerk. ‘Alles weloverwogen, weerspiegelt elke ziel in hare geschiedenis den gang der geestelijke ontwikkeling van de geheele menschheid’. Onderwijl worden in zware dialogen verschillende en weinig samenhangende onderwerpen in dit boek besproken.

Vitringa schreef ook veel in dag- en weekbladen, in de Deventer Courant en in 't Over-Veluwsch Weekblad dat van 1881 tot 84 zijn eigendom was, de hoofdartikelen en andere stukken van zijne hand in dit blad verschenen werden niet zelden in de grootere bladen overgenomen en besproken. Overgegaan tot de R.-Kath. kerk, werd hij gelijk reeds boven is gezegd een ijverig medewerker van De Tijd.

Zie: J.A. Bientjes in De Banier 1878 I, 241; Jan van Brabant in Het Dompertje 1896-97, 353; A.J. Oostdam in De Kath.

[p. 1041]

Gids 1902, 35; Ned. Patriciaat 1915, 386; De Tijd van 8 Dec. 1901 en Het Vaderland van 7 Dec. 1901. Voor 't geslacht Vitringa, waarvan hieronder eenige leden volgen, Ned. Patr. 1915, 383-389.

Zuidema