Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Speenhoven, Johannes]

SPEENHOVEN (Johannes), sedert 1596 gereformeerd predikant te 's-Gravenzande; in of vóór 1603 te Lingen (de toenmalige classis Lingen behoorde tot Overijsel, maar nu bij Duitschland); moest in 1605, vandaar verdreven, een goed heenkomen zoeken; aanbevolen door Wtenbogaert voor en beroepen te Utrecht in 1605; 18 Febr. 1619 door de vroedschap van Utrecht afgezet; overleden 29 Juni 1621 te Delft, waar hij de remonstrantsche gemeente in stilte bediende.

Als predikant van 's-Gravenzande bezocht hij de zuidhollandsche synode te Delft 27-31 Aug. 1596. Hij wordt daar ‘Spanhovius’ genoemd. In 1603 is hij aldaar opgevolgd door Arnoldus Swalmius. Als predikant van Lingen onderteekende hij in ‘het synodale boek’ van Overijsel de kerkordening van 1586. In 1601 was Lingen nog vacant; in 1603 bezocht hij van daar uit de overijselsche synode te Kampen (27-30 Juni), waar hij de vraag stelde of een ‘pape, soo een dootslach gedaen, tot het ministerium mochte toegelaten worden?’ De synode van 14 en 15 Aug. 1604 te Zwolle benoemde hem tot scriba; uit zijne eigene notulen kan men iets lezen over de kerkelijke toestanden te Lingen.

Te Utrecht was hij de rechterhand van Wtenbogaert die hem ook meermalen aanwees voor de waarneming van zijn dienst te 's Gravenhage. De utrechtsche predikanten hebben met Wtenbogaert de synode van 8-10 Juli 1606, gehouden in het St. Catrijnenconvent, voorbereid en bestuurd. De hier beraamde en in Aug. d.a.v. opgestelde kerkordening berustte geheel op het beginsel van samenwerking tusschen de Staten en de synodale gedeputeerden, de magistraten en de kerkeraden. De kerkelijke toestand te Utrecht wordt in de acta van deze synode zeer geroemd. Rogge noemt de provincie Utrecht ‘vóór 1618 het Eldorado van de Remonstranten’. Speenhoven was voorzitter van de zeer belangrijke synode, terzelfder plaatse ‘in den grooten refectoor’ bijeen, nadat hij ook de vergadering met gebed had geopend. Assessor nevens hem was Wtenbogaert ‘mede beschreven ende versocht .... twelck zijn E. hadde gedaen’. De arbeid was daarbij tusschen deze beiden als volgt verdeeld: ‘De eerste om het gebed voor en na te doen, het woord doorgaans te voeren en de stemmen op te nemen. De tweede om hem in het voeren van het woord bij te staan, zijn memorie te versterken en het eerste advies te formuleeren’.

Op 12-23 October 1618 vergaderden de utrechtsche kerken tegelijkertijd op twee plaatsen. De andere partij ‘in het groot kapittelhuis van den Dom’. Speenhoven was bij de remonstrantsche partij weer in het St. Catrijnenconvent bijeen en aldaar assessor, terwijl de beide gedeputeerden naar de Dordtsche synode, Isaacus Frederici en Samuel Naeranus, resp. praeses en scriba van die bijeenkomst waren.

Brandt verhaalt breedvoerig zijne afzetting als predikant te Utrecht, en nog breeder zijn gesprek met de Staten van Utrecht voor wie hij weigerde de ‘acte van stilstand’ te onderteekenen op 1 Aug. 1619, waarna hij mede naar Waalwijk werd geleid (4 Aug.) op zeer smadelijke wijze. Maar: ‘der Heeren bloote wil kon voor hem geen genoegsaeme reden zijn’, als hij lette op de eerste Christenen, op zijne roeping als predikant door ‘de gemeente’ en op zijn conscientie. Zijne belofte mocht niet baten dat hij ‘niet dan weinigen

[p. 785]

zou ten dienste staan, en met alle zedigheid en omzichtigheid preeken’. Aangrijpend is het verhaal van het afscheid van zijne vrouw, vóór hij uit de gevangenis naar het oord van zijne verbanning werd uitgeleid. Zijne kinderen mocht hij daartoe niet eens ontvangen. Reeds waren er nu ongeveer 25 remonstrantsche predikanten te Waalwijk. Van 30 Sept. - 4 Oct. 1619 hielden zij hunne vergadering te Antwerpen.

Speenhoven was, evenmin als de andere utrechtsche predikanten, den 14en Jan. 1610 te Gouda; maar later sloot hij zich toch aan bij de ‘vijf artikelen’ van de Remonstranten, aldaar en toen opgesteld. In 1611 schreef hij aan Becius dat hij eerst het beloop van de haagsche conferentie wilde afwachten, voordat hij met dezen kon medearbeiden aan de voorbereiding tot een nationale synode. Met Wtenbogaert was hij meermalen in drukke correspondentie. In 1611 examineerde hij Paschier de Fijne. Zijne weduwe kwam ten laste van de remonstrantsche broederschap. Hij stierf plotseling ten huize van Pieter Joosten van Ruiven, gewezen vroedschap te Delft, bij wien hij woonde. Zijn lijk werd heimelijk in een achterschuur begraven. Het werd ontdekt, maar het bleef daar.

Zie: Kerkelijk Handboek 1907, Bijl. 119; 1910, Bijl. 166; Reitsma en van Veen, Acta III 65, 360; V 206, 254, 261, 264, 266 v., 269 v.; VI 294-344, 361-365; VII 206; G. Brandt, Historie der Reform. III (Rott. 1704) 390-393, 943-957; H.C. Rogge, Joh. Wtenb. (Amst. 1874/76) I 241, 243; II 21, 115, 135, 146, 165, 441, 465 v.; III 9; J. Tideman. Stichting Rem. Broedersch. (Amst. 1871) I 22, 67, 77, 98, 142, 241; Biogr. Naaml. (1905), 96, 306 v., 310; Catalogus van Handschriften op de Bibl. der Rem.-Geref. gem. te Rotterdam (Amst. 1869), n^o. 288, 1783.

Knipscheer