Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Schultens, Albert]

SCHULTENS (Albert), geb. te Groningen 22 Aug. 1686, overl. te Leiden 26 Jan. 1750, de eerste van het Oriëntalistengeslacht van dezen naam (zie J.J. en H.A.) en de grondlegger van de richting, die door zijn zoon en kleinzoon na hem wordt gevolgd. Deze drievoudige traditie (geslacht, studievak en wetenschappelijk principe) roept de Buxtorfs op, een vergelijking die niet in het voordeel van de laatstgenoemden uitvalt: zij waren en bleven reactionnair, ter-

[p. 708]

wijl de Schultensen in de geschiedenfs der philologie een hoogere plaats hebben verworven, naarmate zij meer tot het verleden gingen behooren.

Albert Schultens is de grondlegger van de vergelijkende semietische philologie, hoewel hij leefde in een tijd die van taalvergelijking weinig kennis en nog minder begrip had. Zeer vroeg rijp (op zijn veertiende jaar student te Groningen), heeft hij de gedachte, die zijn lichamelijk en geestelijk nageslacht tot een richtsnoer zou worden, vóór zijn twintigste jaar geconcipiëerd, gedurende zijn geheele loopbaan uitgewerkt, uitgebreid en toegepast, en tot zijn dood toe verdedigd tegen de heerschende meening, met het zelfbewustzijn en de kracht die uit den stoeren kop in de Leidsche Senaatskamer stralen.

Te Groningen studeert hij onder Braun en Paulus Hulsius en houdt in 1702 zijne Disputatio de utilitate linguae arabicae (afgedrukt in Opera Minora (Leiden en Leeuwarden 1769)). Ex ungue leonem. Daarna studeert hij eenigen tijd te Leiden. In Utrecht schittert het licht van Reland, dat hem tot zich trekt. In 1709 promoveert hij te Groningen in de theologie op een dissertatie over Markus 13:32 (Opera Minora). Leiden, sinds eenigen tijd in het bezit van de collectie handschriften door Warner geschonken, trekt hem; hij keert terug en krijgt toegang tot den schat; de studie wordt hem gemakkelijk gemaakt door het in 1711 aangenomen beroep naar Wassenaar.

Reeds in 1713 roept Franeker hem op den leerstoel voor Hebreeuwsch en Antiquiteiten. Zijn inaugureele oratie wordt zijn levensprogram, het bestek waarnaar eerst in de negentiende eeuw gebouwd zal worden door .... Wilhelm Gesenius te Halle. Ziehier in het kort de gedachtengang: Volgens de geldende meening heeft de joodsche en christelijke traditie alle wenschen ten opzichte van de hebreeuwsche lexicographie vervuld. Geheel ten onrechte; alles staat op losse schroeven. Men heeft zich van de traditie los te maken en alles opnieuw te doen. Het belangrijke hulpmiddel is het Arabisch, Hebraeue matris splendidissima propago. De eenige die, op zeer speciaal gebied, dit hulpmiddel gebruikt heeft, is Bochart (de schrijver van het Hierozoicon); de andere oriëntalisten hebben òf op rabbijnsche wijze gestudeerd, òf zij hebben Hebreeuwsch en Arabisch naast elkaar beoefend, zonder taalvergelijking (Golius, Pococke, Reland). Op den ‘rabbijnschen burcht’ moet een aanval gedaan worden.

Een andere dwaling is, dat het Hebreeuwsch zou kunnen verstaan worden uit zich zelf, d.w.z. uit de weinige resten, die wij in het Oude Testament bezitten. Zou men het Latijnsche lexicon soms ook alleen uit Cicero kunnen opbouwen? Bij dit alles komt nog, dat het Hebreeuwsch wegens zijn ouderdom zeer afgeslepen is.

De eerstvolgende jaren zijn aan de toepassing van deze beginselen gewijd, zooals blijkt uit Schultens' eerste groote werk: Origines Hebraeae sive Hebraeac linguae antiquissima natura et idoles ex Arabiae penetralibus revocatae. Liber primus (Franeker 1724; opgedragen aan Willem Karel Hendrik Friso). Hier geeft hij nauwkeurig aan, welke de gebreken en de achterstand van de hebreeuwsche lexicographie zijn en in verband daarmee wijst hij op de taak die hij zich gesteld heeft, en die hij met het werk van den chirurg vergelijkt: 1e. Het hebreeuwsche lexicon

[p. 709]

is, onder den invloed van de traditie, door het arameesche beïnvloed: zulke inkruipselen moeten verwijderd worden. 2e. Van wetenschappelijke lexicographie kan geen sprake zijn, zoolang de meest uiteenloopende beteekenissen aan éénzelfden wortel worden gegeven, hetzij zonder nadere toelichting, of met willekeurige en fantastische pogingen tot verklaringen. 3e. De beteekenissen in den context van het Oude Testament zijn veelal secundair; de primaire moeten nog opgespoord worden. 4e. Er zijn tal van hebreeuwsche uitdrukkingen, die slechts in hun samenhang met het Oosten en de verwante talen kunnen verklaard worden, en niet uit de oud-testamentische literatuur alleen. Als proeve van hebreeuwsche lexicographie behandelt hij een reeks van wortels, die hij voornamelijk met behulp van het Arabisch verklaart en waarbij hij de toenmalige methoden en resultaten aan gegronde critiek onderwerpt.

Het werk was een waardige uitvoering van het program, in de inaugureele oratie ontvouwd; het moest de aandacht op hem vestigen, en tegelijk misnoegen en argwaan verwekken. Dat de aandacht in sterke mate op hem gevallen was, blijkt uit de onderscheiding die hem in 1729 gewerd: curatoren van Leiden roepen hem als regent van het zgn. Staten-college (zie hierover Siegenbeek, Geschiedenis der Leidsche Hoogeschool I, 59-61) en interpres legati Warneriani, verbonden met de venia docendi. Deze daad eerde niet alleen Schultens, maar ook het legaat van Warner, waarvan de schatten tot nog toe in een zweetdoek gelegen hadden. Hij werd de eerste van een rij interpretes die, tevens als academische docenten, de semietische philologie onschatbare diensten hebben bewezen.

Schultens' overgang naar Leiden valt samen met het einde van zijn tweede rectoraat te Franeker (1e maal 1719-20), dat hij aan zijn opvolger overdroeg met zijn Oratio prima de linguae arabicae antiquissima origine, intima ac sororia cum lingua hebraea affinitate, nullisque seculis praeflorata puritate (afgedrukt achter Origines II). Deze oratie sluit zich bij die van 1713 aan, kan op het eerste deel van de Origines van 1723 als aangewonnen grond terugzien en geeft blijk van verdiept inzicht in het gevaarlijke probleem van de vergelijkende taalstudie. Van waar de superioriteit van het Arabische lexicon boven het Hebreeuwsche? De titel der oratie geeft reeds een verwijzing naar het antwoord op deze vraag en toont tevens een veranderd inzicht in de kwestie. Men bedenke wel: tot diep in de 18de eeuw gold het Hebreeuwsch als de oudste taal der menschheid; men kon dus alle andere bekende talen als dochters van het Hebreeuwsch beschouwen of, met het oog op de babylonische spraakverwarring, van vergelijking afzien. In zijn oratie van 1713 noemt Schultens de verhouding van het Arabisch tot het Hebreeuwsch, die van moeder en dochter. De titel van de redevoering van 1729 spreekt van een zusterlijke verhouding tusschen beide, een inzicht gewonnen door taalvergelijking. Met dit inzicht moesten de Bijbelsche gegevens in overeenstemming gebracht worden. Heber heeft Hebreeuwsch gesproken. Zijn kleinzoon is Joktan, die in het Arabisch Kahtan genoemd wordt. Hij vestigt zich in Zuid-Arabië; zijn nakomelingen gelden, ook in Arabië, als de echte Arabieren. Later herhaalt dit feit zich in Abraham's zoon Ismaël, wiens nakomelingen het andere deel van Arabië's be-

[p. 710]

volking vormen. Oorspronkelijk bestaat er tusschen het Hebreeuwsch en het Arabisch dus volkomen gelijkwaardigheid. Waardoor is nu het Arabisch de meerdere van het Hebreeuwsch geworden? Door het isolement van Arabië aan de eene, en door het commercium en connubium van Palestina aan de andere zijde.

Deze oratie is ook weer de aanloop tot een groot werk, waarin de hier uitgesproken gedachten nader ontwikkeld en verdiept zullen worden. In 1738 verschijnt het tweede deel van de Origines Hebraeae, waarin de onderlinge verhouding der verschillende semietische talen uiteengezet wordt, op een wijze, die wel later verbeterd en aangevuld, maar niet principieel gewijzigd zal worden.

In dit werk wordt tevens een inzicht geformuleerd, dat de grondslag voor de algemeene taalvergelijking genoemd kan worden. Schultens toont aan, dat het Perzisch etymologisch niet verwant is met het Arabisch, Hebreeuwsch enz. (de naam semietische talen komt eerst in het eind der 18e eeuw op), maar wel met verschillende germaansche talen. Verder: dat het Turksch noch met de semietische, noch met de germaansche groep etymologisch samenhangt, maar in Centraal-Azië thuis hoort.

Deze leidende gedachten worden nader toegelicht en verdedigd in andere geschriften van grooten of kleinen omvang, waarvan te noemen zijn: De defectibus hodiernis linguae hebraeae eorundemque resarciendorum tutissima via ac ratione originibus hebraicis subserviens opus (Franeker 1731). En: Oratio altera de linguae arabicae antiquissima origine, waarmee hij in 1732 het hoogleeraarschap te Leiden aanvaardde. Naast het regentschap van het Staten-college en het ambt van Interpres legati Warneriani werd hem namelijk 1732 het gewoon hoogleeraarschap in de oostersche talen opgedragen, hoewel zijn voorganger Heiman nog in functie was; men schijnt diens werkzaamheid niet bijzonder gewaardeerd te hebben. In 1740 werd Schultens tevens belast met het onderwijs in de Hebreeuwsche Oudheden.

Uit zijn laatste periode dateeren zijn gecommenteerde vertalingen van de boeken Job en Spreuken (Leiden 1737 en 1748). Hier heeft hij zijn beginselen in practijk gebracht. Dat deze werken gewaardeerd werden, blijkt uit het feit, dat van de vertaling van Job een fransche bewerking verscheen en dat het boek over de Spreuken in Duitschland door G.J.L. Vogel opnieuw uitgegeven is. Merkwaardig genoeg, heeft Schultens zijn (in manuscript in de leidsche bibliotheek bewaard) vergelijkend hebreeuwsch woordenboek nooit gepubliceerd, en, nog merkwaardiger, ook zijn zoon en kleinzoon hebben dit nagelaten.

De nieuwe en wijde uitzichten die Schultens wist te toonen, worden nauwelijks verdonkerd door de schaduw der overdrijving, die zeker te onderkennen is. Het nageslacht vergeet wel eens de waarde juist dezer overdrijvingen te schatten.

Schultens' overige geschriften zijn van polemischen aard. Verschillende theologen van naam: Antonius Driessen, Taco Hajo van den Honert en Gousset (Gussetius) toonden zich weinig ingenomen met zijn inzichten en methode. Volgens hen kon het Hebreeuwsch op eigen beenen staan, zonder hulp van het Arabisch te behoeven. Schultens verdedigt zijn methode in Vindiciae originum hebrasarum et opusculi de defectibus hodiernis linguae hebraeae (voorrede van 1737) en in Vetus et regia via hebraizandi

[p. 711]

asserta contra novam et metaphysicam hodiernam (Leiden 1738, met 3 excursus). Van polemischen, maar niet van principieelen aard zijn de twee brieven aan Menke te Leipzig, den redacteur der Nova Acta eruditorum, waarin J.J. Reiske een zoetzure critiek op enkele van Schultens arabische en hebreeuwsche textuitgaven en commentaren had gegeven.

De arabische texten, die Schultens publiceerde, behooren in de eerste plaats tot het gebied van de oud-arabische poëzie, dat voor de arabische en hebreeuwsche lexicographie van groot belang is; in de tweede plaats tot dat van de geschiedenis van Zuid-Arabië (zie Schultens' beschouwingen over Joktan-Kahtan); in de derde plaats tot dat van de kruistochten. Men mag wel zeggen, dat, hoe nuttig deze edities ook geweest mogen zijn, een systematische behandeling van de arabische literatuur eerst in de negentiende eeuw beginl (in ons land vooral door Dozy en de Goeje).

Schultens' invloed blijkt ook uit de dissertaties, die onder zijn leiding geschreven en verdedigd zijn (zie Sylloge Dissertationum philologico-exegeticarum sub praesidio A Schultens, J.J. Schultens et N.G. Schroeder defensarum; Leiden en Leeuwarden 1772-1775, 2 deelen).

Schultens is vier maal gehuwd geweest; zijn eerste vrouw, Elisabeth Dozy (overl. 1717) was de moeder van zijn zoon Jan Jacob (kol. 713).

Zie: M. Siegenbeek, Geschiedenis der Leidsche Hoogeschool, Register i.v. en de geschriften aangehaald in dit werk II, 189; M.Th. Houtsma, De ontwikkelingsgang der hebreeuwsche taalstudie (Leiden 1890), 12 vg.

Wensinck