Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Schortinghuis, Wilhelmus]

SCHORTINGHUIS (Wilhelmus), belangrijk vertegenwoordiger van het nederlandsch piëtisme, geb. te Winschoten 23 Febr. 1700, overl. te Midwolda 20 Nov. 1750, zoon van bakker Jurjen Willemsz. Schortinghuis en Trijntje Sikkesdr. Schildkamp. Vroeg ging de schrandere knaap ter latijnsche school, kwam door den dood zijner ouders toen bij een zilversmid in de leer, doch geraakte toch nog gelukkig ter groninger academie. Hij liet zich 11 Mei 1719 inschrijven, studeerde onder Ant. Driessen (IV 525) en Otto Verbrugge en was dus student kort vóór den tijd, waaruit het pamflet Pseudo-studiosus hodiernus, sive theologus groningianus detectus et refutatus van Petrus Hofstede dagteekent (IV 762), dat een weinig gunstig en onsmakelijk beeld der toenmalige studenten in de godgeleerdheid ophangt. Willem had daar echter luttel last van, daar hij ‘het geselschap van ernstige, degelijke jongelieden’ zocht. In 1723 werd hij predikant te Weener in Oostfriesland. Zijn voorganger daar was E. Meiners, de bekende schrijver van het nog groote waarde hebbende boek Oostvrieschlandts Kerkelijke geschiedenisse, 1739 en hij vertelt daar van de gunstige verandering der allerlaatste jaren in den uit- en inwendigen staat der gemeenten. Vroeger alles dor, nu ‘vindt men bij zeer velen ene overredinge van en toestemminge aan de noodzakelijkheit der wedergeboorte, des geloofs, der bekeringe en der innige en nauwe godtzaligheit. In ons Oostvriesche Zion worden dagelijksch in vele gemeintens, zo gereformeerde als evangelisch-luthersche, geestelijcke kerkkinderen geboren, die van het inwendig genadewerk niet alleen eigenaardig kunnen spreken, maar ook in haar gedrag klare blijken geven, datze de zaken waarvan zij gewagen in haar binnenste gewaar worden’. Wie geen vreemdeling is in ons 18de eeuwsch Kanaän, hoort hier de taal dier bevindelijke vroomheid die, als reactie tegen verstandelijk dogmatisme, reeds bij Teellinck (zie aldaar) en Lodenstein in een vorige eeuw ontstaan, thans in piëtistische kringen bloeide. Het Oostfriesche piëtisme zou nog in den aanvang der 19de eeuw invloed oefenen heel op de Zwijndrechtsche nieuwlichters. De jonge Schortinghuis, aanvankelijk nog bang voor den ‘seve der fijmelarije’, wordt door zijn abtgenoot H. Klugkist (zelf door Alardin en Buchfelder voor het piëtisme gewonnen) bekeerd tot den staat der helwaardigheid en zoo levendig ingeleid ‘in de heerlijkheyd, dierbaarheyd, algenoegsaamheyd en bereydwilligheyd van den Heere Jesus dat mijn hart mij wierd

[p. 698]

ontnomen en ik bewilligde het met so veel gulheijd aan den Heere Jesus, dat al had ik er duisend zielen en lichamen gehad ik haddese geerne weggegeven’. Aldus naar 's mans eigen schildering in een na te noemen boek (Innig Chr. 89 vlg.). Ook zijn leven wijzigde zich onder de nieuwe geestesrichting het kreeg dat karakter van wereldontvluchting, van angstvallig wikken wat mag en niet mag, casus conscientiae, dat wij overal bij het piëtisme vinden. Zoo mocht zijn biograaf in de Boekzaal zeggen, dat hij zijn leer met een godzalig leven sierde en roemen, dat er onder zijn dienst een merkelijk aantal van geestelijke kinderen Gods in Sion geboren werden. Hier te Weeder verkreeg hij ook die vaardigheid in de tale kanaäns (‘Te dien dage zullen er vijf steden in Egypteland zijn sprekende de spraak van Kanaän’, Jes. 19, 18; Het innig christendom 36), waarvan wij den invloed op sommige groepen des volks nog kennen. 1 Aug. 1734 kwam hij naar Midwolda. Hier heeft hij deelgenomen aan den theologischen strijd, die toen in het Oldambt werd gevoerd naar aanleiding van een boekje van dr. Th. van Thuynen, Korte uitlegginge van het gereformeerde geloof 1722^{2. 3}, voor de kennismaking waarmede wij minnaars van het zich verdiepen in dergelijke controverzen naar Schortinghuis' nog te noemen biograaf verwijzen. Van belang is zijn ijveren voor de conventikels, de oefeningen, sluipvergaderingen, voortgekomen uit de profetieën der gereformeerden uit de 16de eeuw, door Teellinck, de Labadie (II 743), Koelman (boven 301) zeer bevorderd, maar bestreden door wie er eene bedreiging in zagen van het geijkte kerkelijke leven. In Stad en Lande vonden ze ijverige voorstanders in Joh. Verschuir (zie beneden) en Sicco Tjaden, ook een piëtist van invloed, en de strijd daarover bracht daar geen kleine onrust. Schortinghuis behoorde, naar zijne piëtistische denkbeelden, tot de voorstanders. Het bekendst is hij, als talentvol verdediger dier richting, geworden door zijn boek Het innige christendom tot overtuiginge van onbegenadigde, bestieringe en opwekkinge van begenadigde zielen in desselfs allerinnigste en wesentlikste deelen gestaltelik en bevindelik voorgestelt in t'zamenspraken. Het verscheen 1740, ik heb een druk van 1742, den derden. Het zijn 25 dialogen tusschen een geoefende, begenadigde, kleingeloovige en onbegenadigde, naar de wijze van Verschuirs Waarheit in 't binnenste, dat vier jaren vroeger verschenen was, doch niet symbolisch als dat of Bunyans Pilgrimsprogress, boek dat Sch. overigens veelvuldig aanhaalt. De meeste gereformeerden, heet het, kennen de gronden hunner leer niet bevindelijk, zij zoeken het in een uiterlijk goed leven en de leer der vrije en zegepralende genade misbruiken zij tot zorgeloosheid. Maar de goddelijke waarheden worden alleen bij goddelijk licht begrepen, dan wordt de ziel ingeleid in Gods hoogheid en eigen nietigheid en smelt in den gloed der liefde Christi. In dit merkwaardige boek vindt men de typische karaktertrekken van dit piëtisme met talent geteekend. De merkelijke overgang in den genadestaat, als de begenadigde ter neder zinkt en versmelt in een stroom van tranen en meent dat hij in de aarde, ja zoo in den afgrond zal neerstorten en verdwijnen in zijn helwaardige nietigheid en verdoemelijkheid met die nare uitroep: ach wat zal ik doen? ‘Ik verfoeijde mijselven duisentmaal met snokken en tranen, met schudden en bewegen van mijn gandsche lichaam; dat wonderlijk woord was nu in nadruk het mijne: Wee mij, ik verga. In dese selve oogenblik wierde ik levendig en met veele opgeklaartheyd en ligt

[p. 699]

ingeleyd in het gesigte van de majesteyt Gods en de onvergelijkelijke schoonheyd, volheyd en dierbaarheyd van den Heere Jesus. En dit teffens met so veele verwijderinge, troost, ruimte, innerlike vergenoeginge en uitnemende blijdschap in mijn herte, dat....’ (I.C. 319 vlg.). Hier is de overgang tot geestverrukking openbaar: het schudden en beven is daarvoor typisch. Zuiver extase is het ook als Schortinghuis zegt, dat de geheiligde ziel wel eens wordt ingeleid om den verheerlijkten Christus van nabij te beschouwen in al zijne graveerselen van lijden en verhooging. ‘Hoe soet sijn al haare overdenkingen van dien dierbaren schoot en wondersoon des Allerhoogsten den welken sij haar selve so menigmaal als van nabij vertegenwoordigt, ja als opgevoert wordt boven de wolken, met hemelglans omringt ..’ (I.C. 330). Voor de piëtistische voorstelling van des menschen nietigheid zijn die woorden opmerkelijk, die ook buiten deze kringen bekend zijn geworden: ‘.. was ik immer bevangen met die sorgvuldige vreese, dat 'er eenige gedagte van iets te sijn, iets te hebben of iets selfs te kunnen in mijn herte soude oprijsen .. ootmoed was mij een weergalose cieraat .. nu leerde ik die dierbare vijf Nieten bij eygene bevindinge enigsinds kennen en practizeren, ik wil niet, ik kan niet, ik weet niet, ik heb niet en ik deuge niet’ (I.C. 348 vlg.). Eindelijk zijn voor dit piëtisme nog typisch de ‘ongestalten’ d.z. de diepe inzinkingen, waaraan de begenadigden bloot staan, de ‘geestelicke verlatingen’ van Voetius (Duker, Gisb. Voetius III 56 vlg.), als het ‘duister en dodig’ om hen wordt, als de liefde tot de godzaligen koud is en de lust om de middelen waar te nemen verdwijnt. Het boek, dat eerst na veel gehaspel de approbatie kreeg der groninger theologische faculteit (ofschoon Driessen zelf vurig ijverde voor een innerlijk christendom, Gerdes een vereerder van Lampe en van Velzen den auteur goed gezind was), waarvan de derde druk zelfs verboden werd en aan den strijd waarover eerst een einde kwam toen de Staten van Stad en Lande een ‘perpetuum silentium tot voorkominge van meerdere onlusten’ bevalen, heeft ook daarna heel wat vijandige pennen in beweging gebracht, maar is tegelijk in breede kringen geliefd zielevoedsel geweest en is dat nog.

Het piëtisme uit zich gaarne lyrisch. Ook van S. hebben wij dichtbundels over, Bevindelike gesangen vertonende een uitverkoren sondaar I in sijne natuirstaat, II an sig selfs ontdekt en III geheyligt, Gron., Spandaw, 1729, 1733², 1737³, 1754⁵, (‘eene eerste poging tot het geven van eene geregelde geestelijke levensgeschiedenis van een uitverkoren zondaar in zijn natuur- en in zijn genadestaat’, Kromsigt 141), voorts Geestelike gesangen tot ontdekkinge, overtuiginge, bestieringe en opwekkinge van allerley soorten van menschen, Gron., Spandaw, 1726, 1734², 1740³. Beide bundels komen in één band (gelijk bij mijn exemplaar) vóór. Bij alle gedichten is de melodie aangegeven, soms, als bij de schriftuurlijke liedekens, zeer wereldsche melodieën, ‘Phyllis kwam Phylander tegen’, ‘Rosemond die lag gedoken’ (Geest. Ges. 35, 74). Met een dichter van soortgelijke geestelijke stoffen als b.v. Jan Luyken, of zelfs met Lodenstein, mag men S. ook in de verte niet vergelijken. Hij blijft laag bij den grond en geeft blijken van groven wansmaak.

‘Ik heb mij Heer met asch gevoet,
't Welk eenmaal als gesuikert roet
Mijn siel sal bitter breken op,
So gij mij geeft den laatsten schop’ (Geest. Ges. 45).

[p. 700]

Of ook, in het vers Coffy of thee drinkende,

‘Is er ooit een drank te vinden,
Die ons tot verquikking is,
't Is den thee tot lafenis,
En dus moet ik billik in den
aangenamen thee verstaan,
Gij hebt alles welgedaan’ (Bev. Ges. 126).

Hier ook het gebruik van jij en jou tegenover God en Christus (‘Waarom souje mij verderven, liefste Jesu’, Geest. Ges. 93), dat in de oefeningen der ‘fijnen’ later algemeen zou worden. Hier ook de zedelijke onmacht:

‘En och kond' ik nog maar kruipen,
'k Sou misschien ten hemel sluipen
Maar ik leg als doot in 't sant
En verroer nog voet nog hant’ (Bev. Ges. 12)

S. was 13 Dec. 1723 te Weener getrouwd met Aletta Busz, eene predikantsdochter van Uitwierda. Zij schonk hem elf kinderen, van wie vijf in hun prille jeugd stierven. Georgius overleed als student (des vaders grafschrift op dezen zoon, Kromsigt 306, ontroert), Gerardus (IV 1239) werd predt. te Koudekerke, Henricus ook aldaar, Wilhelmus te Schoondijke, Lukas te Biervliet. Terecht vermoedt Kromsigt 308 dat niet zonder reden het Zeeland van [Teellinck, Koelman en] Smijtegeld hen allen daarheen getrokken heeft.

Zie: J.C. Kromsigt, Wilhelmus Schortinghuis, 1904, waar men ook 's mans boven niet genoemde geschriften vindt; Ypey en Dermout, Gesch. Ned. H. Kerk, III 326-333; Ypey, Gesch. Chr. K. 18e eeuw VII 327-336; D.v.d. Keessel, De vastgestelde leer enz. Dev. 1750; E. Meiners, Oostvrieschlandls Kerk. Gesch. II 538; L. Knappert, Gesch. N.H.K. II 31-36; H. van Berkum, Schortinghuis en de vijf nieten, Utr. 1859, slap novellistisch.

L. Knappert