Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Reitsma, Johannes]

REITSMA (Johannes), geb. 15 Dec. 1837 te Oudemirdum, overl. 23 Febr. 1902 te Groningen, bekend kerkhistoricus. Friesland telde hem ‘onder hare zonen van ouder tot voorouder’, zegt hij in het ‘Woord vooraf’ zijner Honderd jaren. Zijn vader was Dr. A. Tj. Reitsma, predikant laatstelijk in Groningen en daar in 1880 gestorven, zijne moeder Klaaske Noordenbos, die haren zoon nog een jaar overleefde. Johannes had nog een jongeren broeder, T.G.H. Reitsma, den lateren advocaat-generaal bij het Gerechtshof in den Haag en eene zuster, Clara, later gehuwd met Dr. J. van Loenen (overl. 1889). Hij bezocht het gymnasium in Groningen onder den veelgeprezen rector Schneither en werd 5 Sept. 1856 ingeschreven als student in de letteren en de godgeleerdheid. Zoo genoot hij het onderwijs eerst van de Greuve, Valeton, Jonckbloet, Hecker en Francken, daarna van de mannen van de Groninger school, Hofstede de Groot (II kol. 530), Pareau, Muurling (III kol. 891) en Dlest Lorgion, buitengewoon hoogleeraar

[p. 574]

sinds 1860. Reitsma was een gezellig student in het gezellig Groningen, dat, middelpunt van het gewest en van Holland afgelegen, op eigen krachten te steunen had om het zijnen inwoners aangenaam te maken en daarin ook voortreffelijk slaagde. De betrekkingen tusschen hoogeschool en burgerij waren daar van oudsher nauw. Zoo vinden wij R. als maskerade-commissaris in 1859 en, met zijn vriend J.J. Diest Lorgion (overl. 1869), opsteller van het plan voor dien optocht. In dagen dat de kennis van en de belangstelling in onze Oost nog vrij wat geringer waren dan tegenwoordig, verdient het zeker onze aandacht dat het programma bevat ‘Hoofdpersonen uit de geschiedenis van de vestiging der Europeanen in Oost-Indië, Portugeezen, Nederlanders en Engelschen.’ Voorts was hij secretaris der almanak-redactie in 1860, schreef in dat jaarboek onderscheiden schetsen en werkte ijverig in het door hem opgerichte dispuut ΙΧΘΥΣ. De bestudeering van de werken van Heinrich Lang, Hase, Hausrath, Reuss, Opzoomer, Kuenen voerde hem op andere wegen dan die zijner leermeesters; of hij ooit goed ‘groningsch’ geweest is, weet ik niet; toen hij de academie verliet, was hij een aanhanger der moderne theologie, waartoe ook E.J.B. Jorissen, sinds 1861 predikant in Groningen, het zijne heeft bijgedragen. En wat de wetenschap aangaat, Diest Lorgion won hem voor de kerkgeschiedenis, waaraan hij zijn leven lang trouw zou blijven. Wijsgeer noch dogmaticus was hij; reeds als student trok hem de geschiedenis; Motley bewonderde hij, met Moll wisselde hij brieven en 19 Maart 1864 promoveerde hij over Franciscus Junius, ook afzonderlijk uitgegeven. Hij geeft in dat kleine boekje naar goede methode ons een beeld van Junius, zijn jeugd, zijn arbeid onder 't kruis, zijn hoogleeraarschap te Middelburg, daarna te Leiden, den schrijver van Le paysible chrétien, ‘geen genie maar een uitmuntend mensch’, luidt Reitsma's oordeel. Met iets van den humor, dien wij later bij hem zullen waarnemen, maar waarin hij zich toen nog niet recht dorst laten gaan, vertelt hij dat Junius, eenmaal vrouwenhater, viermaal getrouwd is geweest. 3 April 1864 deed R. toen zijne intrede in Boyl in het Z.O. van Friesland, 27 Mei 1867 trad hij in het huwelijk met Jenny Louise van Sandick, dochter van J.C.F. van Sandick (overl. 1886) en S.L. baronesse van Dedem (overl. 1845). Uit dit huwelijk zijn zes kinderen geboren, van wie de oudste zoon Frits, als predikant te Drachten alom geëerd en bemind, 16 Febr. 1918 aan de zijnen werd ontrukt. Een jaar na dit huwelijk vertrok R. naar Kooten, 1878 naar Hoogezand. 1885 volgde zijne benoeming tot hoogleeraar van wege de Ned. Herv. Kerk te Groningen. 29 Sept. aanvaardde hij dat ambt met eene rede over Karakter en waarde der dogmatiek en hare betrekking tot de historie. Want, ofschoon geen dogmaticus had hij, naast de vaderlandsche kerkgeschiedenis en het kerkrecht, ook dogmatiek te onderwijzen. Werden zijne colleges er in geroemd, erover geschreven heeft hij weinig: in het Theol. Tijdschr. 1897 1-42 plaatste hij een artikel ‘Dogmatiek van de rechterzijde’ naar aanleiding van prof. P.J. Muller's handboek der dogmatiek, waartegen hij zijne groote bezwaren grondig en met die rondborstigheid, die hem eigen was, ontwikkelde. Zeventien jaren heeft hij zijn ambt bekleed, gaarne gevolgd docent, vriend zijner leerlingen en zijn gezellig, oud-patricisch huis aan de Noorderhaven met den fraaien antieken gevel openzettend voor zijne vele vrienden, die

[p. 575]

de uren in dit gelukkig gezin doorgebracht wel nimmer zullen vergeten. Zijn doorn in het vleesch was zijn asthmalijden, het maakte Zondag 23 Febr. (niet 25, zooals Gooszen Levensb. Letterk. 1903/04 206) 1902 een einde aan dit vruchtbaar leven. Donderdag 27 hebben wij hem de laatste eer bewezen.

Met recht roemt Feith (Gron. Volksalmanak 1903, 32) zijne kennis van het kloosterleven, meteen was hij thuis in de algemeene geschiedenis des christendoms in ons vaderland. Lange jaren predikant in kleine gemeenten, had hij, schoon getrouw zijn ambt waarnemend, tijd tot studie te over. De lijst zijner geschriften vindt men in het reeds genoemde levensbericht door Gooszen. Op het gebied van de kloostergeschiedenis gaf hij studiën over Ruweklooster (Fr. volksalm. 1882), Steenkerk (Fr. volksalm. 1890), de abdij Essen (Gron. volksalm. 1890), Sibkeloo (Histor. avonden I, 1896), Legenden en mirakelen uit de kloosters der Friesche Ommelanden (Gron. volksalm. 1903). De Cisterciënsers vooral hadden zijn hart, in hun klooster Klaarkamp was hij ‘als kind aan huis.’ Wat hem boeide was hun innerlijk leven, hun geestesgesteldheid, en terecht heeft hij gewaarschuwd tegen de kortzichtigheid, die aan de legendaria der kloosters historische waarde ontzegt (Gron. volksalm. 1903, 33 vlg.). Ik bewaar een langen brief van Reitsma, waarin hij mij over het karakter van den Dialogus Mirac. schrijft, bezig als hij toen, Febr. 1897, was aan de bestudeering van het geestelijk leven in de 12e en 13e eeuw, waarover hij in Dec. van dat jaar in de Mij. der Ned. Letterk. spreken zou.

Van het wijder gebied onzer vaderlandsche kerkgeschiedenis verdienen, na zijn Franciscus Junius (zie boven), de volgende werken van zijn hand te worden genoemd. Van Gellius Snecanus, den hervormer van Leeuwarden, vond hij verloren gewaande geschriften en schreef toen over hem in Studiën en Bijdragen van Moll en de Hoop Scheffer III, 26-74. Van datzelfde jaar 1876 dagteekent Honderd jaren uit de geschiedenis der hervorming en der hervormde kerk in Friesland, uitgegeven door het Friesch Genootschap. Reitsma's leermeester Diest Lorgion was hem op dit gebied vóórgegaan, maar het gebruik van tot nu toe verwaarloosd materiaal, crimineele sententiën, het archief-Gabbema, synodale acta, pamfletten rechtvaardigde eene nieuwe bewerking der stof. Begonnen bij de eerste regeeringsjaren van Karel V, loopt het verhaal geleidelijk en methodisch tot aan de Dordtsche Synode, daarna komt na ‘den zwaren storm nog slechts theologisch gekibbel.’ In zulk eene betiteling hooren wij reeds die ietwat nuchter-ironische beoordeeling van gebeurtenissen, die ons ook later treffen zal. Van 1888 is Oostergoo, register van geestelijke opkomsten van Oostergoo 1580/81, met aanteekeningen, die van groote kennis getuigen. Op blz. 215-260 geeft R. een manuscript uit over de kerkelijke omwenteling van 1580 met eene voortreffelijke inieiding. Na de locale geschiedschrijving de algemeene: in 1893 gaf hij zijne Geschiedenis van de hervorming en de hervormde kerk der Nederlanden. Het is een leerboek, dat in kort gehouden paragrafen het verhaal geeft, in aanteekeningen bijzonderheden en bronnen. Na eene afdeeling over ketterijen en godsdienstige bewegingen in de middeleeuwen, volgen de perioden, opkomst tot 1568, vestiging tot 1619, heerschende kerk tot 1795, overgang tot 1815, negentiende eeuw met de ‘doleantie’

[p. 576]

als eindpaal. De verdeeling is geleidelijk, de voorstelling klaar, de aanteekeningen zijn bevattelijk en beknopt. R. geeft vooral de uitwendige geschiedenis, niet die b.v. van het godsdienstig-zedelijk leven. Opmerkelijk is ook dat de hervormde kerk in onze overzeesche gewesten niet wordt behandeld. Dat het boek goed werd ontvangen, blijkt uit de verschijning van den tweeden druk in 1899: er was, na Ypey en Dermout, aan zulk een handboek groote behoefte. Na Reitsma's dood verscheen een derde druk, 1916, aanvankelijk bewerkt door Dr. L.A. van Langeraad, na diens dood voortgezet door prof. Lindeboom. Zeker was herziening noodig, sinds 1899 had het onderzoek allerminst stil gestaan, toch ontnam Langeraad's bewerking al te veel aan het oorspronkelijk karakter van het werk (vergel. wat ik schreef Theol. Tijdschr. 1913, 563-568), het latere gedeelte door Lindeboom hoedt zich voor die fout, ‘het karakter van wijlen Dr. J. Reitsma's werk is hier weder getrouw bewaard.’ Van Reitsma's verderen arbeid kunnen wij niet gewagen zonder van het gezelschap te spreken, dat 9 October 1886 werd opgericht, het Groningsch Historisch Genootschap. In dezen kring, eens per maand vergaderend, is hard gewerkt, is menige verhandeling voorgedragen die onze wetenschap heeft verrijkt en hebben jeugdige historici veel geleerd. Bovendien waren omgang en toon er van eene vermaard geworden genoeglijkheid. Reitsma was er tot zijn dood voorzitter. Zie zijn ‘Een woord vooraf’ vóór Historische Avonden, bundel uitgegeven door het Historisch Genootschap, 1896. De tweede bundel is van 1907, de derde van 1916. Van Reitsma is in den eersten bundel het reeds genoemde artikel over Sibkeloo. In het woord vooraf vóór den tweeden bundel wijdde Mr. I.A. Feith den sinds overledene een warm ‘In memoriam.’ Hij vermeldt daar ook de jaarlijksche ‘historische wandelingen’ der leden; over die naar Emden, Juni 1900, schreef ik in Zondagsblad v.h. Nieuws v.d. Dag, 29 Juli 1900, de laatste door R. medegemaakt. Het was dit genootschap dat de Reductie van Groningen herdacht door een Gedenkboek, 1894, waarin Reitsma schreef over De laatste dagen van de heerschappij der R.K. Kerk (137-168). Uit dit genootschap is almede voortgekomen het Oorkondenboek van Groningen en Drente 1888-1899 door Blok, Feith, Gratama, Reitsma en Rutgers. In diezelfde jaren, 1892 tot 1899, gaf Reitsma, onvermoeid werker, met Dr. S.D. van Veen, de Acta uit der Provinciale synoden in 8 deelen, aanvangende met N. Holland in 1572, voor alle eindigend met 1620, een voortreffelijk werk vol kostelijk materiaal, waarvan aan R. het leeuwenaandeel toekomt. Voor Z. Holland heeft Knuttel het voortgezet tot 1700. Een twee jaren vóór zijn dood, alsof hij van harden arbeid in letterkundig werk verpoozing gezocht had, verscheen zijn Geuzentijd, roman in twee deelen. Laat mij mogen verwijzen naar wat ik over dien historischen roman schreef in Tijdspiegel 1900.

Zijn portret in ‘peinture Boogaerts’ ter Gron. senaatskamer.

Zie: Levensbericht door M.A. Gooszen in Levensber. Letterkunde 1903/04, 206-250 met eene lijst der geschriften.

L. Knappert