Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Palm, Johannes Henricus van der]

PALM (Johannes Henricus van der), geb. te Rotterdam 17 Juli 1763, overl. te Leiden 8 Sept. 1840. Hij was de zoon van den rotterdamschen kostschoolhouder Cornelius v.d.P. (II 1060) en Machteld van Tonsbergen. Tien jaar oud, ging hij naar het Erasmiaansch gymnasium onder rector Dreux. Eene van de beide door hem gehouden oraties heet De eo quod optandum est ex sententia Juvenalis sive de sana mente in corpore sano: hijzelf was nimmer ziek. 19 Sept. 1778 liet hij zich te Leiden inschrijven (Album Stud. 1129 maakt hem 17, dus twee jaar te oud), door de rotterd. vroedschap begiftigd met eene plaats in het Statencollege. De hoogeschool bloeide toen juist door den roem harer geleerden en het aantal harer studenten. De jonge v.d. Palm hoorde Valckenaer, Ruhnkenius, H. Alb. Schultens, Pestel, later ook Hollebeek, Gillissen, Scholten, Boers en Rietveld. Naar Schultens heeft hij zich geheel gevormd en hem zijn leven lang vereerd (Redevoer. Verh. en Losse geschr., Leeuw. 1854, IV, 213). Voor zijn studentenleven zie men zijne Redev. ter herinnering a.d. acad. leeftijd (aldaar IV, 197-226, uitgespr. 23 Juli 1828), waarln al zijne vrienden voorkomen: Schimmelpenninck, Brugmans, Kantelaar, Nieuwland, C. Franssen van Eek, Bilderdijk (band, later verbroken) en vooral Ewald Kist, tantezegger van Betje Wolff, van wiens vriendschap hij treffend heeft getuigd (Redev. Verh. III, 178 vlg. Leerredenen 1808/09, dl. Il, de opdracht). 31 Jan. 1783 verdedigde hij onder Schultens zijn Ecclesiastes philologice et critice illustratus geschrift, dat groote bewondering wekte, en 28 Maart 1785 bevestigde prof. Boers hem als predikant van Maartensdijk. Daar trouwde hij 14 Nov. 1786 met Alida Bussingh (dochter van zijn vaderlijken vriend J.W. Bussingh, predt. te Delfshaven en Elisabeth van der Linden), geb. 11 April 1766; daar zag hij herhaaldelijk zijn vriend Bellamy, door wiens kunst van voordragen hij reeds als proponent verrukt was geweest en die hem te Maartensdijk bij dag en nacht, vaak zeer studentikoos, placht te bezoeken (B. bij v.d.P. inbrekend, Redev., Verh. III, 124; de Beaufort, Geschiedk. Opst. Il, 135). Stellig trok ook politieke geestverwantschap hen aan, want v.d.P. was, als zijn leermeester Schultens, patriot en ‘keesde’ niet maar ‘zoowat’, gelijk hij zich later schoonwasschen zou, maar nam deel aan de burgerwapenoefeningen, prees ze aan van den kansel en reikte in Sept. 1785 te Delftshaven aan het vrijkorps ‘Pro aris et focis’ een nieuw vaandel en twee koperen trommels uit, waarbij hij gloeiende patriotsche verzen uitsprak. Toen dan ook Sept. 1787 de Pruisen binnenvielen, voelde v.d.P. zich niet veilig en vluchtte met zijne jonge vrouw naar zwager J.W. Bussingh te Monster (geb. 31 Oct. 1760, getr. met Helena Hoek); 12 Mrt. 1788 ontving hij op zijn verzoek emeritaat en heeft nimmer meer de bediening opgevat, zeker ook omdat hij, goed prediker, een zeer slecht pastor was. Zoo was hij dan broodeloos, een professoraat te Lingen had hij reeds vroeger, Mrt. 1786, afgeslagen.

Redding bracht Mr. Joh. Adr. v.d. Perre (zie beneden) te Middelburg, oud-representant van den prins als eerste edele van Zeeland, uitnemend man, zelfstandig geleerde en groot ‘patriot’. 1 Jan. 1789 trad v.d.P. bij hem in dienst als secretaris-bibliothecaris en altijd heeft bij met groote dankbaarheid aan zijn weldoener teruggedacht

[p. 431]

(Redev. Verh. I, 159-206; het silhouet van v.d. Perre op zijn studeerkamer, Beets, Leven 43, 111). Na v.d. Perre's dood, 8 April 1790, bleef hij bij de weduwe tot haar overlijden, 14 Aug. 1794. In 1795 stond hij aan het hoofd der revolutionnaire beweging op Walcheren, onderhandelde met de Franschen en hield op het feest der alliantie eene rede, later nog eene over den volksgunst (Redev. Verh. V, 25-44. De vriend des volks no. 20 en 37). De eerste rede ging over in een gebed.

En weder diende hem het geluk. In Leiden was, na Schultens overlijden, 19 Aug. 1793, en na de schorsing van zijn opvolger Rau in 1795, Muntinghe van Harderwijk beroepen, die bedankte. Nu benoemde men v.d. Palm, die 11 Juni 1796 inaugureerde De literis hebraïcis exornandis, terwijl hij 8 Febr. 1799 bij het nederleggen van het rectoraat sprak De Mohammede, religionis islamiticae et imperii saracenici conditore (gedeeltelijk omgewerkt en vertaald in Redev. en Verh. I, 73-109). Doch reeds in April van dat jaar riep het Uitvoerend bewind hem naar den Haag als agent van nationale opvoeding, ambt dat hij, voor staatsman geboren, minzaam, bevallig, toch geheel minister, schitterend heeft bekleed. Hij bracht eene reorganisatie van het lager onderwijs tot stand (wetten van Juni 1800, Juli 1803, April 1806; Blok, Geschied.² IV, 107, Gedenkst. VI, 67), over de jammerlijke verwaarloozing waarvan hij sprak in eene terecht beroemde rede tot de schoolopzieners, 16 Juli 1800 (Redev. en Verh. V, 72-86, Brieven van Wolff en Deken uitg. Dyserinck, 389). Dec. 1801 verwisselde v.d. Palm zijn ambt met dat van lid van den Raad van binnenlandsche zaken, richtte toen de geneeskundige staatsregeling in met behulp van Dr. med. J. van Heekeren (overl. 1804, herdacht Redev. en Verh. V, 101-115) en deed de nieuwe spelling van Siegenbeek invoeren met de daarmede samenhangende spraakkunst van P. Weiland (plaatsen over hem in mijne Gesch. Ned. Herv. Kerk II, 126 n. 5 en 244 n. 3) spelling, waaraan hij zelf met gracelijke achteloosheid zich niet placht te houden. Onder Louis Napoleon keerde hij uit den staatsdienst tot de hoogeschool terug, intusschen van het keezen zijner jeugd tot een zoo ijverig monarchisme bekeerd, dat iemand als Willem de Clercq hem, na eene lofrede op koning Willem I in 1828, van ‘zwaaien met het wierookvat’ verdacht (Redev. en Verh. IV, 197-226. Dagboek uitg. Pierson II, 60-63).

Te Leiden gaf Rau weder oriëntalia, zoo werd v.d. Palm hoogleeraar in de gewijde dichtkunst en welsprekendheid en deed 20 Sept. 1806 zijne intrede met eene oratie De oratore sacro literarum divinarum interprete, terwijl hij, na Rau's overlijden in 1807, ook weder Oostersch gaf, meer letterkundige dan filoloog, meer op de schoonheid dan op de exegese van een tekst lettend, boeiend docent, vriend zijner leerlingen (Beets, Leven, 84 vlgg.; van Hengel, Meritorum J.H.v.d. Palm commemoratio brevis 1840, 7 s.). Van 1807-1836 was hij ook academieprediker. ‘De groote kracht van v.d. Palm als stylist’, zegt Hartog, ‘ligt in het descriptieve en in de bekoorlijke natuurlijkheid en eenvoudigheid, die een kenmerk is van het ware schoone’ (Gesch. v.d. predikkunde 1865, 385) en toen Beets zijnen grootvader had hooren preeken over de weenende vrouwen van Jeruzalem (later in elfde Tiental), schreef hij in zijn dagboek: ‘En wederom de triomf van den eenvoud. Onze eenvoud zou zinledig, zou onbeduidend wezen. Men moet van der Palm zijn, men kan geen van der

[p. 432]

Palm gelijken’. (Leven, 82 noot. Vergel. nog al Saussaye, Nic. Beets 53 vlg. over de bekoring, die van v.d. Palms persoon uitging. Over hem als redenaar nog C.P. Tiele in Nederl. Spectator 1861, no. 34 vlgg. en Hartog a.w. 368-389). Den 4den Oct. 1813, terwijl Napoleons macht nog te vreezen was, hield v.d. Palm bij de opening der lessen die vaderlandslievende redevoering, die wel moedig scheen, maar waarover hij zich later tegenover Lebrun kleinmoedig verontschuldigde (Gedenkst. VI, 702, 1031 vlg. 1109; P.J. Blok, De leidsche hoogeschool honderd jaar geleden, 1911, 24 vlg. en noot 31). Zijn karakter was dat van vele zachtaardige, beminnelijke menschen: vreesachtig voor hard oordeel, bang om zelf te kwetsen, beducht voor krachtig getuigenis van eigen denkbeelden (Beets, Leven 125 vlg.; Clarisse, Prologus quo ... J.H.v.d.P.... exemplum auditoribus ... ad imitandum proposuit, 1841, 84-39 gunstiger over den moed zijner overtuiging). Bij de ramp van 12 Jan. 1807 kwam zijn achtjarig zoontje Jan Willem om het leven, zijn broeder Hendrik Albert (naar Schultens genoemd) werd gered, maar stierf alsstudent Nov. 1819 (Redev. en Verh. V, 134; Bijbelvoor de jeugd, 9e stuk, voorrede; Toespraak tot de studenten, Redev. en Verh. III, 178 vlg.; Palmiana, ms. leidsche Bibl. portef. 1583 en 1584; mijn Ramp van Leiden 45, 47). In 1833 is v.d. Palm emeritus geworden, 1836 ontheven van het ambt van academieprediker; nog tot 1838 heeft hij college gegeven. Hij overleed 8 Sept. 1840 en werd te Katwijk begraven, waar hij rust naast Borger's overschot, in graven, waarvan de droevige verwaarloozing eene aanklacht is tegen de piëteit van het nageslacht. ‘Toen wij van het kerkhof terugkeerden’, zegt Beets (Leven 128), ‘sloeg ik een blik op de onafzienbare zee, schaduwbeeld dier eeuwigheid, in welke J.H.v.d. Palm was ingegaan’. Van Hengel herdacht hem in de derde klasse van het Kon. Instituut (Meritorum etc. 1840), Clarisse voor de studenten (Prologus etc. 1841).

Wij hebben van hem (behalve tal van redevoeringen, verzameld in de genoemde uitgave bij Suringar, Leeuw. 1854 en vele bundels leerredenen) Salomo, 1808/16, 319 vertoogen naar aanleiding van het Spreukenboek, 2e dr. 1821/24 te 's Grav., 3e dr. 1834/35 te Leeuw., ‘thans door niemand meer gelezen’ (la Saussaye, Nic. Beets 55); Bijbel voor de Jeugd, Leiden 1811/34, 24 dln., waarvan, bij het groeien van het aantal deelen, ook de lezers voor den geest des auteurs in leeftijd wiessen; Bijbelvertaling, Leiden 1818/30, met aantt. (Beets, Leven 101 vlg. en tegenover 156; Busken Huet, Litt. Fant. en krit., nieuwe uitg. I, 186 vol. lof over de taal); Geschied- en zedekundig gedenkschrift van Nederlands Herstelling, Amst. 1816 met hulp o.a. van A.R. Falck, antwoord op een prijsvraag van den admiraal van Kinsbergen, waarvan D.J. van Lennep, M.C. van Hall, H.C. Cras en D. Hooft beoordeelaars waren.

Zie: behalve de vele geschriften reeds in den tekst genoemd, waaronder Beets' Leven en karakter van J.H.v.d. Palm 1842 in een stijl, dien la Saussaye, Nic. Beets 55, niet kan roemen, maar die tot nog toe de eenige biografie is, welke wij van v.d. Palm bezitten, vooral ook de rijke verzameling ‘Palmiana’ ter leidsche bibl., handschr. no. 1567-1585, portefeuilles gerangschikt naar de onderwerpen, Agentschap portef. 1570, Kerk 1571, Schoolzaken 1572, Eenparigheid van Spelling 1575, Borger 1584 enz. verzameling die op de hand van den auteur eener nieuwe biogra-

[p. 433]

fie wacht. Over van der Palms bezoeken bij Betje en Aagje de Brieven uitg. Dyserinck, 389. Voorts mijne Gesch. Ned. Herv. Kerk II, 242-247 en mijn artikel over Borger in dit woordenboek IV, 222.

L. Knappert