Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Veldhuyzen, Lambertus van]

VELDHUYZEN (Lambertus van), zoon van Huybert en van Gerarda Ryneveld, werd in 1622 te Utrecht geb., en in Sept. 1643 als student aldaar ingeschreven. Hij studeerde wijsbegeerte, theologie en medicijnen en liet zich als magister philosophiae den 16. Mei 1647 nog eens in het Leidsche Album academicum inschrijven. Als doctor in de medicijnen gepromoveerd zijnde, vestigde hij zich als geneesheer te Utrecht. Hier deed hij zich kennen als ijverig Cartesiaan, die zich meer tot de Collegianten dan tot de Staatskerk aangetrokken voelde. Sedert 1665 vinden wij v.V. als bewindhebber der West-Indische Compagnie en in 1667 werd hij lid der vroedschap in zijn vaderstad en was eenige jaren schepen, in welke hoedanigheid hij in 1672 tegenwoordig was bij het overhandigen van de sleutels der stad aan de Franschen. Bij de verandering der regeering in 1674 werd hij niet herkozen, volgens Burman omdat hij zich den haat van het volk op den hals gehaald had door de wijze waarop hij het recht der overheid tegenover de kerk verdedigde. In 1668 had hij als commissaris-politiek zitting in de te Utrecht gehouden particuliere synode, niet tot zijn genoegen echter. Bij de kerkelijken had v.V. het zeer verkorven, weinigen waren bij hen zoo gehaat als hij. Menigmaal heeft hij met hen den degen gekruist. Ook met Spinoza stond v.V. in persoonlijke verbinding; geenszins was hij echter een absoluut bewonderaar van S's systeem. Uit zijn briefwisseling blijkt dat hij meer dan eens S. hestreden heeft. Van Veldhuyzen stierf te Utrecht in 1685.

Van Veldhuysen heeft heel wat geschreven, zoowel in het Hollandsch als in het Latijn. Zijne verzamelde geschriften zijn in 1680 te Rotterdam als Opuscula Velthusii in 4^o. in 2 dln. uitgegeven. Daar van verschillende zijner geschriften geen afzonderlijke uitgaven bekend zijn, volgt hier het overzicht van den inhoud van beide deelen, ontleend aan Burman. Waar omtrent Hollandsche uitgaven wat meer bekend is, wordt dat hier opgegeven.

Tractatus de justitia, divina et humana, qua probatur necessitas satisfactioni Christi, et jus Christianorum bellum gerendi. Exponitur doctrina de duplici Dei Justitia punitiva: de legis perfectione: de virtutum et vitiorum gradibus: de bonis operibus: de peccato originali pars I; Pars II in qua agitur de poena humana publica et privata. Pars III in qua probatur ex Scriptura satisfactionem pro peccatis hominum praestitam esse per Christum; Dissertatio de usu rationis in rebus theologicis et praesertim de interpretatione Sacrae Scripturae; Tractatus moralis de naturali pudore, et dignitate hominis, in quo agitur de incestu, scortatione, voto coelibatus, conjugio, adulterio, polygamia et divortiis; Doctrina de gratia et praedestinatione tradita nova methodo (dit geschrift was in 1661 eerst anoniem te Amsterdam uit-

[p. 1369]

gekomen); Munus pastorale, vulgo dictum concionatorium, et jus ecclesiae definitum ex regulis Verbi Divini, primisque reformationis nostrae fundamentis, contra sententiam quorundam doctorum, qui reformationem profitentur, et potestatem pastorum plus aequo extendunt; Tractatus de idolatria et superstitione, cui additi sunt Libelli synedrii Belgici Ultrajectini magistratui Ultrajectino exhibiti, continentes querelam contra auctorem et notas in ejus tractatum, cum responsionibus ejusdem auctoris ad easdem. Hierbij valt het volgende op te merken. Met zijn naam had v.V. in het licht gegeven: Tractaet van de afgoderye en superstitie... Den tweeden druck vermeerdert met de apologien en nader deductien van de stellinge in dit tractaet begrepen (Amst. 1670 in 4^o.; Pamfl. Kn. n^o. 9851). Na het uitgeven van den eersten druk was gevolgd: Apologie voor het tractaet van de afgoderye en superstitie, tegen eenige stellingen des.... kerckenraads van de Nederlandsche gcmeente t' Utrecht, door L.V. Velthuijsen (Utr. 1669, in 4^o.; Pamfl. Kn. n^o. 9774); en Tweede Apologie enz.... of tegen-bericht op het bericht en de... kerckenraed ... t'Utrecht (Utr., 1669 in 4^o.); (Pamfl. Kn. n^o. 9776); met Derde Apologie.... Dienende tot antwoordt op het tweede bericht van de.... kerckenraadt (Utr. 1669 in 4^o. (Pamflet Kn. n^o. 9778) en ten slotte: Vierde apologie voor het tractaet van de afgoderye en superstitie (Utr., 1670 in 4^o.; Pamfl. Kn. n^o. 9852); van kerkelijke zijde was tevergeefs moeite gedaan om Velthuysen's traktaat verboden te krijgen. Disquisitio an principi Christiano in ditione sua aliquod malum tolerare licitum? in qua speciatim agitur de profanatione Sabbathi aut diei dominicae. Tractatus de articulis fidei fundamentalis. Niet afzonderlijk uitgegeven; Specimen retorsionis calumniarum sibi a mendaeissimo tenebrione impactarum (Ultrajecti, 1666 in 4^o.; Pamfl. Knuttel n^o. 9433). In den Utrechtschen strijd over de kerkelijke goederen had van Velthuyzen zeer beslist voor de regeering partij gekozen; De initiis primae philosophiae juxta fundamenta clarissimi Cartesii tradita in ipsis meditationibus, nec non de Deo et mente humana; Epistolica dissertatio de principiis justi et decori, continens apologiam pro tractatu clarissimi Hobbaei de Cive (Amstel. Elzevir. 1651 en 12^o); Disputatio de finito et infinito, in qua defenditur sententia Cartesii de motu, spatio et corpore (Amstel., L. Elzevir., 1651 in 12^o.). De beide laatste geschriften zijn anoniem uitgegeven. Ofschoon de beide stukken afzonderlijke pagineering en signatuur hebben, behooren zij bij elkander en zijn als een geheel uitgegeven; Demonstratio, in qua ostenditur, neque doctrinam de quiete solis et motu terrae, neque principia philosophiae Renati Descartes verbo Dei contraria esse opposita Tractatui J. du Bois concionatoris Lugduni Batavorum, cui titulus Nuditas philosophiae Cartesianae detecta; Luculentior probatio, quod neque doctrina de quiete solis et motu terrae, neque principia philosophiae Renati Descartes verbo divino contraria sint, opposita Tractatui J. du Bois concionatoris Lugduni Batavorum, cui titulus Noxa Philosophiae Cartesianae. Over het oorspronkelijke der beide laatste geschriften valt het volgende op te merken. Anoniem had Velthuysen uitgegeven: Bewijs dat het gevoelen van die genen, die leeren der sonne stilstandt, en des aertrycks beweging niet strydich is met Godts Woort.. (1655 in 4^o; Pamflet Kn. n^o. 7712). Toen de Leidsche predikant J. du Bois daarop antwoordde met Naecktheyt van de Cartesiaensche philosophie (Pamflet Kn. no. 7713) schreef v.V.: Bewys, dat noch de leere van der sonne stilstant, en des aertryx bewegingh, noch de gronden van den philosophie van

[p. 1370]

Renatus Des Cartes strijdig syn met Godts woort, Gestelt tegen een tractaet van J. du Bols.... genaemt Naecktheyt enz... (Utr., 1656 in 4^o; Pamflet Kn. n^o. 7794) en: Nader bewys dat noch de leere van der Sonne stilstant en des aertryx beweging enz.... strijdig syn met Godts woort (Utr., 1757 in 4^o; Pamflet Kn. n^o. 7908); Tractatus duo medico-physici, unus de liene, alter de generatione; Tractatus de cultu naturali, et origine moralitatis, oppositus tractatui theologico-politici et operi postumo B.D.S. Dit laatste is niet afzonderlijk uitgegeven. Het B.D.S. is bedoeld: Benedictus De Spinoza. Het schijnt wel zeker te zijn, dat wij aan van Velthuyzen ook hebben toe te schrijven de Hollandsche vertaling van Hobbes' Leviathan, welke het licht zag als Leviathan: of van de stoffe, gedaente, ende magt van de kerckclycke ende wereltlycke regeeringe.... door Thomas Hobbes van Malmesburg (Amst. 1667, in 8^o). Dit in hooge mate verafschuwde boek werd 19 Juli 1674 door het Hof van Holland verboden.

Literatuur: C. Burmannus, Traiectum eruditum; Scheltema, Staatkundig Nederland; K.O. Meinsma, Spinosa en zijn kring.

Knuttel