Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Scheltema, Nicolaas]

SCHELTEMA (Nicolaas), geboren te Franeker 16 November 1810, overleden te Gouda 3 Februari 1901, stamde uit een oud geslacht, zeer waarschijnlijk afkomstig uit Vlaanderen, doch sedert het midden der zestiende eeuw in Friesland gevestigd.

Hij was de oudste zoon van Petrus Nicolaas Scheltema (geb. 5 Aug. 1787 overl. 7 Juli 1822) en Maria Elisabeth van der Veen (geb. 21 of 22 Nov. 1790, overl. 24 of 25 Febr. 1826).

Hij verloor dus zijn ouders op betrekkelijk jeugdigen leeftijd. Na den dood zijns vaders schijnt de moeder door familieleden gedeeltelijk ontlast te zijn van de zorg voor de kinderen. Nicolaas woonde althans geruimen tijd bij de weduwe Telting, een nicht van zijn vader, op het bekende Martena-huis te Franeker. Het lager onderwijs schijnt toenmaals te Franeker te wenschen te hebben overgelaten, zoodat eenige jongens en daaronder ook N.S. genoodzaakt waren, dagelijks de wandeling heen en terug te maken naar Tzum, waar een goede school was.

Later bezocht hij de Fransche school van het Depart. Franeker der Mij. tot Nut van 't Algemeen en besloot vervolgens zich aan het onderwijs te wijden. Als kweekeling deed hij in 1827 te Leeuwarden examen voor onderwijzer van den vierden rang en als zoodanig vertrok hij in 1828 naar Amsterdam, om daar geplaatst te worden aan de destijds bekende kostschool van D. Ouwersloot, (die aan de familie Scheltema verwant was). Daar zijnde deed hij in 1829 zijn tweede examen voor een hoogeren rang. De tijdsomstandigheden zouden echter oorzaak worden van het afbreken van zijn loopbaan bij het onderwijs.

Als loteling van het jaar 1829 was hij vrij van dienst gebleven, bij gelegenheid van de buitengewone lichting van 1831 werd hij evenwel, 21 September van dat jaar, als milicien ingedeeld. Het militaire leven trok hem in het geheel niet aan, maar hij hoopte op een kans, om bij de administratie te worden geplaatst en, waarschijnmet het oog daarop, verbond hij zich 26 Juni 1832 voor zes jaren als korporaal bij de Depôtkompagnie van het 1e Bataillon Jagers. Opgeklommen tot sergeant-majoor kwam hij in betrekking bij het Departement van Oorlog en werd hij, bij K.B. van 10 Sept. 1836, bevorderd tot 2en luitenant, voorloopig in zijn betrekking bij dat Departement gecontinueerd.

Dit ‘voorloopig’ zou 30 jaren worden. Later overgegaan bij den Staf der Infanterie volgde 4 April 1854 zijn bevordering tot kapitein en 7 October 1860, die tot majoor, werkzaam blijvend bij de afdeeling ‘Personeel en Militaire Zaken’ bij het Departement. Het voornaamste werk, dat door N.S. tijdens zijn ambtelijke loopbaan aan het Dep. van Oorlog werd tot stand gebracht, was de Militiewet van 1861.

Tijdens zijn langdurig (35-jarig) verblijf in

[p. 1209]

's Gravenhage vond hij ruimschoots gelegenheid, aan zijn neigingen voor letterkundige en historische studie te voldoen. Reeds als onderofficier sloot hij zich in 1834 aan bij het in Februari van dat jaar opgerichte en nog bestaande genootschap ‘Oefening kweekt Kennis’. Als werkend lid, bestuurslid en eerelid heeft hij tot zijn dood toe deel van dit genootschap uitgemaakt. Tevens was hij lid en eerelid van het niet meer bestaand genootschap ‘Mnemosyne’. Naast de letterkunde in het algemeen was het inzonderheid de historie, die N.S. het meest aantrok, vooral die van het Nederlandsche Zeewezen in de zeventiende eeuw. In zijn studiën legde hij zich bij voorkeur toe op het verzamelen van bijzonderheden, aangaande de personen, die zich hetzij als regeeringsleden, hetzij als zeehelden of krijgsoversten in de dagen der Republiek hebben onderscheiden, en daarbij bleek zijn aangeboren talent voor genealogie. Tal van genealogische bijzonderheden zijn dan ook door hem, uit archieven, doopboeken, grafregisters, enz. aan het licht gebracht, waardoor duisterheden konden worden opgehelderd of onjuistheden verbeterd. Een ander doel werd daarmede echter niet beoogd; van de talrijke aanteekeningen is weinig uitgegeven of ook voor uitgave geschikt gemaakt.

Uit de Haagsche kringen, waarin N.S. verkeerd had met mannen als Veegens, Bakhuijzen v.d. Brink, Bosboom, Sypesteijn en anderen, werd hij in 1866 verplaatst naar Haarlem, als Provinciaal Adjudant in Noord-Holland. Het volgend jaar bevorderd tot luitenant-kolonel werd hij in 1872 gepensionneerd en benoemd tot Militie-Commissaris in het 2e District van Zuid-Holland te Rotterdam. Familieomstandigheden noopten hem in 1876 vergunning te vragen, buiten het militiedistrict, te Gouda, te gaan wonen. Vandaar uit nam hij zijn betrekking waar tot 1889, toen hem daaruit ontslag werd verleend en hij bleef er sinds dien stil leven, zich nog op zijn hoogen leeftijd bezighoudende met de zaken van Museum en Librye, totdat hij de behandeling daarvan aan jongere krachten moest overlaten.

Te Haarlem had N.S. betrekkelijk weinig gelegenheid gevonden, zich met historische onderzoekingen bezig te houden. Evenwel deed hij er nog navorschingen in het Provinciaal Archief. Te Rotterdam echter vond hij nieuwe bronnen voor de geschiedenis van het oude zeewezen en in 1876 verscheen in de Rotterdamsche Historiebladen zijn belangrijke studie over de geslachten van Nes en de Liefde. Te Gouda vond hij in den predikant J.N. Scheltema (II kol. 1277), die tevens archivaris der stad was, een bloedverwant en geestverwant. In den omgang met dezen geraakte hij spoedig tehuis in de geschiedenis van Gouda en van de Goudsche kunstenaars. Over het St. Lucasgilde aldaar, over de Goudsche glasschilders o.a. de Crabeths, en over andere schilders en graveurs, bracht hij uit de archieven belangrijke bijzonderheden aan het licht, die voor een groot deel gepubliceerd zijn in het Archief voor Nederlandsche kunstgeschiedenis, uitgegeven door F.D.O. Obreen.

S. was een uiterst nauwkeurig en zeer conscientieus navorscher. Hij nam nooit een feit als historisch vaststaand aan, dan wanneer hij alle bewijzen gevonden had en er geen plaats voor twijfel over was. Nimmer ging hij op halve gegevens over tot gewaagde gevolgtrekkingen. Hij laakte dit steeds in anderen en deed niets liever, dan verkeerde voorstellingen recht zetten, wanneer hem dit mogelijk was. Zijn groote nauwgezetheid is

[p. 1210]

wel de voornaamste oorzaak geweest, dat door hem, omtrent zoo vele zaken, waarvoor hij zich zijn leven lang interesseerde en onderzoekingen deed, zoo weinig gepubliceerd is.

Wat hij echter heeft uitgegeven, kan zeker ten volle de historische critiek doorstaan.

N.S. is tweemaal gehuwd geweest:

1^o. op 16 Oct. 1840 met Louise Catharina Dorothea Werner, geboren te 's Gravenhage 4 Sept. 1815, overleden aldaar 15 Sept. 1841; 2^o. op 19 Juni 1850 met Anna Maria Scharp, een kleindochter van den bekenden Rotterdamschen predikant Jan Scharp (kol. 1203), geboren te 's Gravenhage 16 Juni 1819, overleden te Gouda 23 Sept. 1887.

Uit het eerste huwelijk zijn geen kinderen in leven, uit het tweede, twee dochters en twee zoons.

Scheltema