Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[p. 1194]

[Salverda, Jan Cornelis]

SALVERDA (Jan Cornelis), Friesch schoolmeester en dichter, geb. 28 Juni 1783 te Bolsward, gest. te Wons 7 Maart 1836, zoon van Pieter Salverda, die stamde uit een oud Friesch boerengeslacht, dat een paar honderd jaar gewoond heeft op Salverd, een boerenbuurt ten Oosten van Franeker. Zijn moeder Tietje Jacobs Driesen Prinsen Meerhof was op de boerderij der Salverda's als dienstbode werkzaam, hoewel zij van moeders zijde afstamde uit een adellijke familie bij Dusseldorf. Zij zag wel in, dat zij op Salverd over en te veel was, toen de boerenzoon haar huwde. Bovendien was zij 17 jaar jonger. Om een zelfstandige positie te verwerven, liet zij zich door dr. Gadso Koopmans te Franeker, die in de verloskunde groote bekwaamheid bezat, onderrichten als vroedvrouw. Zij vestigde zich als zoodanig te Oosterlittens daarna te Balk en eindelijk te Bolsward. Toen Jan Cornelis de lagere school van meester Teake Doaitses in de stad van Gijsbert Japiks had doorloopen, werd hij bij Hidde Wouters op het wolkammen besteld. In 1798 kwam hij als 14-jarige knaap op de kweekschool van onderwijzers te Franeker, een toevoegsel aan de hoogeschool, waar ook de professoren les gaven. Na daar twee jaar de lessen te hebben genoten, werd hij door een ronselaar naar Groningen gevoerd en gemonteerd als Groene Jager. Maar zijn moeder wist hem weer uit den krijgsdienst te halen. Hij vervolgde zijn studie en verliet in Mei 1803 Franeker met de beste getuigschriften o.a. ook van prof. E. Wassenbergh, die met zijn studenten de Friesche gedichten van Gijsbert Japiks las en een school vormde van Jong-Friezen, die bezield waren met vurigen ijver voor hun aangeboren moedertaal. De jonge schoolmee meester werd geplaatst aan de school van meester Zevenhuizen te Bolsward, en als zoodanig moest hij ook in de kerk soms voorlezen. Salverda heeft dus achter hetzelfde voorzangersbordje gestaan als meester Gijsbert. Na een jaar in het ouderlijk huis te hebben gewoond, geraakte hij naar Tjerkwerd in de hoop daar onderwijzer te worden. Meester Pieke was daar sukkelig en als hij kwam te versterven, zou Salverda in zijn plaats kunnen komen. Op zulk een belofte bediende hij er de school. Hij huwde er 2 Maart 1806 met Antje Dirksz. Baarda, een nicht van meester Pieke. In 1807 verlieten zij Tjerkwerd om te gaan naar zijn eerste en laatste beroep te Wons. ‘Meesterke’ kreeg zeven kinderen in acht jaar. Om in het onderhoud van het groote huisgezin beter te voorzien, hield zij een kleinen kruidenierswinkel, maar veel voordeel bracht dat niet aan. Zij stierf Febr. 1814. In Nov van datzelfde jaar hertrouwde hij, n.l. met een dochter van meester Wedel uit Makkum, een meisje van 18 jaar, dat voor de zware taak, die haar wachtte, ten eenenmale niet berekend was, zoodat de huishouding weldra in het vuil schier omkwam. Meester gaf buiten de schooluren les aan de huizen van de boeren en omdat zijn onderwijs uitnemend was, waren al zijn losse uren bezet. En toch kon hij met al zijn werk nog niet zooveel winnen, dat hij voldoende voedsel kreeg. Zoo kwam het, dat hij zijn heul meer dan eens zocht in den drank. Eindelijk vond hij in zijn moeilijk lot toch de ware berusting. In de

[p. 1195]

diepste ellende en te midden van dierlijke vuilheid blies hij den laatsten adem uit in de armen van twee kinderen uit het eerste huwelijk. Het laatste huwelijk bracht hem nog elf kinderen aan. De rijke boeren van Wons hebben zijn nagedachtenis gehuldigd door hem de laatste eer te bewijzen en de kosten van een eerlijke begrafenis te betalen. Maar zoo groot was het afgrijzen voor zijn huis, dat niemand dan de naaste vrienden er in wilde. De weezen werden met den kapwagen naar Franeker gebracht in het weeshuis.

Salverda heeft al zijn gedichten gemaakt in de laatste twintig rampzalige jaren van zijn bestaan en het scheen wel dat zijn zangen zwaarder en krachtiger werden, naarmate de armoede hem feller plaagde. Hij was laat rijp. Hij maakte reeds op zijn 21e jaar rijmpjes, maar er zat geen sprankje echt vuur in. Eerst omstreeks zijn 40e jaar leverde hij het bewijs, dat hij dichter was. In 1824 gaf hij in het licht Ytlycke Friesche Rymckes (Snits), die hij opdroeg aan Jr. Idsert Aebinga van Humalda, gouverneur van Friesland, bij wien hij meer dan eens op Burmaniahuis te Leeuwarden logeerde. Jr. Humalda dweepte met Gijsbert Japiks en had hem zooveel gelezen, dat diens fouten hem niet meer stuitten. Meester Gijsbert was het groote voorbeeld voor alle Friesch. En zoo ging het ook met Salverda. Hij nam b.v. ook de fouten van het aaneenkoppelen der woorden over, zoodat zijn Friesche verzen vaak te kunstmatig zijn. Onder invloed van Blair, wiens lessen door Ds. J.H. Halbertsma hem in handen kwamen, liet hij later dat woordkoppelen varen en wonnen zijn verzen in natuurlijkheid. Jarenlang heeft Salverda zijn gedichten trachten te verbeteren en te polijsten. Een complete uitgave ervan verscheen 2 Oct. 1834 bij G.T.N. Suringar te Leeuwarden, onder den titel Hiljuwnsuwren, waarin ook de Ytlijcke Rymckes werden opgenomen, alleen hier en daar wat veranderd. De conrector J.D. Ankringa te Leeuwarden, die ook een leerling was van prof. Wassenbergh, bood hem bij deze uitgave de behulpzame hand. In 1858 verscheen van de Hiljuwnsuwren een tweede druk. S. heeft de Friesche taal behalve in de gedichten van Gijsbert Japiks bestudeerd in den mond der Wonser boeren. Honderden spreekwoorden en zegswijzen heeft hij uit den volksmond opgeteekend en alphabetisch gerangschikt. Zoo zijn zij in handen gekomen van J.H. Halbertsma, die ze verwerkte in zijn Lexicon. Prof. Wassenbergh was zeer met Salverda's poëzie ingenomen en niet minder met een brief van den Wonser schoolmeester. J.H. Halbertsma zegt van hem: ‘In het liefelyke en in het stoute, in het vrome en in het teekenen van goddeloosheid, overal heeft hij de mooie en echte toon aangeslagen. Hij ziet altijd de dichterlijke kant van het onderwerp. Kamphuizen zag de stichtelijke, Simon Stijl de wijze of staatkundige kant. Bij Salverda drijft het dichterlijke boven.’

Te zijner gedachtenis hield J.H. Halbertsma in 1836 voor de leden van het Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde te Leeuwarden een rede in het Friesch, die niet in het licht is verschenen, maar eerlang uit de nagelaten aanteekeningen berustende in de Provinciale Bibliotheek te Leeuwarden, door mij zal worden openbaar gemaakt in het Harmen Sytstraboek en de voornaamste bron is voor de kennis van dezen dichterlijken schoolmeester.

Zie: R.W.A.E. Sloet tot Oldhuis, Iets over den Vrieschen dichter J.C.P. Salverda, in Algem. Konst en Letterbode, 1837; W. E(ekhoff) Iets tot aandenken aan de dichters N. Kooiman en J.C.P. Salverda, in Leeuw.

[p. 1196]

Courant 1836; (Jan) D(irks) Ankringa, een beoordeeling van de Hiljuwnsuren in Leeuw. Courant, 1834; R. Windsma, Graefschrift op J.C.P. Salverda in Friesche Volksalmanak, 1842, W.P. 131; J.H. Halbertsma, Hulde aan Gijsbert Japiks, I, 43-45; J.C.P. Salverda en H.W.C.A. Visser in Fr. Volksalmanak 1838, 148-149; R. Windsma, Bledde uwt myn Schrieuwboeck, 11, 1847.

Wumkes