Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Rijk, Julius Constantijn]

RIJK (Julius Constantijn), verdienstelijk zeeofficier en staatsman, geb. te Wetzlar bij Frankfort, waar zijn vader toen tijdelijk vertoefde, 15 Jan. 1787: overl. te 's Gravenhage 2 Mei 1854.

Hij ontving geen ander onderwijs dan aan eene gewone, z.g.n. ‘Fransche’ school te Amsterdam en, daar de opleiding voor zeeofficier in dien tijd nog zéér onvolledig was, trad hij den 1en Oct. 1799 op 12-jarigen leeftijd, door tusschenkomst van een vriend zijner familie, die aan 's Lands Werf werkzaam was, bij de Marine als vrijwilliger in dienst, werd in 1800 als stuurmansleerling op het linieschip ‘Pluto’ geplaatst en werd weldra door zijn ijver in dienst door den kommandant als cadet-titulair aangesteld. Na den vrede van Amiëns in Maart 1802 nam hij zijn ontslag uit den zeedienst, ging vervolgens zijn geluk bij de koopvaardij beproeven en maakte verscheiden reizen naar W.I. en naar Engeland. In 1803 nam hij, na het uitbreken van den oorlog, weer dienst bij de staatsmarine, waarbij hij, nauwelijks 16 jaar oud, reeds tot kommandant van een kanonneerboot werd aangesteld, die hij van Amsterdam naar Vlissingen bracht. Daar werd hij opgemerkt door den toenmaligen Schout-bij-Nacht Verhuell, die zijn aanleg voor teekenen, wiskunde en talen ontdekte en hem vooruit hielp. Hij diende tot 1806 te Oostende, Duinkerken, Ambleteuse en Boulogne, vocht daar tegen Engelsche schepen bij Grisnez en Cravelines en werd spoedig, na aflegging van examen, benoemd tot luitenant ter zee titulair. Later werd hij commandant van een der kanonneerbooten in Delfzijl, waarbij hij deelnam aan de vermeestering van de Engelsche brik ‘the Ferreter’ in de wateren van Ems bij Borkum en bleef daar tot 1808 in station. Onderwijl bleef hij doorstudeeren; hij had een uitstekend geheugen en trachtte zich van alle wetenschappen op de hoogte te stellen.

Bij de definitieve organisatie der Marine onder Koning Lodewijk, werd Rijk definitief tot zeeoffi-

[p. 1184]

cier aangesteld en werd luit. ter zee a/b. het linieschip ‘Braband’ ter reede Texel. Later werd hij achtereenvolgens benoemd tot adjudant van de vice-admiraals Kikkert en de Winter, met wie hij naar Zeeland werd gezonden, dat toen door de Engelschen bezet was. Bij de abdicatie van koning Lodewijk werd hij onder Frankrijk ‘enseigne de vaisseau’, tevens ‘aide de camp.’ Als zoodanig woonde hij het bezoek bij van keizer Napoleon in Holland en op het eskader vóór Texel, terwijl hij, goed op de hoogte van de kusten zijnde, waar hij vele opnemingen verricht had, minister Decrès en adm. de Winter vergezelde op een tocht naar den Helder, Friesland, Groningen, naar Delfzijl, waar de Fransche vloot lag.

In 1810 trad hij in den echt met Nellij Ysbrands, dochter van een geacht zeeofficier. In 1811 vergezelde hij de Winter naar Parijs; hij was daar geruimen tijd en benutte dien om zich op velerlei gebied van wetenschap tegelijk te ontwikkelen. Later werd vice-admiraal de Winter benoemd tot commandant van een eskader ter reede Texel, waarbij Rijk als adjudant optrad, terwijl hij tevens werd belast met eene geregelde opname van het Schulpengat (vaarwater naar de reede van Texel) voor aldaar te maken verdedigingswerken. De Winter, die in 1812 overleed, werd opgevolgd door vice-admiraal Verhuell, die Rijk weer tot zijn adjudant benoemde en hem belastte met het maken van eene groote zeekaart van de zeegaten voor Texel. (Deze kaart werd in 1816 door het Nederl. Gouvt. gedrukt. Latere opnamen hebben deze kaart tot hasis gehad).

In 1813, bij de onafhankelijkverklaring van Nederland, achtte vice-adm. Verhuell zich nog niet geroepen het fort den Helder en de vloot weer in Hollandsche handen te geven, terwijl de gemeenschap met Parijs was afgebroken. Rijk bood toen aan, orders te Parijs te gaan halen. Hij scheepte zich op een visschersboot in, waarmede hij 13 Febr. 1814 tusschen ijsschotsen en door het observeerende Engelsche eskader heen, de Fransche kust bereikte. 20 Febr. 1814 kwam hij over Boulogne te Parijs aan, tot groote verbazing van Minister Decrès. 7 Maart d.a.v. kreeg hij eene gezegelde keizerlijke dépêche met de order dadelijk naar zijn post terug te keeren. Maar R. verlangde inzage van de order, ingeval hij ze, bij ontdekking, in zee zou moeten werpen. Hij kreeg er nu inzage van, benevens 20000 francs in goud voor soldij van het garnizoen en vertrok weer naar de kust. Aldaar 10 dagen door stormweer opgehouden, vertrok hij 23 Maart weer naar zee, stak over naar de Engelsche kust en was 25 Maart weer aan den Helder terug. Deze stoute tocht is gedetailleerd beschreven in Gedenkboek der Nederl. Unie door Konijnenburg. Voor dit feit werd Rijk benoemd tot ridder in de Orde van het Legioen van Eer.

Na den troonsafstand van Napoleon trokken de Franschen 4 Mei 1814 van den Helder terug. Verhuell, na vergeefs zijne diensten aan het Nederl. Gouvt. te hebben aangeboden, vertrok naar Parijs, doch Rijk wilde hem niet vergezellen en verkoos Nederlander te blijven en weer in de organisatie van de Nederlandsche Marine te worden opgenomen. Aanvankelijk mislukte hem dit, waarom hij, geene voldoende middelen van bestaan hebbende, naar Parijs ging, waar men hem gaarne bij de Fransche Marine had en hem het kruis van St. Louis aanbood met vooruitzicht op snelle bevordering. Het misverstand in Holland opgehelderd zijnde, vroeg hij bij de Fransche Marine zijn ontslag en werd bij de Hollandsche Marine tot luitenant 1ste klasse aangesteld. Intusschen waren zijn vrouw en kind in Holland gebleven.

[p. 1185]

In Holland werd hem het directeur-generaalschap van het Loodswezen opgedragen en werd hij speciaal bestemd voor het afwerken en uitgeven van de kaart van de vaarwaters van Texel, waarmede hij tot 1816 bezig was.

Maar hij wilde weer gaan varen en vroeg aan, om de expeditie naar Algiers mede te maken, waardoor hij geplaatst werd op het linieschip ‘Willem I’ en tijdelijk aldaar tot 1en officier werd benoemd. Daar aankomende, vond hij de expeditie reeds geëindigd, doch bleef hij in de Middellandsche Zee tot 1820. Hij vermeerderde zijne kennis vooral in talen en zeetermen en leerde daar het nut eener stoomvloot voor de Marine kennen, waarvan hij een groot voorstander was. Terug in Holland werd hij weer bij de hydrografie geplaatst en in 1821 bevorderd tot kapitein-luitenant ter zee. Weldra verschenen door zijn toedoen zeekaarten van de Maas, van Goeree en van de Zeeuwsche stroomen.

In 1822 verscheen van zijne hand een werk, getiteld: Handleiding tot de kennis van den scheepsbouw ten dienste der jonge officieren en adelborsten bij de kon. Ned. Marine, met platen, uitgegeven bij Arbon en Krap te Rotterdam, volgens de voorrede, daar er geen enkel boek voor dien tijd geschikt in onze taal bestond, voor het gros der zeelieden bestemd, dat in deze behoeften kon voorzien.

In Januari 1825 werd hij kommandant van Z.M. korvet ‘Pallas’, waarmede hij eene wetenschappelijke instructiereis, óók voor de officieren, maakte naar Engeland en de Vereen. Staten van N. Amerika. Ook de hertog van Saxen Weimar maakte die reis mede, die later in 1828 eene beschrijving van die reis uitgaf te Weimar, welk boek later in 1829 in het Hollandsch werd vertaald.

In 1828 werd Rijk naar O.I. gezonden voor hydrografische doeleinden. Hij schreef daarover een uitgebreid rapport, hoe dit voor O.I. in te richten en hoe systematische regelmatigheid aan die werken te geven. Het rapport werd in handen gesteld van prof. F.L. Schröder, hoogleeraar te Utrecht, president der examen-commissie voor de zeeofficieren, die aanraadde de uitvoering van het werk naar de inrichting van Rijk te bewerkstelligen. De opinie over het werk van dien geleerde was zeer vleiend voor Rijk. Oók in wetenschappelijke kringen, zoowel in Holland als in het buitenland, werd hij zeer geroemd. Hij werd achtereenvolgens lid van de Kon. Akad. van wetensch. te Amsterdam; van K. en W. in Utrecht, van de Maatschappij der Nederl. Letterk. te Leiden, van het Kon. Inst. v. Ingenieurs te Delft, van de Kon. Soc. van Denemarken, enz.

In Dec. 1828 werd Rijk opgedragen met de korvet ‘Nehalennia’ generaal de Kock, die nog met den Java-oorlog bezig was, naar Holland terug te brengen. In Mei 1829 te Batavia aangekomen, vond hij den Java-oorlog nog niet geëindigd en zich bij het leger vervoegende, werd hij daarbij werkzaam gesteld. Begin 30 was hij weer voor Banka, waar hij een opstand hielp dempen. Eerst in Juni 30 ging hij met generaal de Kock aan boord, naar Holland terug; 21 Oct. 1830 in Vlissingen terug zijnde, vond hij België in opstand en werd hij dadelijk naar Antwerpen gezonden. In 1831 tot kapt. t. zee bevorderd, werd hij kommandant v.h. linieschip ‘de Zeeuw’, waarmede hij op de Schelde vóór Fort Bath werd gestationneerd, zonder iets te mogen uitvoeren. In dien tusschentijd werd hem door graaf van Heiden, admiraal in Russischen Dienst, namens den Keizer van Rusland, opgedragen een werk samen te stellen over de marines van de verschillende staten en hield hij zich daarmede toen onledig.

[p. 1186]

In 1833 zien wij hem weer met prins Hendrik, den zoon van den lateren koning Willem II met ‘de Zeeuw’ eene reis maken naar Petersburg, Stockholm, Kopenhagen en Portsmouth en was hij in 1824 weer ter reede van Texel terug. In 1835 werd Rijk aangesteld tot kommandant van het Kon. Inst. der Marine te Medemblik. Hij deed daar veel tot verbetering van den practischen dienst aan het Instituut, waarbij de korvet ‘Urania’ voor oefeningen op zee werd gevoegd.

In 1838 werd Rijk bevorderd tot S.b.N. en werd hij in 1839 benoemd tot Gouverneur-Generaal der W.I. bezittingen. Hij maakte zich daar zéér verdienstelijk, o.a. door zijne aanteekeningen over bestrijding der lepra, waarvan door de Kon. Akad. v. Wetensch. een verslag werd opgemaakt, waarin zijn practische geest en helder oordeel daarover zéér werden geprezen. Ook vroeg hij dadelijk een stoomschip aan ter betere gemeenschap van Paramaribo met Curaçao; óók stoomschepen voor de riviervaart in Suriname, verbeterde de verdediging, de binnenlandsche administratie, de brandweer, den bruggenbouw en bereidde de vrijmaking der slaven voor. In 1841 in Suriname nog niet gereed zijnde, werd hij opgeroepen om in Holland als Directeur-Generaal der Marine op te treden. De Surinamers wilden hem gaarne houden en zonden daartoe een adres aan den koning in, doch zonder succes. In Holland teruggekomen, aanvaardde hij 1 Juni 1842 zijne betrekking; den 18en Juni 1843 als minister van Marine. Ofschoon niet zeer ingenomen met zijne benoeming, achtte hij het toch zijn plicht, die te aanvaarden. 3 Oct. 1843 reeds werd in een half uur tijds zijne begrooting afgestemd met 32 tegen 22 stemmen. Had hij toen de portefeuille neergelegd, dan zou hem later veel leeds zijn gespaard, doch Z.M. verzocht hem, tòch aan het bewind te blijven en hij diende eene gewijzigde begrooting in, die 21 Dec. 1843 met 44 tegen 7 stemmen werd aangenomen. Herhaaldelijk werd hij genoodzaakt bezuinigingen in te voeren, waarmede hij niet sympathiseerde. Ook in 1844 werd hij weer genoodzaakt zijne begrooting te verminderen, die dan later werd aangenomen. Eveneens in 1847.

8 Jan. 1844 brandde het Ministerie van Marine af, waarbij vele kostbare geschiedkundige documenten verloren gingen. Ook vele particuliere papieren en aanteekeningen van Rijk gingen daarbij te loor. Podagra deed zich herhaaldelijk bij hem gelden en hij verzocht meermalen van zijn ministerschap te worden ontheven, 't welk hem eindelijk 15 Sept. 1849 werd verleend.

Van zijne werkzaamheden schreef hij later in 1851 Het Bestuur der Marine onder den admiraal Rijk vervolgd door een tweede deel in 1853, nadat eene speciaal benoemde commissie over de reorganisatie der Marine daarover in 1853 verslag had uitgebracht.

In 1853 werd hij door 't kiesdistrict 's Gravenhage afgevaardigd naar de 2de Kamer en den 2en Mei 1854 overleed hij plotseling aan eene beroerte.

Hij had 9 kinderen gehad, waarvan 4 nog in leven. Een zoon was zeeofficier. Hij werd op het kerkhof Eik en Duinen (oud) begraven.

Hij was een beminnelijk man en zeer gezien, zoodat 12 Juni 1856 een gedenkteeken op zijn graf werd onthuld, waarvan eene afbeelding in de Tijdspiegel 1856 werd opgenomen.

Als vrijmetselaar werd door Z.K.H. Prins Frederik als Grootmeester Nationaal der loge ‘l'union Royale’ te 's Gravenhage 17 Mei 1854 eene lofrede op Rijk gehouden.

Als rustend lid der Kon. Akad. v. Wetensch.

[p. 1187]

werd door prof. Vrolijk een levensbericht van Rijk voorgedragen in de Verg. van 30 Sept. 54, die in de Verslagen v. 1854 Nos. II bl. 270 werd opgenomen.

Geraadpleegde bronnen: de Jonge, Geschiedenis v.h. Zeewezen (2e dr.) V, 557; Backer Dirks, de Nederl. Zeemacht 443; le Moniteur des Indes-Or. et Occid. par Melvill de Carnbée III, 80-96; 132-148; het Bestuur der Marine onder admiraal Rijk 1851 en 1853; W. Vrolijk, Verslag der Kon. Akad. v. Wetensch., Not. II 270; Levensbericht van J.C. Rijk in Tijdspiegel 1856 II, 134 e.v.; Gedenkboek der Nederl. Unie door Konijnenburg; Alg. Kunst- en Letterbode 1854, 176; Onze tijd 1855 XV, 329.

Hoos