Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[p. 969]

[Menno Simons]

MENNO SIMONS, geb. te Witmarsum in 1496, overleden op Wüstefeld bij Oldesloe (Holstein) 31 Jan. 1561. Zijn ouders waren waarschijnlijk uit den boerenstand. Ongeveer het najaar 1536 huwde hij Geertruid, bij wie hij enkele dochters had en een zoon Jan. Een dochter heeft verhalen over haar vader gedaan aan den Hoornschen leeraar Pieter Jansz. Twisck. Van zijn afstammelingen is verder niets bekend. Eén broeder minstens had hij, die omgekomen is bij het oproer van Oldeklooster, vermoedelijk Peter Simons geheeten. Geertruid is misschien een dochter van Herman Hoyer, allicht dezelfde als Herman Jansz van Witmarsum tegen wien tegelijk met zijn broeder Gerrit de doodstraf is geeïscht, wegens het herbergen van den voortvluchtigen Menno (24 Oct. 1536), maar die begenadigd zijn. Aan zijn schoonzuster Griet, de vrouw van Rein Edes, is een brief van Menno bewaard gebleven. Zijn uiterlijk wordt beschreven als ‘een dik vet zwaar man, scheef van aangezicht en een bruinen baard en hij kon niet wel gaan’. In het laatst van zijn leven was hij zeker kreupel en liep hij op een stokje. Martinus Micron zegt ‘aan één been krank, anders zeer sterk en gezond’. Van de vele gegraveerde portretten van hem mag worden aangenomen, dat zij weinig gelijkend zijn. Een tot nog toe onbekend portret is te Amsterdam op 's Rijks prentenkabinet. Dit gelijkt eenigszins op het schilderij - in het bezit van de Doopsgezinde gemeente te Utrecht. Hiervan zijn reproducties in kooldruk in drie verschillende grootten vervaardigd, waarvan de kleinste voorkomt in de Doopsgezinde Bijdragen van 1904. Dr. G.J. Boekenoogen heeft over de verschillende bestaande portretten, geschreven in Doopsg. Bijdr. van 1916.

In zijn jeugd heeft Menno een zevental groote watervloeden bijgewoond, hongersnood, epidemische ziekten en burgeroorlogen. Hoe zijn opvoeding is geweest, bleef onbekend, eveneens waar hij zijn priesteropleiding heeft ontvangen. Wel blijkt uit zijn Opera, dat hij het Latijn goed machtig was, maar Hebreeuwsch en Grieksch kende hij ternauwernood. Het groot aantal citaten uit tal van schrijvers, dat daarin voorkomt, is meer de vrucht van later studie en is ook wat de kerkvaders betreft voornamelijk ontleend aan Seb. Franck's Kroniek. Toen hij door den suffragaan van Philips van Bourgondië, bisschop van Utrecht, nl. Joannes Heetveld, bisschop van Hieropolis, in 1524 (waarschijnlijk 26 Maart) tot priester werd gewijd, had hij nog nimmer, uit angst door den duivel te worden verleid, in den Bijbel gelezen. Hij aanvaardde het ambt van vicaris te Pingjum, alwaar toen zijn vader woonde. Met twee andere geestelijken leidde hij hier een onbekommerd en vrij lustig bestaan, waarbij kaartspel en wijn het leven vervroolijkten, terwijl de veeteelt werd uitgeoefend. Evenwel was zijn leven streng zedelijk. Reeds in het jaar van zijn wijding begon hij te twijfelen aan het wonder van het misoffer. Eerst in 1526 begon hij te studeeren na aankoop van boeken, waaronder werkjes van de Nordlinger predikanten Billicanus en Kauz, van Luther (Unterricht auf etlichen artikeln) en een Hollandsch Nieuw-Testament. Welsprekend redenaar kwam zijn bijbelstudie hem goed te pas en werd hij weldra geroemd als een evangelisch prediker. Bij zijn twijfel over het miswonder voegde zich, nadat Sicke Freerks (snijder) in Maart 1531 als herdooper te Leeuwarden onthoofd was, twijfel aan de rechtmatigheid van den kinderdoop. Studie in verschillende geschriften van Luther (Taufbüchlein), Bullinger en Bucerus gepaard

[p. 970]

aan een nieuw bijbelonderzoek deed hem den kinderdoop verwerpen. Kort daarna werd hij door de boeren van Witmarsum tot hun pastoor verkozen en ook hier was hij als prediker zeer gevierd.

Met rondreizende Melchioritische predikers kwam hij al spoedig daarna in aanraking en na een gebeime samenspreking liet hij zich (ongeveer 1534) door Obbe Philipsz herdoopen en sloot hij zich bij de Bondgenooten of vreedzame wederdoopers (Melchioriten) aan, die de spoedige wederkomst van Christus aannamen. Ook nam hij in dezen tijd Melchior Hoffman's leer over de menschwording van Christus aan, over welke leer hij later zeer herhaaldelijk met gereformeerden - o.a. met J. à Lasco en M. Micron - heeft gedisputeerd. Had het fanatieke optreden van Jan Beukelsz. te Munster reeds zijn ergernis opgewekt, wiens bewering de derde David te zijn hem blasmefie voorkwam, toen tengevolge van de verspreiding van Bernt Rothman's boekje Van der Wrake een wederdoopersoproer in de buurt van Witmarsum uitbrak, waarbij onder leiding van Jan van Geelen het Oldeklooster veroverd werd (Maart 1535) en waardoor behalve zijn broeder Peter ook enkele gemeenteleden het leven verloren, greep Menno naar de pen en schreef hij zijn eersteling, het Gansch duidelijk en klaar bewijs tegen Jan van Leiden. Tegelijk begon hij een openlijke kettersche prediking, maar na aldus negen maanden te hebben gesproken, verliet hij 30 Jan. 1536 de R.K. kerk en vluchtte hij naar Oldersum in Oostfriesland, waar hij met enkele volgelingen, gastvrij door Ulrich van Dornum werd ontvangen. Hier doopte hij o.a. Peter Jansz van Blankenham. Na een jaar in stilheid al studeerend te hebben doorgebracht, werd hij in Jan. 1537 tot bisschop of oudste door Obbe Philipsz te Groningen met handoplegging gewijd. Tot 1540 was Obbe de leidsman in deze beweging. Toen viel deze af, teleurgesteld, dat Christus niet wederkwam. Nu namen Menno en Obbe's broeder Dirk Philipsz de leiding der vreedzame Doopsgezinden op zich. De prediking van Christus' wederkomst trad op den achtergrond, de doop op belijdenis kwam op den voorgrond, bij hun streven een gemeente zonder vlek of rimpel te vormen, die zooveel mogelijk beantwoordde aan de inrichting der Oud-Christelijke of apostolische gemeente. Alleen de gemeenschap der goederen werd niet ingevoerd, omdat deze nog tijdens het leven der apostelen zou zijn afgeschaft. Vóór 1540 had Menno reeds een reeks geschriften laten drukken of geschreven, waaronder zijn voornaamste stukken zijn: het Fundament, het Recht Christen geloof en Verklaring der Doopsels. Enkele jaren lang zwierf hij al predikende door Groningen, Friesland en Noord-Holland, totdat in den winter van 1542 een groote prijs op zijn hoofd werd gesteld, waarop hij zich voor goed over de grenzen vestigde. Eerst vertoefde hij te Emden en omstreken, alwaar hij in 1543 met J. à Lasco disputeerde, daarna in het bisdom Keulen, van waaruit hij een reis naar het Noorden van Limburg heeft gemaakt. Al zwervende kwam hij terecht in Wismar, alwaar een dispuut met M. Micron hem wederom tot vluchten noodzaakte, waarop hij zijn laatste levensjaren op Wüstefeld doorbracht, alwaar de heer van Fresenburg Bartholomeus van Ahlefeldt vele Doopsgezinde vluchtelingen gastvrij ontving en aan Menno toestond er een drukkerij te vestigen. Zelfs heeft deze heer eens den drukker met geweld bevrijd, toen deze in hechtenis was genomen. Toch is Menno minstens nog vier keeren in Nederland geweest. Wij treffen hem in 1549 te Leeuwarden, in 1551 in de provincie Groningen, in 1555 in Waterland en in 1556 te

[p. 971]

Harlingen aan. Zijn laatste reis schijnt in 1559 naar Keulen te zijn geweest.

Behalve zijn prediking voornamelijk in Duitschland, had Menno een vijfledige taak: de verdediging der Mennisten tegen andersdenkenden zoowel Roomschen als gereformeerden, tegen wien hij gaarne een dispuut aanbood, wat te Wesel werd beantwoord met te dreigen met den beul, de zuivering der broederschap van vreemde smetten, de uitoefening van tucht over onwaardige leden, het schrijven en laten drukken van een breede reeks geschriften èn de algemeene organisatie der gemeenten door middel van besturende oudsten, aan wie het oppergezag in geloofszaken toekwam. Onder de voornaamste door hem benoemde oudsten behooren: Adam Pastor, [Thomas] Antonius van Keulen, Hendrik van Vreden, Gillis van Aken, Frans de Kuyper van Leeuwarden, Leenaert Bouwens op 't Falder (bij Emden), Hoyte Reynx van Bolsward, Hans Busschaert de Wever, Hendrik Naaldeman van Franeker, Nette Lupkes van Dokkum en de Duitschers Zylis en Lemmeken. Daarentegen had zijn instemming niet, dat Ebbe Pietersz van Harlingen (1557) werd aangesteld. De laatste door hem bevestigde oudste zal zijn geweest Michael Steffens van Hamburg. Af en toe kwamen de oudsten in conventen bijeen ter bespreking van verschillende belangen. Op het convent te Lubeck (1546) werd afgerekend met de Davidjoristen, op dat te Goch (1547) werd Adam Pastor wegens unitarische gevoelens gebannen. Een zelfde lot trof uit Menno's mond Frans de Kuyper, nadat deze in doodsnood enkele bekeerlingen had verraden (1550). Gillis van Aken werd onder tucht geplaatst wegens wangedrag, maar op het convent te Wismar (1554) weder in genade aangenomen. Tegelijk werd aldaar het besluit genomen, waarbij regelen werden vastgesteld over buitentrouw, ban en mijding, wapendragen en proce deeren. Ondertusschen was Menno's invloed, vooral door zijn geschriften, uitgebreid over Holstein, West- en Zuidduitschland, Pruisen, Noord-Nederland en België.

Nu ontstond echter in de gemeenten een verschil van gevoelen in hoeverre de ban moest worden toegepast, en of de mijding ook op echtgenooten betrekking had. Leenaert Bouwens was vóór de strengste uitoefening van den ban. Op het convent te Harlingen (1557) wist hij door dreigementen Menno, die niet van vreesachtigheid ontbloot was, over te halen. Het gevolg was, dat de gemeenten in Waterland onder invloed van den oudste Egge, Franeker (waar Naaldeman leidde) en de Hoogduitsche gemeenten zich van de Mennisten afscheidden. Nadat deze scheiding in 1559 te Keulen voltrokken was. schijnt Menno's invloed sterk te zijn verminderd. Misschien was zijn gezondheid aan het wankelen geraakt. Over zijn laatste ziekbed zijn enkele berichten tot ons gekomen uit Hans Alensons Tegenbericht (1631).

Wat zijn geschriften aanbelangt, een groot aantal boekjes die in de 16e eeuw gedrukt zijn (en voor een deel tijdens zijn leven) is nog over. Daarvan is het meeste bewaard op de bibliotheek der Amsterdamsche Doopsgezinde Gemeente, waarvan de Catalogus, die thans wordt herdrukt, opgave doet. Wat elders aanwezig is, werd door mij besproken in De Zondagsbode (17 Oct. 1915) en in mijn hierna te noemen boek (blz. 289-302). Oudtijds zijn kleine verzamelingen verschenen: Het Fundament (waarachter enkele andere geschriften) tusschen 1558 en 1613 minstens negen maal. Het Sommarie (in 2 dln. 1600-1601), bevattende de meeste der overige geschriften, waarin het

[p. 972]

voornaamste is het strijdschrift tegen Gillis Faber de Bouma, waarin Menno zijn Uitgang uit het Pausdom beschrijft, dat afzonderlijk gedrukt vele uitgaven, ook in 't Duitsch, telt. Beide verzamelingen werden in 1646 vereenigd tot het Groot-Sommarie, dat in 1681, in folioformaat, vermeerderd met enkele brieven door H.J. Herrison als Opera Omnia opnieuw uitgegeven werd. Voorts publiceerde de Hoop Scheffer in de Doopsgezinde Bijdragen van 1894 een brief over den ban, en werden door mij enkele kleinere stukken in mijn boek herdrukt (blz. 277-288) en een vertaling gegeven in Geschriften ten behoeve van de Doopsgezinden in de verstrooiing (n^o. 43, 1919) van Menno's brief aan de gemeenten in Pruisen, waarvan een handschrift te Marcushof-Thiensdorf bestaat. In het Fransch is slechts één klein geschriftje vertaald, nl. de Nieuwe Creatuur. In het Duitsch is in 1758 vertaald J. Deknatel's bloemlezing Menno Simons in 't kleine (Amst. 1753 en 1758). Te Elkhardt (Ind.) in de Vereenigde Staten van N. Amerika zijn complete Engelsche en Duitsche vertalingen der Opera Omnia (1871 en 1876) verschenen. De Duitsche vertaling bevat ook den brief aan Pruisen. Een wetenschappelijke herdruk der geschriften is in voorbereiding. Nadat A.M. Cramer in 1837 de eerste (thans geheel verouderde) biographie van Menno had uitgegeven, plaatste de Hoop Scheffer in de Doopsgezinde Bijdragen van af 1864 tot 1894 een aantal studiën over Menno. Daarna verschenen tot 1912 in 't zelfde tijdschrift studiën van S. Cramer, G.E. Frerichs en mij. Dit alles is thans verwerkt in K. Vos, Menno Simons, zijn leven en werken en zijne reformatorische denkbeelden (Leiden 1914). De tot dit jaar verschenen literatuur over Menno is in dit boek te vinden door middel van het register.

In het buitenland verscheen tot nog toe slechts één uitvoerige biografie: John Horsch, Menno Simons, his life, labors and Theachings (Scotdale 1916).

Vos