Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Franc van Berkhey, Johannes le]

FRANC VAN BERKHEY (Johannes le), geb. te Leiden 23 Jan. 1729, overl. 13 Maart 1812, zoon van Evert le Franc en Maria Berkhey. Door een legaat van moederszijde aan te nemen, waar deze voorwaarde aan verbonden was, kon hij den naam Berkhey bij den zijne voegen. Na den dood van zijn vader nam zijn grootvader Berkhey de zorg voor zijn opvoeding op zich, hij deed hem in 1741 te Katwijk op school en nam hem later in zijn kunsthandel op, een handel, die na Berkhey's dood op zijn dochter overging. Te midden van deze handelsbezigheden, afgewisseld door studiën in letteren en teekenkunst, kreeg Johannes lust in de ontleedkunde en werd een verzameling van opgezette dieren aangelegd; ook nam hij op 24-jarigen leeftijd nog les in Grieksch en Latijn en liet zich (22 Sept. 1747, als ‘pictor’) als student aan de Leidsche hoogeschool inschrijven. In 1761 werd hij aldaar bevorderd tot doctor in de geneeskunde op een dissertatie getiteld: Expositio de structura florum qui dicuntur compositi. Zijn leermeester in de oude talen, J.C. Schultz, maakte een lofdicht op hem, dat voor zijn proefschrift geplaatst, doet zien, dat men hem te Leiden reeds belast had met het in orde brengen van het Natuurkundig Kabinet aldaar. Na zijn promotie vestigde hij zich te Amsterdam, maar het vlotte niet met de praktijk, waarbij zijn in dat jaar ontbonden huwelijk met Gerritje van Nier en zijn samenwonen met Hester Diedering, bij wie hij zeven kinderen kreeg, zeker een factor geweest is. Te Warmond met der woon gevestigd, liet hij zich 2 Juni 1764 opnieuw te Leiden inschrijven. thans als ‘med. dr.’, betrok de buitenplaats ‘Leevliet’, werd tolmeester van de tol aan de Leidsche trekvaart en werkte ijverig aan zijn: Natuurlijke historie van Holland, een boek, dat zijne beteekenis nog niet verloren heeft ook op het gebied der volkskunde, waarvan in 1769 het eerste deel verscheen en dat in 6 deelen compleet was in

[p. 615]

1778 en hem het lectoraat in de natuurlijke historie te Leiden verschafte (1773). Hij aanvaardde deze betrekking met een redevoering: De antiqua et nobili urbe Lugduno- Batavorum, suo situ ad Historiae Naturalis delicias et exercitium opportunissima, op 1 Nov. 1773. Berkhey was een vurig aanhanger van het huis van Oranje en in de jaren 1780 tot 1787 heeft hij te Leiden een belangrijk aandeel gehad in de gebeurtenissen van dien tijd. Bij gelegenheid van een twist tusschen den krijgsraad en de leden van het vrijcorps te Leiden in 1783 gaf hij een stukje uit: Aan mijne Mede-burgeren, waarover bij Curatoren der Hoogeschool geklaagd werd met het gevolg dat Berkhey, die bij een academische plechtigheid werd uitgelachen en zich te weer stelde in het groot-auditorium, voor zes weken als lector geschorst werd met inhouding van de daaraan verbonden voordeelen. Den 8sten Maart 1784, op den verjaardag van den Prins, had hij in de gracht voor zijn huis aan het Rapenburg bij den Vliet, een vlot doen opstellen versierd met verschillende poppen, die de leden van het prinselijk gezin moesten voorstellen; sindsdien werd hij de ‘poppenman’ genoemd en verschenen er een paar spotprenten op hem (Cat. Muller 4567 en 4568). Bij een andere gelegenheid ergerde hij de voorbijtrekkende vrijcorporisten met een beweegbare pop voor zijn raam. Tijdens het oproer te Leiden, 10 Juni van datzelfde jaar, werd Berkhey op straat mishandeld en zijn liefde voor het Oranjehuis wikkelde hem ten slotte in een proces, waardoor zijn financiën in de war liepen en hij genoodzaakt was in 1789 zijn bibliotheek en zijn verzameling rariteiten te verkoopen. Het gevolg van zijn op den voorgrond treden in de politiek was dat hij in 1795 door de nieuw opgetreden patriotsche Curatoren van zijn lectoraat ontslagen werd. Bij de ramp te Leiden op 12 Jan. 1807 stortte zijn woning in en ontkwam hij ternauwernood den dood, daar hij nog levend van onder het puin te voorschijn gehaald werd. Hij was echter alles kwijt, woonde tijdelijk volgens aanbod van koning Lodewijk aan dakloozen in het Huis Ten Bosch, kreeg schadevergoeding uit de voor Leiden bijeengebrachte gelden, maar eindigde onder armoedige omstandigheden, ten huize zijner dochter Geertje, in 1812 zijn leven te Leiden, waar hij in het koor der Hooglandsche kerk begraven is.

Berkhey heeft zijn grootsten roem geoogst als dichter, geen gelegenheid liet hij voorbijgaan om het Oranjehuis te bezingen of gebeurtenissen uit de vaderlandsche geschiedenis te herdenken. Het bezoek van den Prins te Amsterdam in 1768 zoowel als: De herdenking van Leidens tweede eeuwgetyde van deszelfs heuglyk ontzet, waren hem aanleiding om groote gedichten te maken. Dit laatste gedicht werd door hem op 4 Oct. 1774 in de gasthuiskerk te Leiden met zooveel gevoel voorgedragen dat het geheele gehoor diep onder den indruk was. Zijn natuurlijke zoon Evert Johannes woonde den slag bij Doggersbank bij, wat aanleiding werd tot het schrijven van: De zeetriumph der Bataafsche vrijheid op de Doggersbank (Amsterd. 1782). Een groot getal van zijn scherpste gedichten zijn bijeenverzameld en onder den titel van: Verzameling van Leidsche Keur- en Hekeldichten in 40 exemplaren gedrukt. Zijn heftig en eigenzinnig karakter was oorzaak van zijn twist met den dichter J. Nomsz en met F. van Lelyveld, die een prijsvraag geschreven had over het vermogen van olie en traan om de golven te bedaren (1775). Op geneeskundig gebied was hij tegenstander van de koepokinenting en heeft hij in zijn: Natuurkundige vergelijkingen ter betooge dat men de zoo veel geruchtmakende koepokken te houden hebbe

[p. 616]

voor een soort van etterblijnen en blaaren willen aantoonen dat de puisten der koeien niets met de pokken te maken hebben. In 1804 is door hem een voorstel gedaan om te Haarlem een veeartsenijschool op te richten, nadat hij in 1797 de rapporten wegens den staat der veesterften en veeziekten aan kritiek onderworpen had. Ook op kunstgebied was hij geen onbekende; er bestaan teekeningen en schetsen van natuurkundige voorwerpen van zijn hand en de etsen van Pieter de Mare heeft hij van verzen voorzien.

Uit zijn huwelijk had hij drie dochters, van wie Geertje gehuwd was met zekeren Hoefman. Zijn pogingen in 1788 om met Hester Diedering een wettig huwelijk te sluiten, mislukten. Zijn portret is in 1771 door Pothoven geschilderd, door Houbraken werd er een kopergravure naar gemaakt, die ook voorkomt in het: Verheerlijkt Leiden. Ook Vinkeles heeft zijn portret gegraveerd voor het vervolg op de Vaderlandsche geschiedenis van Wagenaar en R. Jelgerhuis maakte in 1785 een groote litho van hem, waarop hij aan een tafel zittende met het borstbeeld van prins Willem I naast zich, met den voet een adder (de patriotsche partij) vertrapt; een klein portretje in zwarte kunst is ook van de hand van Jelgerhuis.

Behalve de reeds genoemde werken verschenen nog van zijn hand: 't Bataafsche Athene in drie herderskouten (L.B. 1760); Verhandeling over de beste middelen om onze landen, zoo hooge als lage, elk naar zijn aard, ten meeste voordeele aan te leggen (1763); Claudius Civilis, trsp. (1764 Amsterd.); Het Rijnlandsche wedspel (L.B. 1766); De Amsterdamsche schouwburg verheerlijkt door het treurspel Leo de Groote, opgesteld door Mej. de Lannoy (1767); Het huwelijk van Telemachus en Antiope in Ithaka (A'dam 1768); Hekeldicht aan den Heere J. Nomsz (1769); Het orakel in den tempel der Nederduitsche dichteren (L.B. 1769); Zotklap voor de naamlooze cabale van lasteraars van J. le Fr. v.B. of de zoogenaamde Verdedigers des Heeren Nomsz, wegens Zoroaster en tegen het hekeldicht van Alcibiades (1769); Natuurkundige Historie van Holland (1769-1778, 6 dln.) (in het Fransch vertaald door Bouillon, 1781, 4 dln.); Leidens burgertranen op de grafzerken der Edele Groot Achtbare Heeren Mr. Johan v.d. Mark, enz. (L.B. 1771); Brief aan J. Baster over een hard geschaald ei van een zechoorn met afb. In Verhand. v.h. Zeeuwsch Gen. d. Wetensch. III (1773) 576; De lof der dankbaarheid, in Werken v.h. Gen.: ‘Kunstliefde spaart geen vlijt’; Proeven v.h. vermogen der Nederduitsche dichtkunst tot schikking der maalklanken, in Werken v.h. Gen.: ‘Kunst wordt door arbeid verkregen’, I, 233; Het verheerlijkt Leiden bij het tweede eeuwgetijde van deszelfs heuglijk ontzet (L.B. 1774); Dankbetuiging aan den dichter J. de Kruiff voor zijn beschouwingen en verbeteringen in het Verheerlijkt Leiden (L.B. 1775); Verzen en gedichten voor het Gen.: ‘Veniam pro Laude’; Leiden verrukt op het tweede eeuwgetijde der Hoogeschool, zinnespel (L.B. 1775); Ernstige berisping en aanmerkingen op de Berigten en Prijsvragen over het storten van olie, traan en teer, voorgesteld door F.v. Lelyveld (A'dam 1775); Gedichten, (A'dam, 1776-79, 2 dln.); Vriendentranen bij het sterfbedde van J.C. Schütz (L.B. 1778); Beschrijving van een aanmerkelijke snaphaan, met het wapen en de spreuk des Heeren van der Does Noortwyk, 1573, enz. benevens twee stukken geschut gevonden in de verlatene legerschanzen der Spanjaarden (L.B. 1778); Nieuwe uitgave der

[p. 617]

kaart van Joost Jansz. 1778 (A'dam, 1778); De Poëtische snapper, 1778; Verhandeling over het Nationale turfgebruik in Holland of onderzoek in hoeverre het nuttig is (A'dam 1779); Zinspelende gedichtjes op de geestige prentjes, geëtst door P. de Mare (L.B. 1779, 2de dr. A'dam 1806); Gouden Jvbelzang (L.B. 1779); Natuurlijke historie voor kinderen ingericht naar de uitgave van G.C. Raaff, verb. en verm. en in samenspraken overgebracht (L.B. 1780, 3 dl. met pl.); Procve eener aanleiding tot de Nederduitsche taalkunde door J.C. Schütz uit deszelfs handschrift medegedeeld door J. le Fr. v.B. overgedr. uit: Brender à Brandis': Taal, Dicht- en Letterkundig kabinet (A'dam 1781); Vaderlijk afscheid aan zijn zoon, gereed op 's lands vloot te dienen (A'dam 1781, 3 maal herdrukt); De Oranje boomen door Vrank en Vry, met vervolgen (1782); Eerbare proefkusjes van Vaderlandsche Naif en de Arkadische vrijery van Dichtlief en Gloorroos, (A'dam 1782); De Zeetriumph der Bataafsche vrijheid op de Doggersbank (A'dam, 1782, 2 dl. met pl.); Vaderlandsche bijzonderheden (A'dam 1785-87, 3 dl.); Cronyk der stad Leiden (1783); Aan mijne medeburgeren (L.B. 1783); Beredeneerde aanmerking over den tegenwoordigen toestand van land en lugtgesteldheid in zijn vaderland (L.B. 1783); De Leidsche Stedemaagd en haren getrouwen burger (L.B. 1786); De toren van de Leidsche Saai- of Festijn halle andermaal sprekende ingevoerd (L.B. 1807); De politieke koemarkt (L.B. 1807); Verzameling der Leidsche Keuren Hekeldichten van een echten vrank en vryen ouwerwetschen Patriot, met een beknopte sleutel, van 1783 tot 1788 (L.B. 1789); Dichtmatige redevoering over de plichten der Weezen, met geschiedkundige aanmerkingen (L.B. 1789); De koopzaal van het Oude-Zijds heeren Logement te Amsterdam in dichtmaat (A'dam 1890); Het feestvierend Leiden (L.B. 1793); Vergelijkende aanmerkingen der waarnemingen door kundige onderzoeklievende mannen in de voorige veesterften geboekstaafd, tegen die welke in het Rapport wegens den staat der veeziekten zijn waargenomen in Dec. 1796 door S.J. Brugmans, beoordeeld (1797); Jock en ernstige akademische vertellingen mijner jeugd (L.B. 1798); De Bataafsche menschelijkheid of de gevolgen der Tweedracht, betoogd uit de rampen v.h. vaderland (L.B. 1801); Natuurkundige vergelijkingen ter betooge over de koepokken (L.B. 1801); De menschelijkheid van den Leidschen kuiper (L.B. 1803); De Haagsche Parade of de promotie door politiek vaderl. vernuft (L.B. 1803); Vrijmoedige en welmeenende voorstellingen om te kunnen dienen ter overweging van een ontwerp ter stichting van eene veeartsenijkundige school in ons gemeene best (Haarlem 1804); Ernstige en boertige vertellingen mijner jeugd (L.B. 1804); De Leidsche spinster (L.B. 1804); Bloemhert, hofzang voor de vaderl. flora (Haarlem, 1804); Natuurkundige historie van het rundvee in Holland (L.B. 1805-1811, 6 dl. met pl.); Lijkgedachtenis van zijne doorluchtige Hoogheid Prins Willem V (A'dam 1806); Oud-Hollandsche Vriendschap gevolgd van Utrechts Eeuwschets (L.B. 1807); Gedenksteen der dankbaarheid voor het herbouwd huis, naast de verwoeste puin van Leiden op de Koepoortsgracht ('s Grav. 1808); Nagetaten gedichten (Haarlem 1813).

De bibliotheek van het Gemeente-archief te Leiden bevat vele van zijn werken; zie Overvoorde, Catatogus van de Bibliotheek over Leiden en omgeving (Leiden 1904). Een groote collectie mss. en gedrukte stukken over hem was bijeengebracht door A.W. Sijthoff te Leiden, uit wiens

[p. 618]

verzameling zij werd aangekocht door dr. D.F. Scheurleer te 's Gravenhage.

Zie over hem: Algem. Konst en Letterb. 1812, 179 vlg.; van Kampen, Beknopte gesch. der Nederl. lett. en wetensch. II en III; Loosjes, De geest der geschr. van J. le Fr. v.B. (Haarlem 1813); van Leeuwen, Letterk. Nalatenschap, 29; Siegenbeek, Gesch. der Leidsche Hoogeschool II, 91, B. en T. 276; Kron. van 't Hist. Gen. te Utrecht. VII. 311. Vgl. Knuttel, Catalogus van pamfl. ad 1783 vlg. passim.

de Lint