Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Cock, Theodorus de]

COCK (Theodorus de), Kock, geb. te Utrecht 29 Oct. 1650, overl. te Rome 15 of 20 Jan. 1720, zoon van Adrianus de C. en Maria van Scholbergen, begon zijne Latijnsche studies te Utrecht en zette ze in 1663 te Emmerik bij de Jezuïeten voort. Toen het volgend jaar de school wegens het uitbreken der pest werd gesloten, ging hij weer naar Utrecht en verbleef bij een procureur van het Hof van Justitie, terwijl hij tevens in de rechten studeerde. Inmiddels herleefde de neiging tot het priesterschap en ging hij naar Leuven, om de humaniora af te maken. Van hier in 1666 weer door de pest verdreven, werd hij in 1668 door den Apostolischen Vicaris Joh. van Neercassel met nog vier anderen naar Rome gezonden, om daar als eerste Hollanders aan het College der Propaganda, het Urbaansch College, kosteloos de hoogere wetenschappen te studeeren. Neercassel had toen reeds groote verwachtingen van hem. In Rome werd hij zeer geprezen om zijne bekwaamheid, zedigheid en vroomheid en ‘Santarello’ bijgenaamd. In Oct. 1675 werd hij daar tot priester gewijd en behaalde 27 Aug. 1676 den doctorstitel in de theologie. Daarop vertrok hij naar Holland, waar hij 16 Oct. 1676 te Utrecht aankwam. Aanstonds werd hij benoemd tot assistent te Leiden, waar hij 29 Oct. aankwam. De pastorie was eerst in een gehuurd huis aan den Nieuwen Rijn, ‘in Livorno’ genaamd; 1 Mei 1677 verhuisden ze naar de Hoogewoerd, bij de St. Jorissteeg. Toen in Sept. 1679 zijn pastoor naar Zwolle vertrok, volgde de Cock hem op.

[p. 439]

13 Mei 1688 reisde hij op verzoek der geestelijkheid naar Rome, om een apostolischen viearis voor Holland benoemd te krijgen. Het heele verslag van deze zending heeft hij zelf beschreven onder den titel: Relatio ablegationis ad aulam Romanam, factae a clero Ultrajectino in causa postulandi Vicarium Apostolicum pro Foederato Belgio, ad instantiam praefati cleri peractae a Theodoro de Cock a. 1688 en is megedeeld in het Archief Aartsbisdom Utrecht XII en XIII. Zijne bedoelingen waren eerlijk en oprecht, zijn gedrag was vlekkeloos; hij stond op zijne reis en te Rome in betrekking met de hoofden der fransche Jansenisten; van Heussen was de groote weldoener zijner kerk te Leiden. In zijne in 't Italiaansch gestelde Informatio komt hij op tegen de bewering, dat de candidaten der kapittels ‘Jansenisten’ waren; hij zag in hen ijverige verdedigers van de rechte leer en de strenge moraal. Hij zelf werd ook, ten onrechte, van Jansenisme beschuldigd. Zelf wilde hij geen vicaris apostoliek worden; hij werkte eerst voor zijnen grooten weldoener van Heussen en toen deze geen kans had, voor Petrus Codde, die dan ook 2 Oct. 1688 door den Paus werd benoemd.

Onder het vicariaat van Codde nam het Jansenisme hier spoedig toe: zijne partijgenooten werden zooveel mogelijk begunstigd, de anderen vervolgd. Ook de Cock zag het nu in en als hem van Rome uit 16 Maart 1694 over de beschuldiging van Jansenisme tegen Codde en anderen ingebracht, inlichtingen worden gevraagd, daar hij, zoo geprezen door de hollandsche geestelijkheid in 1688, de beste bron scheen, moest hij het 21 Mei 1694 in een uitvoerig antwoord wel bevestigen en werd zoo het voorwerp van den haat der ‘Jansenisten’. De strijd der Jezuïeten tegen den apost. vicaris had onder Codde door het Jansenisme een geheel ander karakter gekregen; er was een nieuw element in den strijd gekomen en zoo waren ook de partijen veranderd; nu waren het n.l. Katholieken en ‘Jansenisten’: bij de eersten staan bijna alle regulieren en een aantal seculieren, dat steeds grooter wordt; aan de andere zijde staan bijna uitsluitend seculieren, waarvan de meesten langzamerhand de partij verlaten, en enkele regulieren. Van den strijd tusschen seculieren over parochiën, aflaten enz. hoort men weinig meer; de strijd gaat nu tusschen Katholieken en ‘Jansenisten’ en in dien strijd staan Jezuïeten en ‘Jansenisten’ scherp tegenover elkaar.

25 Sept. 1699 werd in eene vergadering van de kardinalen der Propaganda besloten, Codde uit te noodigen naar Rome te komen en de Cock aan te stellen tot pro-vicaris met de volmachten van vicaris; mocht Codde weigeren de Cock aan te stellen, dan moest de internuntius te Brussel het doen. Maar deze brief, die met zachtheid en voorzichtigheid is gesteld, terwijl geen afkeuring wordt gegeven en gehoorzaamheid en godsvrucht worden verondersteld, beviel niet aan Codde. 26 Maart 1700 beveelt dan de Congregatie den internuntius, Codde te gelasten, onmiddellijk te vertrekken, anders hem te suspendeeren en de Cock in zijn plaats aan te stellen. Na langdurig talmen en onderhandelen met den internuntius ging Codde einde Sept. eindelijk op reis. Hij benoemde echter niet de Cock, doch stelde zelf vier zijner partijgenooten tot pro-vicarissen aan, die besloten weerstand te bieden aan den internuntius, indien deze een ander wilde aanstellen.

13 Mei 1702 werd Codde geschorst en benoemde paus Clemens XI de Cock tot pro-vicaris met alle volmachten van Codde. Met de hulp van den

[p. 440]

internuntius Bussi te Brussel begon de Cock zijne onaangename en zware taak. Bij het begin telde hij 240 weerspanningen, bij het neerleggen van zijn taak in 1705 waren er nog 131 over. De 4 pro-vicarissen wilden hem niet erkennen vóór er een tweede bevel uit Rome kwam. 8 Juli 1702 zond hij de Jubilé-bul rond aan de pastoors en stelde 7 nieuwe aartspriesters aan voor Utrecht en Haarlem.

De Staten van Holland traden op voor de ‘Jansenisten’: de Cock was zonder hun voorkennis benoemd en dus was aan hun gezag te kort gedaan. Joh. van Erckel, pastoor van het Begijnhof te Delft en vurig aanhanger der ‘Jansenisten’, gaf aan de Staten inlichtingen; vooral ook werd nadruk gelegd op de uitdrukking: ‘quae ab haereticis occupantur’, van deze landen gezegd, welke, reeds jarenlang in zwang, nu opeens als staatsmisdaad moest gelden, en zoo verscheen het plakkaat van 17 Aug. 1702, waarbij zij verboden de Cock te erkennen; hij werd in zijn eigen huis als een gevangene bewaakt. 11 Sept. werd hem een afschrift ter hand gesteld. Uit brieven van ‘Jansenisten’ blijkt hun vreugde hierover. Zijne tegenstanders hadden den ondergang van de Cock besloten: beschuldigingen echter werden gemakkelijk weerlegd door het getuigenis van vier rechtsgeleerden, hun bedreigingen stuitten af op zijne nederige standvastigheid: als het noodig bleek, was hij bereid zijn ambt neer te leggen, de zaak aan God overlatende. Vele, meest anonieme geschriften der ‘Jansenisten’ tegen de Apostolische Breve van 7 April 1703 van paus Clemens XI, waarin werd gemeld, dat Codde werd gesuspendeerd en de Cock als pro-vicaris aangesteld, bevinden zich in de Koninklijke Bibliotheek te 's Grav. (zie Knuttel's Pamflet-catalogus III). Deze breve lokte eene resolutie uit van de Staten tegen het afkondigen van pauselijke stukken. 25 Mei 1703 werd aan de Cock door de Staten verboden zijn ambt uit te oefenen en aan de geloovigen hem te erkennen.

29 Juli 1703 werd de woning van de Cock 's avonds laat omsingeld; hij ontsnapte echter over de daken der naburige huizen, ontkwam op avontuurlijke wijze uit Leiden en reisde over verschillende plaatsen naar Emmerik, waar hij 22 Juli aankwam. 8 Aug. werd zijne gevangenneming gelast en eene premie van ƒ 3000 uitgeloofd. Blijkens eene notariëele acte, meegedeeld in Bijdragen Bisdom Haarlem VI, 283 v., heeft dit plakkaat aan de aanhangers van Codde meer dan ƒ 40.000 gekost. Zijne papieren werden in beslag genomen, doch 18 Nov. 1706 besloot men ze terug te geven, behalve die, welke betrekking hadden op de oneenigheid tusschen de Katholieken. In den zomer van 1704 werd de briefwisseling tusschen Holland en België verboden; het bestuur der Missie kwam toen aan den nuntius te Keulen, die ook het gezag van de Cock handhaafde. De Cock werd te Emmerik deken van het Kapittel, doch 3 April 1704 werd hij door het drijven der ‘Jansenisten’ in het College der Jezuïeten, waar hij verbleef, in gijzeling gesteld en 3 Mei gevankelijk naar Kleef gebracht. 15 Mei werd hij echter van de aanklachten vrijgesproken en ontslagen, waarna hij zich weer te Emmerik vestigde.

Men werkte voor een nieuwen apost. vicaris; ook de Staten waren er voor, als de gekozene aan de ‘Jansenisten’ beviel; de Jezuïeten moesten er voor zorgen, anders zouden ze worden verbannen. 30 September 1705 werd Ger. Potcamp aangeschreven door den internuntius, door de ‘Jansenisten’ voorgedragen en met deze keuze vereenigden zich de Staten. De Cock wenschte

[p. 441]

hem 28 Oct. geluk. 8 Dec. 1705 schreef de kardinaalprefect der Propaganda aan de Cock, dat Potkamp was benoemd, omdat zijne (de Cock's) aanstelling scheen te stuiten op onoverkomelijke moeilijkheden. Tevens werd hij benoemd tot geheimkamerheer van den Paus en kanunnik van St. Laurentius in Damaso en van St. Anastasia, en uitgenoodigd naar Rome te komen. In Jan. 1706 verliet hij Emmerik, doch bleef op verlangen des Pausen eerst nog vier maanden te Keulen, om den nuntius in de aangelegenheden der Holl. Missie bij te staan, omdat Potkamp 16 Dec. 1705 was gestorven. Hier werd hij proost van de aartsdiaconale kerk van S. Cunibertus en aartsdiaken van Deutz. Tevens was hij in Leiden al protonotarius-apostolicus en werd te Rome tabbaarddrager van den Paus.

Te Rome bleef hij bijzonder met de belangen der Hollandsche Missie belast en was er ijverig voor werkzaam. In 1706 bood hij de Congregatie een verslag aan: Missio Foederati Belgii seu Missionis Batavae Descriptio, uitgegeven door A. van Lommel S.J. (Leiden 1879). In de Bijdragen Bisdom Haarlem XII, 295 staan de regels, die de Cock 22 April 1705 te Emmerik gaf over de waardigheid, de plichten en rechten der aartspriesters. De Cock heeft veel geschreven. De Vaticaansche Bibliotheek bezit zijne geheele schriftelijke nalatenschap, 34 deelen. Te Leiden schreef hij het Pastoreel Memorieboek, waarin o.a. staat het Verhael van de opkomst der nieuwopgereghte pastorye te Leiden, genaempt van oudts De Kagghel, waarvan het handschrift berust in de kerk-archieven der S. Petruskerk aldaar en hetwelk is afgedrukt in Kerkelijk Nederland 1847, Mengelwerk 19-37. De lijdensmeditaties, die hij te Leiden had gehouden, heeft hij te Rome in 't Latijn vertaald en in 1707 uitgegeven als: Passio D.N.J.C. contexta ex quatuor S.S. Evangeliis iuxta lectionem vulgatae editionis secundum ordinem rei gestae, waarvan in 1708 te Utrecht eene nederlandsche vertaling verscheen. Verder gaf hij uit: Explanationes in Dominica et Ecclesiae praecepta, een leerboek der Moraal-theologie, (2 deelen folio); De Petro Codde, sive Coddaeo, Archiepiscopo Sebasteno, in Hollandia ac Foederatis Provinciis Vicariatus Apostolici potestate potito, functo ac defuncto, ubi ab Apostolica Sede lati in eum iudicii aequitas demonstratur (Rome 1715); De Missione Bataviae perturbata libri XV, in handschrift in de bibliotheek der Propaganda te Rome en een onvolledig afschrift in het Seminarie te Haaren; een uittreksel is in de Bijdr. Haarlem VI, 277 vv. uitgegeven; Apologia pro R.R.D.D. de clero saeculari presbyteris cuiusdam scripti subsignatoribus (n.l. van het anti-Coddeaansch verzoekschrift van 16 Febr. 1701), afgedrukt in Archief Aartsb. Utrecht IX, 246 vv.)

Verder worden nog andere onuitgegeven geschriften van hem meegedeeld door G. Brom in zijne Archivalia in Italie I-III, register.

De Cock overleed te Rome 15 of 20 Jan. 1720 en werd begraven in de kerk van het Urbaansch College. Zijn portret staat in zijn werk: De Petro Codde sive Coddaeo, en in het R.K. Jaarboek 1843, waar blz. 101-126 een levensschets van hem staat. Ook staat eene levensbeschrijving in de Bijdragen Bisdom Haarlem VI, 228-292.

Zie verder: van Heussen, Batavia Sacra II, 270-271, 509-511, 523-527; Mozzi, Hist. des Révolutions I, 184-190, 208-214, 233, 245-246, 282-302, 314-316, 328, 344-345; Hoynck van Papendrecht, Hist. Eccl. Ultraj. 42, 46-59, 134-139, 327; Archief Aartsbisdom Utrecht I; VI; VIII; IX; XII; XIII;

[p. 442]

XVI; XIX; XXIV; XXVIII; XXXV; XXXVI (zie registers); Bijdragen Bisdom Haarlem I; II; V-VIII; XII; XIII; XV; XVII; XIX; XXII-XXIV; XXXVI (zie registers); Broedersen, Quinque Tract. Hist. I, 129-132, 142-143, 147-155, 337-396; II, 109-114; V, 291-293, 301-303; Appendix 31-33; Dupac de Bellegarde, Hist. abrégée d' Utrecht (3e éd.) 202-205, 219-221, 230-240; Bennink Janssonius, Geschied. der Oud-R.K. Kerk in Ned. 148-150, 155-164; Knuttel, Toestand der Ned. Kath. ten tijde der Republiek I, 235-245; II, 11-13, 40-49; Studien jg. XXXV (1902) deel LIX, 228; De Katholiek XLI (1862) 369-382; Geerdink, Bijdragen Twenthe (Vianen 1895) 107-110; Bijdragen voor de Gesch. der R.K. Kerk in Ned. 2e stuk (Rotterdam 1892), register; Backhusius, Bewijs-schrift I, 111-116; II, 12-17, 32-35, 53, 67-75, 113-254; III; Epistolae Missionariorum Ordinis S. Franc. ex Frisia et Hollandia (Quaracchi 1888) 25-26.

Janssen