Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Capitein, Jacobus Elisa Joannes]

CAPITEIN (Jacobus Elisa Joannes), als negerslaaf in 1717 op de kust van Guinea, de Westkust van Afrika, geboren. Op 7- of 8-jarigen leeftijd van zijne ouders beroofd, werd hij aan Aarnout Steenhart verkocht, die hem aan den kommies Jacobus van Goch ten geschenke gaf. Deze nam hem 14 April 1728 mede naar Nederland, waar hij 25 Juli 1728 aankwam. Te 's Gravenhage werd C. onderwezen in de Ned. taal en schilderkunst; daar ging hij bij rector Isaac Valkenaar op de Latijnsche school en ontving van jonkvrouw F.C. Roscam onderwijs in de Oude en Oostersche talen. De predikant Johan Philip Manger gaf hem catechetisch onderricht, en doopte hem 8 Juli 1735 in de Kloosterkerk, bij welke gelegenheid hij zijne doopnamen ontving: Jacobus, naar zijnen weldoener Jacobus van Goch; Elisa naar diens zuster, die eigenlijk Elisabeth heette, en Joannes, naar diens nicht, die eigenlijk den naam van Anna Catharina droeg. Capitein werd 22 Juni 1737 te Leiden als theol. stud. ingeschreven. Van Goch, de Raden in het Hof van Holland, en de Regeerders van de stad 's Gravenhage bekostigden zijne studiën. Daarbij had hij nog een beurs van 150 gld. uit het studiefonds Hallet. Op last van de Maecenaten van dit fonds hield hij 10 Maart 1742 zijne dispuut-oratie: Dissertatio politico-theologica de Servitute, Libertati Christianae non contraria (Lugd. Bat. 1742), onder voorzitterschap van den bekenden prof. Joannes van den Honert, T.H. Soon, waarbij hij de slavernij verdedigde, onderscheid makende tusschen de lichamelijke en geestelijke vrijheid. Een geestelijke vrijheid kon best, volgens hem, met een lichamelijke slavernij samengaan. Een pleidooi, dat zoo niet ingegeven door de Bewindh. der W.I.C., hun toch ongetwijfeld welgevallig zal zijn geweest. Spoedig werd dit geschrift in het Ned. vertaald door Hiëronymus de Wilhem, onder den titel: Staatkundig- Godgeleerd Onderzoekschrift (Leiden en Amst. 1742), waarvan vier drukken bekend zijn. Ten onrechte heeft men op grond van dit geschrift beweerd, dat Capitein ‘theologiae doctor’ zou zijn geworden. Capitein werd 7 Mei 1742 door de classis van Amsterdam praeparatoir en peremptoir geëxamineerd, en dienzelfden dag als predikant naar St. George D'Elmina afgevaardigd. Nu trad hij vóór zijn vertrek nog voor overvolle kerken in Nederland op: 20 Mei 1742 te Muider-

[p. 398]

berg, sprekende over 2 Tim. 2:8, 27 Mei 1742 te 's Gravenhage en 6 Juni 1742 te Ouderkerk a/d. Amstel, handelende over Spr. 8:18, welke predikatiën, met de toespraken tot verscheidene personen erbij, als: Uitgewrogte Predikatiën (Amst. 1742) zijn uitgekomen. Onderscheidene lofdichten werden op hem vervaardigd. Een tweetal Latijnsche maakte hij zelf op zijnen vriend, den med. stud. Brandijn Ryser, getiteld: 1. Elegia Jacobi Elisae Joannis Capitein, Afri, ad virum juvenem egregium, amicissimum dominum Brandinum Ryser, en 2. In ejusden(!) Carmina variae materiei varia occasione composita. Op 8 Oct. 1742 - dus 25 jaar oud - kwam hij als predikant te St. George D'Elmina aan, waar hij 21 Oct. 1742 zijne intree-predikatie hield over 2 Cor. 4:6, welke onder den titel: Het groote genadeligt Gods in zyne dienaaren onder de bediening der genade (Leiden en Amsterdam 1744) is uitgekomen, voor de pers gereedgemaakt door zijnen vriend Hiëronymus de Wilhem. Capitein richtte hier nu het kerkelijk leven in en stichtte een school, zoowel voor neger- en tapoejer-kinderen, als voor de ‘afzetsels van blanken’, waarmede hij aanvankelijk voorspoed had. Een uitvoerige Kerken School-staat. 15 Febr. 1743, aan de Bewindh. der W.I.C. gezonden, berust nog in het Rijksarchief te 's Gravenhage. De negerkoning Pokoe, aangelokt door de schitterende resultaten met Capitein verkregen, wenschte 12 negerjongens en 2 negermeisjes naar Nederland over te zenden, ten einde hen daar te doen onderwijzen; als vergoeding voor de onkosten zou hij 10 olifantstanden medegeven. De directeur-generaal van Guinea, Jacob de Petersen, begreep, dat de Bew. grooten last met dit 14-tal zouden hebben; hij deed ze dus bij Capitein op school, doch willigde den negervorst zijn vurigen wensch in, namelijk het bezit van ‘een doodkist met glaase vensters’, welke, zonder betaling van vracht, den zwarten vorst uit Nederland werd ten geschenke gezonden. Capitein's genegenheid voor een ongedoopt negerinnetje, dat hij huwen wilde, bracht hem, vooral met de classis van Amsterdam in moeilijkheden; hij liet haar loopen en huwde 10 Oct. 1745 eene blanke Hollandsche juist gearriveerde Utrechtsche jongedochter Antonia Ginderdros, bij wie hij, voor zoover wij weten, geen kinderen heeft gehad. Ook legde hij zich op de studie der taal toe en vertaalde het ‘Onze Vader, de Geloofsart. en de Tien Geboden’ in de negertaal, hetwelk hij uitgaf onder den titel: Vertaaling van het Onze Vader, de Twaalf Geloofs-Artykelen, en de Tien Geboden des Heeren, uit de Nederduitsche Taal, in de Negersche Spraak, zoals die gebruikelijk is van Abrowarie tot Apam, uitgeg. door Hiëronymus de Wilhem (Leyden 1744, 8^o; Kon. Bibl. te 's Gravenhage). ‘God’ vertaalde hij daarin steeds door ‘Jancómpon’; o.a. liet hij in het vierde gebod ‘noch uw dienstknecht’ weg, hetgeen de classis van Amsterdam verdacht vond en hem aanried te herstellen. Van de zijde der ‘bediendens’ van de W.I.C. had hij allerlei te verduren, inzonderheid van den fiscaal Huibert van Rijk. Deze tegenwerking ontmoedigde hem, waarvoor hij door de likeuren en vette hammen, hem door de Bewindh. gezonden, niet geheel werd schadeloos gesteld. Hij draaide hun een rad voor de oogen, voorwendende steeds in de bediening des Evangelie's werkzaam te zijn, terwijl hij zich inderdaad in den handel, welken hij zonder verstand van zaken was begonnen, ruïneerde. Zoo stierf hij 1 Febr. 1747-30 jaar oud - aan de nakomelingschap nalatende een niet ongerepten naam en aan zijne vrouw ‘een

[p. 399]

insolventen boedel’, dien zij ten behoeve der crediteuren heeft ‘geabandonneert’.

De levensgeschiedenis van dezen eersten negerslaaf, die in Europa - te weten in Nederland - wettig tot predikant geordend is, vindt men tot in bijzonderheden, in: A. Eekhof, De Negerpredikant Jacobus Elisa Joannes Capitein. Bijdrage tot de kennis van onze koloniale kerkgeschiedenis, in: Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, N.S., XIII (1916), 138-174 en 209-276 (ook als afzonderlijke publicatie bij den uitgever Martinus Nijhoff te 's Gravenhage verschenen). Over de ongebreidelde fantasieën van de geschiedschrijvers, die over Capitein hebben gehandeld, kan men aldaar blz. 138-143 ezen. De gegevens zijn ontleend aan documenten uit het Rijks-archief te 's Gravenhage, Classicaal-archief te Amsterdam, Notariëelarchief te 's Gravenhage, het Senaats-archief te Leiden en het archief van het studiefonds Hallet te Leiden, verder aan de voor het meerendeel zeldzame drukjes van zijne werken, en de tien eigenhandige, nog onbekende brieven van Capitein, berustende in het Rijks-archief te 's Gravenhage, welke hij uit St. George D'Elmina heeft geschreven, en die in de ‘Bijlagen’ zijn afgedrukt. Ook over de twee verschillende portretten van Capitein, is uitvoerig gehandeld, terwijl één dezer tegenover blz. 138 is gereproduceerd.

Eekhof