Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Bracht, Tieleman Jansz. van Braght (1)]

BRACHT (Tieleman Jansz. van) (Braght) (1), 9 Jan. 1625 te Dordrecht als zoon van Jan Tielemans van B., lakenbereider, geb., overl. te Moordrecht 7 Oct. 1664 en te Dordrecht in de Groote kerk begraven. Na in 1644 te gelijk met zijn zuster Lijntje te zijn gedoopt, werd hij in 1648 predikant bij de Doopsgezinden te Dordrecht. Door zijn vroomheid, rechtzinnigheid en uitgebreide kennis stond hij in hoog aanzien bij zijn geloolsgenooten. In de partijtwisten onder de Mennonieten onderling is hij menigmaal als man van gezag opgetreden. Ongeveer 1648 was in de Vlaamsche gemeente de ‘Lammerenkrijg’ begonnen, een strijd tusschen behoudende en vrijzinnige richting. In Amsterdam woedde die strijd op z'n hevigst, omdat het daar de beroemde Galenus was, die de beginselen der Rijnsburgers aanhing. In alle groote steden vinden we die botsingen terug. Van v.B. gaat nu in 1659 een poging uit om de behoudende partij te vereenigen en kwade invloeden van de Collegianten te weren; als gevolg daarvan is er 18 en 19 Juni 1660 te Leiden een bijeenkomst van leeraren en kerkeraadsleden der Zuidhollandsche gemeenten. Van Br. is voorzitter en van een concept in streng behoudenden geest, dat vooral ten doel had Galenus' invloed te weren, wordt hij een der hoofdopstellers genoemd. In een volgende vergadering te Rotterdam 15 Maart 1662 wordt een uitvoeriger confessie geformuleerd, weer grootendeels van van Br.'s hand, die een bond zou vormen tusschen de ‘ouderen’. Een ander maal, 8 Apr. 1663, hield hij een urenlang dispuut met den predikant Aemilius van Oud-Beierland over den kinderdoop. Hoe afwijkende gevoelens hij in zijn vijand te bestrijden had, hij toonde zich steeds een vredelievend man. Toch schijnt hij zich eens voor den Kerkeraad der Gereformeerden te hebben moeten verantwoorden. In de kerk. Acta van 1650 lezen we: ‘Alsoo verstaen was, dat Tielman van Bracht, vermaender, onlanx, in marckschuyt op Rotterdam, ter presentie van Govert Mathijssen ... grotelijx tot nadeel van leere en waerheyt der belijdenisse onser kercke gesprocken hadde, is deselve ontboden en verschenen ...’ (zie Schotel, Kerkelijk Dordrecht (Utr. 1841) I, 359).

Zijn naam is voor immer bewaard gebleven als schrijver van het doopsgezinde martelaarsboek: Het bloedigh tooneel der Doops-gesinde, en weereloose Christenen, Die om het getuygenisse Jesu hares Saligkmaeckers, geleden hebben ... zijnde een vergrootinge van den voorgaenden Martelaers-Spiegel, uyt vele geloofweerdige Chronijcken, Memorien, Getuygenissen etc. (Dordrecht 1669. Het werd met gravures van Jan Luiken, te Amst. in 1685 herdrukt). Van Br. gebruikte als grondslag het oudste martelaarsboek van 1630: Historie der vrome getuigen Jesu Christi. Hoewel de Galenisten weinig

[p. 279]

met het boek ophadden, als zijnde te kerkelijk, te specifiek-doopsgezind (C.B. Hylkema, Reformateurs (Haarlem 1900) 135) is toch zijn betrouwbaarheid vrij groot (Doopsgezinde Bijdragen XXXIX (1899), 65 e.v.). Zeker spreekt er een diep vrome zin en warme bewondering uit voor de ‘opgeofferden des Heeren.’ Ook van andere richting kwam er verzet: C. Schotanus schreef er zijn: Gronden der Mennisterij, of waerschouwinge over den Martelaarspiegel van T.F. van Bracht (Leeuw. 1671) tegen. Tot ver over de grenzen van het vaderland werd Het Bloedigh Tooneel gelezen, bewijzen de vertalingen in het Duitsch Der Blutige Schau-Platz oder Martijrer-Spiegel der Tauffs-Gesinten .. nun ins Hochteutsche übersetzt (Ephata in Pensylvanien, Drucks und Verlags der Bruderschafft, 1748). Een uitgave dus voor de Duitsche Doopsgezinden in Amerika, die in 1780 (te Pirmasens) en in 1814 (2e Americ. Aufl. Lancaster, Pensylv.), en nog in 1870 (te Elkhart Ind.) herdrukt werd. Ook een Engelsche vertaling bestaat er van, door de Hansard Knolly's Society, 1853, uitgegeven: A martyrology of the Churches of Christ (Zie: Bibliographie des martyrologes Protestants Néerlandais II, La Haye 1890, p. 21 seq.). Een uittreksel maakte J. Bouter in 1699 van: 't Merg van de historiën der martelaren (2e dr. Amst. 1722). Haast nog meer gebruikt werd een schoolboekje van zijn hand De Schoole der deugd, geopend voor de kinderen der Christenen (Dordr. 1657. Een 17e dr. in 1783 en nog in 1824 te Sneek herdrukt). Schotel zegt er in zijn Kerkelijk Dordrecht (l, 359) van, dat men in 1660 ‘een schandelijck boekje van dezen Mennonijt uijt de scholen weerde, wijl het sonder visitatie gedrukt was.’ Na zijn dood in 1670 werden 51 zijner Predicatien door zijn jongeren broeder Pieter uitgegeven (Amst. 1670) en volgens Balen, Beschrijvinge der stad Dordrecht I (Dordr. 1677) blz. 223 waren er nog 348 ongedrukte Preekstellingen voorhanden.

Noemen wij van Br. ten slotte als dichter. Ter eere van zijn woonplaats schreef hij een uitgebreid lofdicht: Gewiekte kruiwagen (1646) ook in Vijfdevervolg van de Latijnsche en Nederduitsche keurdichten, (Utr. 1729 pag. 3 e.v.), en in den Lusthof der zielen beplant met verscheide soorten van geestelijke gezangen, door C. Stapel (Amst. 1743) komen enkele stichtelijke liederen van hem voor. Zijn devies was: ‘De Heer is mijn steenrots’. Muller, Beschrijvende catalogus van 7000 portretten van Nederlanders (Amst. 1853) noemt 3 verschillende portretten van v. Br. gegraveerd door Blotelingh, S. Fokke en Philips (blz. 46).

Zijn portret, door Arn. van Halen, in miniatuur geschilderd, verbeterd door J.M. Quinkhard, was in het Panpoëticon Batavum (E.W. Moes, Iconographia Batava I (Amst. 1897) p. 118).

Zie: S. Blaupot ten Cate, Gesch. der Doopsgez. in Holl., Zeeland enz. I (Amst. 1847) 197, 287; W.J. Kühler, Het Socinianisme in Nederland (Leiden 1912) pass.; J C. van Slee, De Rijnsburger Collegianten (Haarl. 1895) pass.; Catalogus van de Bibliotheek der Vereen. Doopsgez. Gemeente te Amst. II (Amst. 1888). pass.

Ruys