Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Boudewijn II, van Bentheim]

BOUDEWIJN II, van Bentheim, bisschop van Utrecht (1178-96), werd op 4 Juli 1178 tot bisschop gekozen en moet tusschen 26 Juli en 4 Aug. gewijd zijn. Hij is een zoon van graaf Dirk VI van Holland (I kol. 720); zijn broeder is graaf Floris III (II kol. 445), bekend om zijn deelneming aan den kruistocht van Barbarossa. Andere broeders van hem zijn Diederik, domproost te Utrecht, en Otto IV graaf van Bentheim (I kol. 1393). Boudewijn wordt gewoonlijk ‘van Bentheim’ genoemd, naar zijn moeder, een telg van het geslacht der ‘Roomsche paltsgraven’ van Bentheim. Tijdens zijn verkiezing was hij proost van St. Marie te Utrecht, na tevoren proost in Oldenzaal te zijn geweest. Hij wordt door zijn tijdgenooten geprezen als een model van sexueele reinheid, om strijd roemen de kroniekschrijvers, dat ‘men zelfs gelooft, dat hij als maagd gestorven is.’ Een lofprijzing, die niet bepaald een compliment kan heeten voor den clerus van zijn tijd. Hij wordt verder geroemd als een man van zachtaardig karakter, maar tevens van een groote dapperheid. En vooral dit laatste is hier geen gemeenplaats: onverschrokkenheid en energie kenmerken zijn geheele optreden, hij toont zich een waardigen zoon der Hollandsche graven.

Spoedig na zijn bisschopswijding ontstond een hevige strijd over de Veluwe: dit graafschap had de hertog van Neder-Lotharingen (Brabant) in leen van den bisschop, en hij had daarmede op zijn beurt den graaf van Gelre beleend. Toen nu de bisschop bij den aanvang zijner regeering zijn leenmannen op de gebruikelijke wijze opnieuw beleende, weigerde de hertog van Brabant op den bepaalden tijd te komen en leenhulde te brengen. Terstond trad Boudewijn met kracht op, onmiddellijk de conclusie trekkend, dat een leengoed, welks leenman niet verschijnt, aan den leenheer terugvalt. Hij verzamelde een leger, bezette de Veluwe en versloeg graaf Gerhard van Gelre. Deze bracht ook een leger op de been en belegerde Deventer. Door tusschenkomst van keizer Frederik Barbarossa werd tijdelijk een wapenstilstand bewerkt. Nauwelijks echter was graaf Gerhard, zonder kinderen na te laten, gestorven, of de strijdbare bisschop rukte opnieuw de Veluwe binnen. Dit was ongetwijfeld zijn recht, want, al kreeg de kinderlooze Gerhard ook een opvolger in zijn broeder Otto I, met Gerhards dood verviel voor Boudewijn wettelijk alle reden om de Veluwe (zijn rechtmatig goed immers) onaangetast te laten. Hij ging echter te ver, doordat hij ook verwoestend de graafschap Zutfen binnenviel. Van beteekenis waren voor den bisschop in dezen strijd de machtige bondgenooten, op wie hij kon steunen: zijn broeders graaf Floris III van Holland en graaf Otto van Bentheim, en zijn zusterszoon, graaf Dirk van Kleef. Gretig hebben dezen de gelegenheid aangegrepen om de macht van Gelre te breken. Groote deelen van het graafschap werden geplunderd en platgebrand, de arme bevolking der Veluwe van have en goed beroofd, toen Floris III al het vee opjoeg naar Deventer; en de beginselstrijd, door bisschop Boudewijn begonnen, ontaardde in een felle, persoonlijke veete tusschen den Utrechtschen bisschop en den Gelderschen graaf. En beiden zijn ten slotte weer de vertegenwoordigers van een politieke partij, waarbij bisschop Boudewijn Holland vertegenwoordigt in diens concurrentie met Gelre

[p. 269]

om de macht in het Sticht. Ook graaf Otto Iv. Gelre bleef in dien strijd niet alleen staan, hij vond steun bij den hertog van Brabant, den aartsbisschop van Keulen en den bisschop van Munster. Ten tweeden male is het de bemiddeling van Barbarossa geweest welke een eind maakte aan deze onzalige twisten: op den grooten rijksdag te Mainz in 1188, waar de kruistocht gepredikt werd om Jerusalem, dat door Saladijn veroverd was, voor de Christenheid terug te winnen, verzoenden zich door bemiddeling van den keizer de beide tegenstanders. De tijdgenooten zagen in die verzoening de bijzondere werking van den heiligen Geest, die eenheid wilde brengen onder de Christenvolken, vóór zij den heiligen strijd ondernamen. De verzoening was echter onvolkomen: er werd slechts vastgesteld, dat graaf Otto de heerschappij over de Veluwe rustig zou bezitten, totdat in deze quaestie een eindoordeel zou geveld worden volgens den raad der Rijksvorsten. Die einduitspraak kwam eerst acht jaren later: bij keizerlijke oorkonde van 6 Maart 1196 besliste keizer Hendrik VI, dat de Veluwe niet, zooals men van Brabantsch-Geldersche zijde beweerd had, een rechtstreeksch keizerlijk leen was van den hertog van Brabant, maar van den Bisschop van Utrecht, dat deze echter met keizerlijk goedvinden het graafschap in achterleen gaf aan den Brabantschen hertog.

Vóór het echter zóóver was, had bisschop Boudewijn nog heel wat strijd moeten voeren, en ditmaal met zijn eigen onderdanen, de Drentenaren en de Groningers. Aan dezen strijd is graaf Otto van Gelre niet vreemd: hij was het, die de oproerige onderdanen van den Bisschop heimelijk sterkte in hun verzet, misschien is hij er zelfs de aanstoker van geweest. Onmiddellijke aanleiding tot den strijd was echter graaf Otto van Bentheim, die in voortdurende veete met den kastelein (burggraaf) van Coevorden leefde, en eindelijk bij zijn bisschoppelijken broeder klaagde. Krachtig als altijd trad Boudewijn tegen die van Coevorden op, en toen vermaningen niet baatten, ontnam hij den burggraaf zijn leen, belegerde de vesting Coevorden en veroverde ze ondanks haar veilige ligging temidden der moerassen. Hij stelde ze aanvankelijk in handen van een Hollandsch ridder, maar spoedig ‘ad malum omen’, gelijk Beka zegt, in handen van zijn broeder Otto van Bentheim. En hiermee is ook deze strijd weer in een oorlog om familiebelangen ontaard, wat trouwens bij een bisschop met zulke familierelaties onvermijdelijk schijnt. Boudewijn toont zich steeds een man, die opkomt voor zijn bisdom en zijn bisschoppelijke rechten; toch heeft hij feitelijk de belangen zijner familie gediend. Volgens sommigen heeft Otto van Bentheim negen jaar, volgens anderen nog geen jaar het ‘lang en vurig begeerde Coevorden’ (Beka) in bezit gehad. De stiefzoon van den afgezetten kastelein, Folcker, die aanvankelijk gevangen was gezet, kreeg door invloed van verwanten en vrienden zijner echtgenoote de vrijheid terug en wist nu geheel Drente, waarover Otto als bisschoppelijk bestuurder was aangesteld, tegen hem in opstand te brengen. Ook Groningen bracht hij zoowel met den bisschop als met Otto in oorlog. Wel rukten beide broeders met hun legers Drente binnen, maar door de listen van graaf Otto van Gelre, die den bisschop voorspiegelde den vrede te willen bewerken, werd Boudewijn misleid; hij liet de gunstige gelegenheid om te overwinnen voorbijgaan en kon niet verhinderen, dat Folcker Coevorden heroverde. Nu snelde de Bisschop toe, en verwoestte een groot deel van Drente, maar in 1195 bij Rolde werden hij en zijn broeder Otto, wegens de lafhartigheid van

[p. 270]

een deel hunner troepen, door de Drentenaren verslagen. Op zijn terugtocht zag de Bisschop in, welke schuld Otto van Gelre aan het verloop der gebeurtenissen had; hij wreekte zijn nederlaag op den graaf en verwoestte wederom de veelgeteisterde Veluwe. Hevig ontbrandde nu de strijd. Eindelijk werden door de bemiddeling van den hertog van Brabant, die thans erkende, dat zijn weigering om leenhulde te brengen de oorzaak van alles was, en vooral door de tusschenkomst van keizer Hendrik VI de twisten beëindigd. Tegelijk met de einduitspraak over de Veluwe werden ook de Drentsche geschillen beslecht. Na 't vertrek van keizer Hendrik stonden echter de Drentenaren weer op, en bisschop Boudewijn reisde naar Mainz om zich bij den keizer te beklagen. Terwijl Hendrik VI zich gereedmaakte om de rebellen te tuchtigen, is bisschop Boudewijn daar te Mainz overwachts gestorven. De datum van zijn overlijden staat niet vast: Beka en Heda geven 21 April aan, Godefridus, monnik van St. Pantaleon (schrijver van de Annales Colonienses) 10 Mei, het Necrologium van Egmond, dat hier, waar het over een hollandschen gravenzoon gaat, wel vertrouwen zou kunnen verdienen, 30 April, terwijl het nauwkeurige Necrologium van St. Pieter 4 Juni geeft, en dat van St. Marie 27 April. Bovendien blijkt uit een keizerlijke oorkonde van 28 Mei 1196, waarbij bisschop Boudewijn als getuige vermeld staat, dat hij in ieder geval op dien datum nog Ieefde, (Brom Regesten I, no. 541).

Minder dan van zijn politieke geschiedenis is bekend van Boudewijns kerkelijke werkzaamheid. In 1181 schonk hij de kerk van Aalburg vrij aan de abdij van St. Truijen; op 2 Mei 1183 wijdde hij de kerk der bekende benedictinessenabdij van Rijnsburg; in 1187 vergunde hij aan die van Hogeland op Walcheren om een eigen kerk te stichten, afhankelijk van de moederkerk. Bijzonder begunstigde hij de beroemde Friesche abdij Oldeklooster of Bloemkamp, die juist tijdens zijn episcopaat gebouwd werd: in 1191 bedreigde hij met excommunicatie de personen, die den monniken hinderlijk waren bij den bouw van het klooster; in 1192 nam hij de abdij onder zijn bijzondere bescherming. Zoo niet tot zijn kerkelijke, dan toch zeker tot zijn geestelijke werkzaamheid behoort de poging, die hij omstreeks 1195 aanwendde tezamen met zijn broeders, domproost Diederik en graaf Otto van Bentheim, om zijn twistende Hollandsche neven, graaf Dirk VII en diens broeder, den lateren Willem I te verzoenen. De poging gelukte slechts onvolkomen. Merkwaardig is verder nog Boudewijns verblijf te Keulen in 1192, waar hij en de bisschop van Munster op 31 Mei Bruno van den Berg tot aartsbisschop van Keulen zouden wijden, wat volgens hunne bewering het recht was der suffragaanbisschoppen. De aartsbisschoppen van Trier en Verdun echter eischten den voorrang op, en verrichtten de wijding, waaraan nu de bisschoppen van Utrecht en Munster weigerden deel te nemen.

Zie: J. de Beka, Chronicon (Ultraj. 1643), 56-60; W. Heda, Historia (Ultr. 1643), 176-184; Anonymus, De rebus Ultrajectinis (ed. Matthaeus, Lugd. Bat. 1690), 4-8; Quedam narracio de Groninghe, de Trente, de Covordia et diversis aliis (ed. Pijnacker Hordijk, uitg. v. Histor. Gen.) c. 9 en 10; Batavia Sacra (1714) II, 120-126; Annales Egmundani in Monumenta Germ. hist., Script. XVI, 469 ss.; Annales Colonienses in Monum. Germ. hist.: Script. XVII, 792 en 802; W. Moll, Kerkgeschiedenis (1864) II: 2, p. 22, 75 en 100-101; Brom, Regesten I (1908) p. 97-108; S. Muller Fzn.,

[p. 271]

Oudste Cartularium ('s Grav. 1892) 164; Pijnacker Hordijk in Ned. Archievenblad XX (1911) afl. 1, p. 47; P.J. Blok Geschiedenis van het Nederl. Volk I (Groningen 1892), 217-220.

Frans