Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Aitzema Lieuwe of van Aitzema]

AITZEMA (Lieuwe) (of van Aitzema), zoon van Meinard van A. en Trijn Epes van Juckema, geb. te Dokkum 19 Nov. 1600, ongehuwd overleden te 's Gravenhage 24 Febr. 1669. Hij werd 3 Mei 1617 ingeschreven als ‘artium et linguarum studiosus’ aan de hoogeschool te Franeker; hij zette zijn studiën in de rechten voort in het buitenland en promoveerde 22 Jan. 1622 te Orleans tot doctor in de beide rechten. Hij ging daarna te Leeuwarden in de rechtspraktijk en werd 12 Juli 1622 in de ‘matricula advocatorum’ bij het Hof van Friesland ingeschreven. Reeds 15 December 1624 werd hij door het Hof van Holland als advocaat in Den Haag toegelaten, Op verzoek van den vorstadministrator van Maagdenburg van 5 Januari 1627 werd hij 20 Febr. d.a.v. door de Staten Generaal erkend als diens raad en agent in Den Haag. In 1629 werd hij door den invloed van zijn oom Foppe v.A. raad en resident der Hanzeste-

[p. 18]

den; 29 Juni komt hij het eerst als zoodanig in de resolutiën der Staten Generaal voor; dit ambt heeft hij tot zijn dood bekleed. In deze qualiteit deed hij in 1636 en 1652 reizen naar Engeland, waar hij kennis maakte met verschillende regeeringspersonen. In het algemeen was hij door afkomst, ambt en bekwaamheid overvloedig in de gelegenheid om zich met politiek invloedrijke personen van allerlei stand en nationaliteit in verbinding te stellen en van hen allerlei gewichtige berichten en vooral documenten te verkrijgen. Hij heeft daarvan tweëerlei gebruik gemaakt, een ongeoorloofd en een geoorloofd. Tijdens zijn verblijf in Den Haag was hij gewoon tegen betaling gewichtige stukken te leveren aan vreemde regeeringen. Bewezen is, dat hij met Cromwell's minister van buitenlandsche zaken, John Thurloe, in geregelde briefwisseling stond en dezen geregeld op de hoogte hield van alles wat in de Republiek op staatkundig gebied voorviel. Daar Aitzema deze correspondentie ook tijdens den eersten Engelschen oorlog niet staakte, was zijn bedrijf landverraad.

Het geoorloofde gebruik, dat Aitzema van de veelal op onregelmatige wijze, door omkooping verkregen documenten maakte, brengt ons op zijn werken. Reeds vroeg gaf hij Latijnsche gedichten uit; in 1617 verschenen van hem Poemata juvenilia (Franequerae, 1617, 40). ook zijn Theses inaugurales de quartis utriusque juris zijn te Orleans in 1622 in 40. gedrukt. Maar Aitzema s levenswerk vormen zijn historische geschriften, waarin hij zijn eigen tijd heeft beschreven naar en met de documenten, die hij zich op eerlijke en oneerlijke wijze had weten te verschaffen. Zijn eerste historische publicatie was het anoniem verschenen Verhaal van de Nederlantsche Vreede-Handeling ('s Grav. 1650, 4o., 2 dln.). Daarvan verscheen weldra een tweede druk opnieuws gecorrigeert, en met eenige stucken vermeerdert. Nog is tot gerief van den leser, alle de stucken voor desen in 't frans, latijn als spaensch gedruckt in duyts vertaeld door J.H. Glasemaker (Amsterdam, 1653, 4o. 2 dln). Een Vermeerdert verhael van de vreedehandelingh, der Vereenighde Nederlanden.... Door L.V.A verscheen te 's Grav. in 1655; ten slotte werd in het formaat van Aitzema's groote werk nog eens uitgegeven Verhaal van de Nederlantsche Vrede-handeling van L. van Aitzema. Opnieuws gecorrigeert en met eenige stukken vermeerdert ('s Grav. 1671. Fol.). Bovendien verscheen van dit werk een Latijnsche vertaling onder den titel Tractatus pacis inter Hispaniam et Unitum Belgii Monasterii, uti et Germaniae Osnaburgis initae, cum atiis eo pertinentibus (Lugd. B. 1631, 4o.). Een Latijnsche vertaling van den vermeerderden druk van 1653 is de Historia pacis a Foederatis Belgis ab anno 1621 ad hoc usque tempus tractatae (Lugd. B. 1654, 4o.), die onder den naam van den auteur verscheen.

Bij de geschiedenis van den Munsterschen vrede sluit zich onmiddellijk aan Aitzema's anoniem verschenen Herstelde Leeuw, of discours over 't gepasseerde in de Vereenighde Nederlanden, in 't Jaer 1650 ende 1651. Door L.V.A. ('s Gravenh. 1652. 4o.; herdr. Amst. 1655, 12o.; 's Grav. 1671, Iol.); deze laatste druk behoort evenals die van het Verhael van de Nederlantsche Vreede-Handeling van dat jaar tot de groote fol. uitgave van Aitzema's hoofdwerk. Nog bestaat er een Engelsche vertaling van den Herstelden Leeuw onder den titel Notable revolutions being a true relation of what hap'ned in the United Provinces of the Netherlands in the years 1650 and 1651. According to the Dutch Copie, col-

[p. 19]

lected and published at the Hague 1652. (London, 1653, fol.).

Aitzema's hoofdwerk is evenwel de Historie of verhael van saken van staet en oorlogh, in, ende omtrent de Vereenigde Nederlanden, beginnende met 't uitgaen van den Trevis, ende eyndigende (1667) ('s Grav. 1657-1668, 12 dln. 4o.). Deze eerste uitgave is door Aitzema zelf bezorgd. Na zijn dood gaf Carel van Roorda een min of meer gewijzigde uitgave onder den titel Saken van Staet en oorlogh, in ende omtrent de Vereenigde Nederlanden ('s Grav. 1669-1672, 6 dln. 7 bdn. fol.). Hierbij behoort ook het Generael Register over alle de zes deelen der saken van staet en oorlog ('s Grav. 1671. fol.), waarin ook het Verhael van de Nederlantsche Vreede- Handeling en de Herstelde Leeuw zijn opgenomen. Aitzema's werk is voortgezet door Sylvius. Een verkorte uitgave van zijn hoofdwerk gaf S. de Lange, onder den titel De strijdende Leeuw of nederlandsche oorlogen, staatsaken, en verhandelingen, voorgevallen in de jaren 1621 tot 1625 etc. (Amst. 1661, dl. I. 4o.)

Het oordeel over Aitzema is zeer verschillend, maar in den regel zeer ongunstig. Fruin (Verspr. Geschr. VIII, 66 vlg.) formuleert het als volgt: ‘Wat de waarde betreft van de brieven, onder de Thurloe-papers uitgegeven, zij bestaat grootendeels in het vrije oordeel, dat daarin over personen en partijen en toestanden wordt uitgesproken. In zijn geschledenis, voor het publiek bestemd, is de schrijver verplicht tot ontzag van de bestaande machten en autoriteiten. Hij kan zijn meening te raden geven, hij kan ze niet altijd onbewimpeld zeggen, vooral niet met bewijzen en voorbeelden staven. Maar in zijn geheime correspondentie heeft hij alle vrijheid; hij kan zijn misanthropie den ruimen teugel vieren, hij kan al het kwaad spreken dat hij van zijn evenmenschen denkt. Zijn brieven zijn een nuttige en onontbeerlijke aanvulling van zijn geschiedenis: te zamen leveren zij ons een treffend beeld van het stadhouderloos bestuur tot op het jaar 1660, wat zwarter en donkerder gekleurd dan de werkelijkheid mag geweest zijn, maar in de hoofdtrekken zeker gelijkend. Want met al zijn ondeugden, en niettegenstaande zijn verraad was Aitzema in hooge mate waarheidlievend. Zijn hoofdgebreken waren minachting voor den mensch en ongeloof aan menschelijke deugden; hij waande zich wijs, omdat hij zich door geen schijndeugden liet bredriegen; hij onderstelde alleen kwade beweegredenen bij zijn naasten, en hij verachtte hen dubbel, zoo zij voor hun handelen andere, betere drijfveeren voorwendden; hij voor zich stelde er zijn eer in, zijn ondeugden bloot en onbewimpeld te vertoonen. Zoo werd afkeer van geveinsdheid, zucht naar waarheid, een hoofdtrek van zijn karakter; ook die deugden bleven ondergeschikt aan het eigenbelang, maar zoo dikwerf zij daarmede niet in strijd waren, liet hij zich door haar beheerschen en besturen. In zijn brieven en in zijn geschiedenis stelt hij de gebeurtenissen voor, zooals zij zich aan zijn oog voordeden; hij heeft geen belang de menigte te vleien, en hij heeft er lust in haar harde waarheden te zeggen. Uit ontzag voor de machtige regenten verzwijgt hij nu en dan in zijn geschiedenis zijn meening over de regeering; maar in zijn brieven spreekt hij ook daarover openhartig en zijn oordeel, hoewel bitter en gestreng, is meestal juist en billijk’. De waarde van zijn geschiedwerk ligt bovendien ook in het zeer uitgebreide materiaal van documenten, dat hij in extenso in zijn verhaal heeft opgenomen. Bij resolutie van 7 Jan. 1669 werd de

[p. 20]

tweede druk van Aitzema's werk door de Staten van Friesland verboden.

Na Aitzema's dood werden zijn klerken, die zijn bedrijf hadden voortgezet, Keizer, Pesser en Hoppeveld, in 1669 gevangen genomen wegens den verkoop van geheime staatsstukken aan vreemde mogendheden en deswege gestraft. Bij die gelegenheid werd door het Hof van Holland ook beslag gelegd op Aitzema's nagelaten papieren; zij zijn in 1671 naar de griffie der Staten Generaal teruggekeerd, berusten nog ten Rijksarchieve en zijn een gewichtige, maar nog weinig onderzochte bron voor de geschiedenis van den man, zijn tijd en zijn werk. Daar berust ook een geschreven inventaris van Aitzema's papieren.

Een goede monographie over Aitzema en zijn werk ontbreekt nog. Vgl. Goethals, Lectures relatives à l'histoire des sciences I, 161 vlg.; Eekhof in Nieuwe Friesche Volksalmanak 1856, 73 vlg; G. Mees in Nederland 1862, I, 35 vlg.; A.J. Andreae in Navorscher 1888, 411 vlg. 549 vlg., 609 vlg. (voornamelijk over het geslacht A. en over Foppe van A.); Wurm, Studien in den Archiven von Braunschweig, Bremen, Haag (Niederl. Reichsarchiv) und Wolfenbüttel über die Lebensschicksale des Foppius von Aitzema.... und über den Nachlasz des Leo von Aitzema.... (Hamburg 1854); W. Wilde in Studien Godsdienst, Welenschap, Letteren LXIII, 99 vlg.; Fruin, Verspreide geschriften VIII, 54 vlg.; Overzicht van de door bronnenpublicalie aan te vullen leemten der Nederlandsche geschiedenis ('s Rijks Geschiedk. Publicatiën), 68; aangevuld door mededeelingen van het Alg. Rijksarch. en van het Rijksarch. in Friesland, in welke verzamelingen brieven van Aitzema berusten.

Brugmans