Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Aitzema, Foppe van of Aetzema hijzelf schrijft Aissema]

AITZEMA (Foppe van) of Aetzema (hijzelf schrijft Aissema), geb. omstreeks 1580, waarschijnlijk te Midlum in Oostfriesland, gest. Oct. 1637 te Weenen. Hij was de derde zoon van Scheltev. A. die in 1567, als tot de hervorming overgegaan priester en pastoor van Lutjepost, was verbannen en naar Oostfriesland gevlucht, waar hij sedert 1577 predikant te Midlum was, later (1593) predikant te Nijkerk in O. Dongeradeel. Foppe studeerde te Franeker en Helmstädt, reisde daarop naar Scaliger te Leiden, waar hij evenwel niet als student werd ingeschreven, en vervolgens naar Engeland. Hij trad 1607 in dienst van hertog Heinrich Julius van Brunswijk-Wolfenbüttel als diens raad en vestigde zich als zoodanig te Wolfenbüttel, Febr. 1612 als vice-kanselier en in datzelfde jaar als stiftskanselier te Halberstadt, welk bisdom door Heinrich Julius verkregen was. Hij stond zeer in de gunst bij den vorst, die hem allerlei goederen schonk. Dadelijk na 's her-

[p. 16]

togs dood (20 Juli 1613) nam hij, uit vrees voor de vijandschap van diens opvolger, met de zijnen de vlucht maar werd gevat en te Wolfenbüttel gevangen gezet op beschuldiging van onrechtmatig bezit van zijn goederen. Hij werd eerst losgelaten na algeheelen afstand van zijn bezit maar begon tegen zijn vijanden een langdurig proces voor het Rijkskamergericht, welk proces tot 1635 aanhield. Naar de Nederlanden geweken, werd hij (2 Aug. 1617) benoemd tot resident der Staten-Generaal bij de met dezen verbonden Hanzesteden en vestigde zich te Hamburg. Sedert speelde hij een belangrijke rol in de diplomatieke geschiedenis van den Dertigjarigen oorlog, met name tijdens de Deensche periode van dien krijg, waarbij hij tusschen de Hanze, de Staten-Generaal en koning Christiaan IV van Denemarken onderhandelde. In het vroege voorjaar van 1630 werd hij door de Staten-Generaal naar de keizerlijke veldheeren Tilly en Wallenstein gezonden, met welken laatste hij reeds vroeger op diens verzoek had gesproken, ten einde hunne medewerking te verkrijgen voor een verdrag van onzijdigheid tusschen de Staten en Keizer en Rijk. Met Tilly kwam hij niet verder dan tot een algemeene bereidverklaring; daarna reisde hij naar den in Boheme vertoevenden Wallenstein, waar hij evenmin krachtige medewerking ondervond, al verklaarde ook deze zich in beginsel tot onzijdigheid geneigd. Eene zending naar Christiaan IV van Denemarken in datzelfde jaar, om dezen te bewegen af te zien van den in het bijzonder voor Hamburg maar ook voor de Nederlanden schadelijken nieuwen tol te GIückstadt, had ten gevolge, dat de koning voorloopig de Nederlandsche vaart van en naar Hamburg vrijliet en de bemiddeling der Staten tusschen hem en Hamburg aannam. Aitzema bleef voortdurend met de behandeling der Duitsche zaken belast en gaf zich veel moeite om, tegenover de pogingen der Franschen om de Staten ook met het Rijk in oorlog te brengen, de gewenschte onzijdigheid te bewaren, ja zelfs toenadering tot den Keizer te verkrijgen. Hij werd dan ook als een tegenstander van de toenemende neiging tot Frankrijk beschouwd. In het voorjaar van 1635 ging hij, voornamelijk in het belang van zijn proces, naar Weenen, waar hij 11 Maart tot rijksvrijheer werd verheven als heer van Lipperode, Silly en Ailsheim (Aalsum in O. Dongeradeel). Hij schijnt toen tot het Catholicisme overgegaan te zijn. Eene belangrijke zending werd hem, in Jan. 1636 naar Den Haag ontboden, bij instructie van 12 Febr. 1636 naar Weenen toevertrouwd. ‘Ridder’ Aitzema moest weder trachten de begeerde onzijdigheid van Keizer en Rijk te verkrijgen benevens de verwijdering der Spaansche troepen uit het Rijk en het ophouden der vijandelijkheden op de grenzen, eindelijk de aanneming van een vasten staatschen resident te Weenen. Bovendien nam hij op zich voor Frederik Hendrik te spreken over diens beleening met het graafschap Meurs door den Keizer, voor de koningin van Bohemen over de rechten harer familie op de Paltz, eindelijk over de beleening met Ameland van den Pommerschen edelman Zuhn, lid van een consortium, waarin Aitzema zelf en de gecommitteerde raden van Holland Simon van Beaumont en Anthony Oetgens van Waveren nevens hem deel hadden. Hij werkte te Weenen, waar hij 25 April was aangekomen, wederom zeer voor toenadering tot Keizer en Rijk en zelfs voor bemiddeling des Keizers tusschen Spanje en de Staten, in ieder geval tegen de plannen van Richelieu en Charnacé, die ook hem zeer tegenwerkten. Hij volgde den Keizer naar Linz en daarna naar Regensburg, waar een Rijksdag zou worden ge-

[p. 17]

houden en de zaak der neutraliteit opnieuw ter sprake zou komen. Daar begaf hij zich op eigen gezag in bedenkelijke onderhandelingen met den bekenden aan het keizerlijke hof invloedrijken Jezuiët Lamormain en door diens bemiddeling zelfs met den Spaanschen gezant Oñate over de verhouding tot Spanje, terwijl ook zijne handelingen in de zaak der beleening met Ameland ernstige verdenking wekten en de Prins hem de schuld gaf van de afwijzende houding der Staten tegenover diens plannen met Meurs. Wel lieten de Staten hem nog te Regensburg, waar echter Oñate de onderhandelingen deed mislukken, maar zij waarschuwden hem zich tot deze te bepalen. Eerst in Februari 1637 verliet hij Regensburg na de mislukking zijner onderhandeling, die alleen de aanbieding der keizerlijke bemiddeling tusschen de Staten en Spanje ten gevolge had, en keerde naar Hamburg terug. Daar vernam hij van de pogingen van den Franschen gezant Charnacé in Den Haag, den bewerker der groote Fransche alliantie met de Staten (1635), om zijn gedrag verdacht te maken en vooral om hem te beschuldigen ook van geheime intriges, ten einde Zweden en den Keizer tot elkander te brengen. Hij werd 7 April door de Staten naar Den Haag geroepen, waar men hem wilde hooren over deze zaken, de Amelandsche beleening enz. Reeds op weg naar Holland, rook hij te Oldenburg lont en weigerde herhaaldelijk zonder vrijgeleide te komen. De Staten zonden toen (25 Apr.) Johan Kroesen als commissaris naar Hamburg om hem met hulp der regeering dezer stad te vatten en in ieder geval zijn papieren te bemachtigen. Hij vluchtte in Mei 1637 over Lübeck en Danzig naar Praag en van daar naar Weenen, waar hij reeds in October overleed en in de kerk der Dominicanen begraven werd. Over zijn beweerd verraad en de verder tegen hem ingebrachte beschuldigingen is het laatste woord nog niet gezegd.

Hij liet twee kinderen na: Frederik Lodewijk en Elizabeth.

Van zijne hand zijn uitgegeven: Poemata juvenilia (Helmstädt 1607) en Dissertationum ex jure civili libri II (Helmstädt 1607), herdrukt bij Meerman in diens Novus Thesaurus, t. VI (Hag. Com. 1753).

Over hem: zijn neef Lieuwe van Aitzema, Saken van Staat en oorlogh I, 953, 1026 vlg.; II, 294, 312 vlg., 338, 410, 412, 422, 493 vlg.; Wurm, Studien über die Lebensschicksale des F.v.A. (Programm Gymn. Hamburg 1854/5); Apel, Forschungen IX, S. 642 ff.; P.L. Muller, F.v.A. te Regensburg (Progr. Gymnas. Leiden 1869). Over het geslacht A. vgl. A.J. Andreae in Navorscher 1888, 411 vlg.

Blok