Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Abbema, Balthasar Elias]

ABBEMA (Balthasar Elias), geb. te Rhenen 29 Nov. 1739, overl. te Amsterdam 25 Sept. 1805, zoon van Jan Frederik (1709-66) en Jacoba Matthia Smissaert (1709-91), broeder van den voorg. en van Jacob Carel (kol. 5).

Hij promoveerde 10 Aug. 1758 te Utrecht in de rechten, met eene dissertatie de Jure Venationis et Conciliis Venaticis in Belgio, en werd te Utrecht teekenaar van het zegel (1761-71) en waardijn der munt (1764). In Oct. 1770 trouwde hij met Anna Elisabeth van Marselis (geb. 6 Sept. 1738, overl. 23 Mei 1802), eene dochter van Theodore van Marselis (1703-70), zeer voornaam koopman en lid der Amsterdamsche Vroedschap. Na zijn huwelijk vestigde hij zich te Amsterdam, waar hij deelgenoot werd in de firma Jan en Theodore van Marselis, die groote zaken deed op Suriname en sterk betrokken was in de speculatiën in oorlogscontrabande, welke aan den vierden Engelschen oorlog voorafgingen. De firma werd financieel gesteund door de Fransche regeering en voerde belangrijke orders voor haar uit; ook bracht zij 1 Jan. 1785 eene obligatie-leening aan de markt, groot ƒ 2.310.000 à 5%, ten laste van den Hertog en de Hertogin van Chartres.

[p. 3]

Abbema was van 1773-80 kapitein der schutterij in wijk VII, in 1776 en 80 commissaris van de Wisselbank, in 1777 en 78 commissaris van de Desolate Boedelskamer en van 1781-87 Weesmeester. In 1778 werd hij tot lid der Vroedschap gekozen. Hij behoorde daar tot de heftigste Patriotten, wat den Stadhouder bewoog hem in 1779, ofschoon aanbevolen, niet tot Schepen te benoemen; eene handeling, die onder de jongere met hem gelijk denkende vroedschapsleden tot groote verontwaardiging aanleiding gaf. Gemakkelijk spreker en goed schrijver, kon hij als tusschenpersoon optreden tusschen de regenten en de kooplieden; de laatsten riep hij meermalen samen, wanneer hunne belangen een optreden bij den magistraat vorderden. Hij was het, die op de Amsterdamsche beurs voorging in den schamperen toon tegen Oranje, destijds daar in zwang. In Juli 1784 begroette hij, namens een groot aantal kooplieden, den Franschen markies de Bouillé, die wegens het heroveren van St. Eustatius toen hier te lande zeer gevierd werd.

Met J.B. Bicker en de beide Van der Capellens gaf Abbema in 1783 den stoot tot het houden der bijeenkomsten van de zoogenaamde ‘vaderlandsche Regenten’. Hij wenschte de actie der Patriotten zooveel mogelijk in aristocratisch spoor te houden en was dan ook volstrekt niet ingenomen met de democratische woelingen te Utrecht in 1786, wat hij toonde door ter gelegenheid van de zesde vergadering der vaderlandsche Regenten, die 13 en 14 Oct. 1786 aldaar plaats had, den democraat Ondaatje te lijf te gaan. Eveneens was de revolutionnaire afzetting van een aantal Prinsgezinde leden der Amsterdamsche Vroedschap in April 1787 hem niet geheel naar den zin. Kort te voren was hij door de Staten van Holland gekozen in de doodgeboren commissie tot het onderzoek naar de grenzen der uitvoerende macht en het vaststellen van beginselen voor eene volksregeering.

Als lid der commissie van het Defensiewezen werd hij in September 1787 naar het kamp van den Hertog van Brunswijk gezonden om te onderhandelen, doch de door hem overgebrachte voorstellen van Amsterdam vonden aan het stadhouderlijk hof geen gehoor. Na de capitulatie der stad behoorde hij tot degenen, die, ter satisfactie van prinses Wilhelmina, van alle ambten werden uitgesloten. 10 October 1787 deed hij dan ook afstand van zijn zetel in de Vroedschap en 16 Oct. vertrok hij, voorzien van een paspoort van den Hertog van Brunswijk, over Brussel naar Parijs. In Dec. 1788 werd hij door de Amsterdamsche Schepenbank ten eeuwigen dage gebannen, op grond dat hij in Sept. 1787 als lid van het Defensiewezen, in strijd met de bevelen der Staten van Holland, last had gegeven de sluizen te openen tot het stellen der inundatiën; een vonnis, dat zijn zwager Th. van Marselis tevergeefs door een beroep op de Staten trachtte af te wenden.

Te Parijs nam hij de zaken van het huis Lambert over en vestigde zich als bankier onder de firma Abbema en Cie.; hij leefde er op grooten voet in het gewezen hôtel-Louvois, vroeger door den Nederlandschen gezant Brantsen bewoond. Hij bleef de zaak der Patriotten voorstaan en ontwierp o.a. met Van der Capellen van de Marsch in 1792 een plan voor een regeeringsvorm der ‘Bataafsche Republiek’, terwijl hij als inleiding daarop eene korte Note historique liet verschijnen. Als oud-regent werd hij echter na den val van het koningschap steeds minder vertrouwd. In 1789 had hij een oogenblik in gevaar verkeerd door zijne betrekkingen met den Markies De Favras, die voorgaf eene revolutie in Holland te willen bewerken, doch

[p. 4]

gearresteerd en ter dood veroordeeld werd wegens contra-revolutionnaire plannen. Den 18den Oct. 1793 onderteekende Abbema nog eene petitie tegen het decreet van Robespierre op de vreemdelingen, doch niet lang daarna verliet hij Parijs, om zich te Altona te vestigen, waar hij eveneens een handelshuis oprichtte. Na de Revolutie werd hij 7 Apr. 1795 tot Bataafsch gezant bij den Neder-Saxischen Kreits en bij de Hanzesteden benoemd. Door de representeerende vorsten van den Kreits werd hij echter nimmer erkend; Hamburg erkende hem eerst in October 1795. Zijne revolutionnaire gezindheid begon ondertusschen sterk te verkleuren, zooals o.a. blijkt uit wat hij 1 Sept. 1797 aan Valckenaer schreef: ‘Wij hebben op eene school van revolutiën geweest, en waarlijk daar hebben wij geleerd wat de gevolgen zijn als de demagogie zelve regeert’.

3 Juni 1800 gaf hij den wensch te kennen naar het vaderland terug te keeren, ten einde zijne zaken in orde te brengen en zijne beide zonen, die voor den handel waren opgeleid, te installeeren. 4 Oct. werden hem brieven van rappel gezonden en 2 Nov. 1800 kwam hij, na 13-jarige afwezigheid, te Amsterdam terug. Hier richtte hij onmiddellijk de firma Abbema en Zoon op, doch hij had door de tijdsomstandigheden met voortdurenden tegenspoed te kampen, zoodat, toen in Maart 1802 zijn nog te Parijs bestaand huis Abbema en Cie. failleerde, hij zich genoodzaakt zag surchéance van betaling aan te vragen. 15 Juli 1802 diende hij daarop bij het Staatsbewind een verzoek in om pensioen, waarop 2 Augustus, met het oog op het te stellen praecedent, ongunstig werd geadviseerd, doch dat eerst 2 Febr. 1804 van de hand werd gewezen.

Abbema overleed op 65-jarigen leeftijd aan ‘een schielijk verval van krachten en bijkomende waterzucht’. Hij werd, evenals zijne echtgenoote, te Maarssen begraven. Uit zijn huwelijk waren twee zonen en twee dochters geboren. De oudste zoon Jan Frederik (geb. 1773), cerst secretaris van het kabinet van koning Lodewijk Napoleon en vervolgens, onder De Celles, sous-prefect van Amsterdam, werd in 1812 wegens het eischen van onwettige retributiën ontslagen.

Van B.E. Abbema bestaat een portret door Chrétien en een door J. Wijsman. Bicker maakte in 1790 te Parijs op de beeltenis van zijn vriend het volgende vers:

Crimine Tisiphones Batavis expulsus ab oris,
Abbema, caelato talis in aere viget.
Candor inest vultu, probitasque, et mascula virtus,
Ingeniique aciem lumina clara probant.
Libertatis amans, sospes dum Belgica mansit,
Constanter patriae portus et ara fuit.
Ac veluti rupes ventorum objecta fragori
Fixa sedet, nullis debilitata minis:
Principis Auriaci sic spernens ille furores
Sustinuit causam, prodita Belga, tuam.
Exilium pietatis honos! ventura propago
Laudibus aeternis nomen ad astra feret.
Gallia, servitii fregit quae vincula longi,
Adscribit meritum civibus aequa virum.

Bronnen: Colenbrander, De Patriottentijd; Colenbrander, Gedenkstukken; Elias, Vroedschap van Amsterdam; Bijdr. Hist. Gen. XX, 79; Vervolg op Wagenaar; bescheiden in het Alg. Rijks-archief en in het Gemeentearchief te Amsterdam.

Breen