Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 2

[Mornay, Philippe de (1)]

MORNAY (Philippe de) (1), heer van Plessis-Marly, fransch schrijver en staatsman, 5 Nov. 1549-11 Nov. 1623. De reeds vroeg protestant geworden jongeling kwam op zijne in 1568 begonnen

[p. 943]

groote buitenlandsche studiereis in den winter 1571/72 in Keulen in aanraking met nederlandsche vluchtelingen (Karel en Lodewijk van Boisot, Bernhard van Mérode, Willem de Maulde e.a.). Door tot nu toe niet bekende vlugschriften mengde hij zich in den strijd tegen Spanje en reisde in 't voorjaar - mogelijk reeds in opdracht van Coligny - in 't geheim door de Nederlanden, waarvan hij de gesteldheid met het oog op den op handen zijnde nederlandsch-franschen oorlog tegen Spanje wilde leeren kennen. Hij bracht Coligny daaromtrent op de hoogte een trachtte vervolgens den strijd der twee mogendheden tegen Spanje te bespoedigen. Na den Bartholomeusnacht vluchtte hij naar Engeland, waar hij opnieuw voor Willem van Oranje werkzaam was (vgl. behalve de onder aangehaalde werken: Ms. Huisarchief, Pr. Willem I, 2238 B 2, 341), en in 1574 trad hij, naar Frankrijk teruggekeerd, als agent van Alençon met Lodewijk v. Nassau, die voor Maastricht lag, in verbinding. 1576 trad M. in dienst van Hendrik van Navarre, in hetzelfde jaar tusschen Maart en Mei trachtte hij door een vertoog de Staten te bewegen tot afval van Spanje en tot vereeniging met Holland en Zeeland, om zoodoende de macht van Philips II te verzwakken.

In 't volgend jaar bewerkte hij in Engeland dat Willem van Oranje door dit land gesteund werd; 1578 begaf hij zich in Juli (voor korten tijd reeds in April) naar de Nederlanden. Door persoonlijke agitatie en anonieme vlugschriften (Pamflet Knuttel n^o. 369, 424 en 425) trachtte hij dadelijk de gentsche Calvinisten over te halen om den godsdienstvrede van Juli 1578 na te komen. M. bleef, behalve enkele reizen naar Engeland en Frankrijk, tot 1582 in de Nederlanden en behoorde met Villiers, Marnix, Taffin e.a. tot den kring van politici en predikers, door welken prins Willem zich omringde. Hij steunde diens bemoeiingen tot aaneensluiting der katholieke en calvinistische provinciën tegen Spanje en ondersteunde daarom ook de keuze van Anjou, hoewel hij diens karakter beter kende dan Willem en Marnix. Als gezant van Hendrik van Navarre was hij een der tusschenpersonen tusschen de fransche Hugenoten en de nederlandsche Calvinisten. Van zijn werkzaamheid bemerkt men slechts weinig maar juist zijn aanzien bij Willem en bij de gematigde partij valt duidelijk in 't oog; toen hij einde 1581 voor goed naar Frankrijk wilde terugkeeren, bewerkte Willem bij Hendrik van Navarre verlenging van zijn verblijf van een half jaar (vgl. behalve de onder aangehaalde werken Antw. Archivenblad XXIV, 257, 274, 325 vlg.).

Hij vertrok eerst, toen zijn voorgenomen reis als gezant in opdracht der Staten-Generaal naar den Rijksdag te Augsburg 1582 in duigen viel. Waarschijnlijk heeft M. in de Nederlanden ook de beroemde, hoogstwaarschijnlijk door hem geschreven Vindiciae contra tyrannos (1579) met inachtneming van de verhoudingen daar omgewerkt en vermeerderd; Coornhert gaf 1586 een hollandsch uittreksel daaruit (Knuttel n^o. 767). Verder schreef M. hier zijn werk de la Vérité de la religion chrétienne (Antw. 1579); Lucas de Heere vertaalde 1586 M.'s Traité de l'église in 't nederlandsch (1577) (Bibl. Belg. aflevering 156 f.).

Van 1582 af tot diens overgang naar de andere zijde, was M. de meest vertrouwde raadsman van Hendrik IV; later wijdde hij zich hoofdzakelijk aan zijn plichten als gouverneur van Saumur, en aan de verzoening van Hendrik IV met de Hugenoten.

[p. 944]

Den Nederlanden schonk hij voortdurend zijne belangstelling en met verscheiden Nederlanders onderhield hij de correspondentie.

Zijn portret is gegraveerd o.a. door W. Jz. Delff.

Zie: Mém. et Corr. de Duplessis-M. (1824, 12 dln. niet compleet); Mém. de Mornay, (1626-1652, 4 dln.); Mém. de Mme. de Mornay, éd. de Witt (1868/9, 2 dln.); Elkan, Publizistik der Bartholomaeusnacht u.M.'s Vindiciae c. tyrannos (1905); Mitteil. d. Instit. f. oesterr. Geschichtskunde XXVII, 460-480; Zeitschrift f. Kirchengesch. XXIX, 84-87; en behalve de daar geciteerde werken: Coornhert, Werken II (1630) 1-42; Synodus van der conscientien Vrijheydt (1582); Resolutien Staten Gen. 4 Juli-14 Aug. 1582.

Elkan