Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 1

[Nieuwland, Nicolaas van]

NIEUWLAND (Nicolaas van), geb. te Egmond-binnen 9 Juni 1510, overl. te Maartensdijk bij Utrecht 15 Juni 1580. Van zijn jeugd is tot heden niets bekend; de bijzonderheid bij van Heussen vermeld, dat een Mr. Claes de Nova terra in 1526 organist is geweest in de abdijkerk van Egmond, kan niet op hem slaan maar betreft een naamgenoot. Daar v.N. den graad van doctor in de theologie bezat, moet hij aan eene hoogeschool, vermoedelijk te Leuven, gestudeerd hebben. In het consistorie van 6 Juli 1541 werd hij als bisschop van Hebron gepreconiseerd, met machtiging in het Utrechtsche de bedieningen van wijbisschop te vervullen. 11 Sept. daarop volgend is hij in de abdij van Vicognes gewijd door den bisschop van Utrecht, George van Egmond. Volgens pauselijk indult mocht v.N. de beneficies, welke hij reeds bezat, een kanonikaat aan de Sint Vincentiuskerk te Gorcum en het pastoraat van Leerbroek, blijven behouden. Reden van dit gunstbewijs was dat het jaarlijksch inkomen van den wijbisschop te Utrecht slechts 200 brabantsche guldens bedroeg. In 1545 werd hij bovendien kanunnik aan de Oudmunster van Utrecht, in 1556 deken van het Sinte-Marie-kapittel aldaar. Wanneer men nu weet dat v.N. sinds 1546 ook reeds pastoor was van Sint Bavo te Haarlem, een gemeente omvattende 12000 zielen, en dat de meeste dezer bedieningen aan plaatsvervangers moesten overgelaten worden, dan wordt te meer begrijpelijk waarom het concilie van Trente eenige jaren later zoo gestreng is opgetreden tegen het bezit van meerdere beneficies in ééne hand. Niet als inquisiteur maar als vertegenwoordiger van den utrechtschen bisschop heeft v.N. in de jaren 1553-1554 deel genomen aan het proces, dat te 's Gravenhage is gevoerd tegen den onrechtzinnigen pastoor van Heenvliet, Angelus Merula. Volgens de Historica tragica van Paulus Merula, of eigenlijk volgens den auteur van de Apotheosis Ruardi Tapper zou v.N. daarbij een verraderlijke rol gespeeld hebben. In de Katholiek van 1897 heeft schrijver dezes trachten aan te toonen, dat het verhaal der misleiding, tegenover den hardhoorigen Merula aangewend, niets anders is dan een verzinsel, uitgedacht om diens aanvankelijke onderwerping te verklaren en te vergoelijken, en hij bevond dat het gansche gedrag van den wijbisschop tegenover A. Merula, zoowel tijdens het proces alsook daarna, zich kenmerkte door oprecht medelijden en dienstvaardigheid. Een andere beschuldiging daarentegen, welke in het pamflet Divisio totius Belgicae voorkomt, als zou v.N. reeds te Utrecht wegens onmatigheid zeer in opspraak zijn gekomen, kan moeilijk geloochend worden, wanneer men zijn later gedrag te Haarlem daarmede vergelijkt. Toen in 1559

[p. 1377]

het oprichten der nieuwe bisdommen was vastgesteld, werd v.N. op voorstel van Granvelle door den Koning tot bisschop van Haarlem benoemd, gelijk deze in een schrijven van 12 Mei 1560 meldde. Toch heeft het nog tot 10 Mrt. 1561 geduurd, alvorens deze benoeming, door Pius IV in geheim consistorie werd bekrachtigd en afgekondigd. Oorzaken dezer ongelukkige vertraging waren: het bezwaar om in een behoorlijk onderhoud van de nieuwe bisschoppen te voorzien alsook de onmacht, waarin de regeering verkeerde om de twaalfduizend dukaten op te brengen, welke te Rome voor het uitvaardigen der bullen van oprichting werden gevorderd. Met behulp van Sonnius werd dit alles ten slotte geregeld. Eén dag na de preconisatie van v.N., 11 Mrt. 1561, verscheen de bulle, waarbij het bisdom van Haarlem nader werd omschreven, de abdij van Egmond als tafelgoed voor den bisschop onafscheidelijk met het bisdom werd vereenigd en de goederen van het klooster Heilo alsmede van de collegiale kerk te Geervliet voor het op te richten bisschoppelijk kapittel werden bestemd. De breve, waarbij v.N. tot bisschop van Haarlem en prelaat der abdij van Egmond werd aangesteld, was gedateerd van 26 Mei 1561. Het stuk bezat een voorloopig karakter; de omstandigheden vorderden, dat de benoemde zoo spoedig mogelijk bezit zou nemen van bisdom en abdij, maar binnen zes maanden moest hij aan zijn geldelijke verplichtingen te Rome (1000 goudguldens als taxa voor het bisdom en 252 goudg. voor de abdij, volgens een nog onuitgegeven aanteekening in codex 57, fol. 249 verso van de Bibliotheca Corsiniana te Rome) voldaan hebben, om eerst daarna een definitieve benoemingsbreve te ontvangen. Nadat 30 Sept. 1561 het koninklijk placet op den benoemingsbrief was verkregen, liet v.N. op 6 Nov. 1561 door twee gevolmachtigden bezit nemen van het bisdom, een dag later op gelijke wijze van de egmonder prelatuur. Het duurde nog tot het volgende jaar alvorens hij zich van nagenoeg alle banden had bevrijd, welke hem aan Utrecht verbonden. 1 Febr. 1562 geschiedde zijn plechtige intocht binnen Haarlem. Het wapen van het nieuwe bisdom was een rood kruis op zilveren veld. Als inschild prijkte daarop het wapen van v.N.: drie zwarte hoefijzers op een veld van zilver. Tot wapenspreuk koos hij zich: ‘Nemo expers hostis’, waarvan de beginletters overeen komen met: Nicolaus Episcopus Harlemensis. Zeven jaren heeft de eerste bisschop van Haarlem zijn bestuur uitgeoefend, en niet zoo gemakkelijk kan vastgesteld worden wat hij in dien onrustigen tijd heeft tot stand gebracht. Immers de bekende geschiedschrijver Florentius van der Haer nam in 1578 het gansche archief van v.N. met zich mede naar de zuidelijke provinciën en sinds is het spoorloos verdwenen. Toch bleek het mogelijk met behulp van andere bronnen, vooral van een tweetal verslagen, door hem in 1563 en 1565 aan de regeering uitgebracht, het voornaamste aan te wijzen dat hij als bisschop van Haarlem heeft verricht maar ook achterwege heeft gelaten. Bovendien zijn de besluiten van een synode, door hem in 1564 te Haarlem gehouden, in druk bewaard. Ook was hij tegenwoordig op het provinciaal Concilie in 1565 te Utrecht dat vooral ten doel had om de besluiten van Trente voor de utrechtsche kerkprovincie af te kondigen. Reeds speedig rezen er klachten tegen v.N. Zoowel de punten van aanklacht, welke door Joachim Hopper in 1563 tegen hem zijn uitgebracht, als het verweer dat de aangeklaagde daar

[p. 1378]

tegenover stelde, zijn door schrijver dezes in de Bijdr. bisd. Haarlem gepubliceerd. Naar hem voorkwam, kon v.N. zich op enkele punten rechtvaardigen; moet er zeker ook rekening gehouden worden met den slechten staat van zijn gezondheid en de tegenwerking welke hij alom ondervond; maar het verwijt van schuldig plichtverzuim heeft de aangeklaagde toch niet voldoende van zich kunnen afwentelen. En de oorzaak daarvan moet voor een deel gezocht worden in goede sier en onmatigheid, waardoor de belangen zoowel van het bisdom als van de egmonder abdij zeer ernstig werden geschaad. Dat hij den naam verdiende van ‘ebrius Nicolaiculus’ steunt niet alleen op het getuigenis van den schrijver der Totius Belgicae divisio, maar wordt bevestigd door Dusseldorpius. Ook Hopperus, Morillon, de landvoogdes en Granvelle oordeelden ongunstig over hem. Het optreden van Alva in deze gewesten maakte echter weldra een eind aan dit wanbestuur. Eerst richtte deze op 14 Maart 1568 nog een vermaning tot den nalatigen prelaat. Uit het antwoord blijkt dat hij toen lijdende was en niet in staat zijn opwachting te komen maken bij den landvoogd. V.N. greep tevens deze gelegenheid aan om bij Alva barmhartigheid en mededoogen te bepleiten voor zijn ‘eenvoudig, jammerlijk misleide volk’. Deze smeekbede, gericht tot den geweldigen tuchtmeester, strekt hem tot eer en zou zeker ook de algemeene erkenning wegdragen, ware het niet, dat men verkeerdelijk geloof sloeg aan de verachtelijke rol, welke v.N. in het proces van Merula is toegedicht. Nu de zwakke gezondheid van den bisschop op geen verbetering in den toestand liet hopen, besloot Alva hem tot nederleggen van zijn ambt te brengen. Het schijnt wel, dat daartoe ook de tusschenkomst van Wilhelmus Lindanus is gebruikt. Zooveel staat vast, dat Granvelle reeds in Maart 1569 wist, dat v.N. zijn resignatie te Brussel had aangeboden, welk voorstel eerst op 28 Nov. van hetzelfde jaar is aanvaard. Twee voorwaarden werden bij dit aftreden bedongen: de bisschop zou de vrije beschikking houden over Abtspoel, een uithoeve der egmonder abdij bij het Warmonderveer gelegen, alsmede over de belendende landerijen, 14 morgen groot. Bovendien moest zijn opvolger hem een jaargeld uitkeeren van 500 dukaten, te vinden uit de inkomsten der abdij van Egmond. Totdat Rome dit alles zou bekrachtigd hebben en er een nieuwe bisschop en prelaat zou aangesteld zijn, bestuurde Godfried van Mierlo, die te voren provinciaal der dominicanen hier te lande was geweest, als vicaris-generaal de aangelegenheden van het diocees en trachtte ook reeds orde te brengen in de verwarde financiën van Egmond. Op voordracht van Alva werd deze door den Koning tot opvolger van v.N. benoemd en is in het consistorie van 11 Dec. 1570 als bisschop van Haarlem gepreconiseerd. Slechts een paar jaren heeft v.N. van zijn rust te Abtspoel kunnen genieten; nadat Leiden tot den Prins was overgegaan en de soldaten der bezetting den omtrek plunderden, is hij in het najaar van 1572 naar Utrecht uitgeweken en bleef daar de vijf eerstvolgende jaren wonen. Zelf heeft hij in brieven van 21 Febr. en 12 Juni 1577, gericht aan jonkheer Adriaan van Swieten, de kommervolle omstandigheden uiteengezet, waarin hij gedurende die vijf jaren had verkeerd wegens uitblijven van het hem toegezegde jaargeld. Ziekte en ouderdom werkten ertoe mede, dat de ongelukkige man zich daarbij op onwaardige en tevens zeer onbillijke manier uitliet over zijn opvolger

[p. 1379]

te Haarlem. Toen bij art. 6 der satisfactie van Haarlem was vasgesteld, dat van Mierlo in het bezit zou blijven der inkomsten van Egmond, behoudens de lasten, welke daarop rustten, hoopte v.N. door deze brieven van den Prins te verkrijgen, dat ook zijn jaargeld wederom zou uitbetaald worden. Of er met zijn rechtmatige aanspraken rekening is gehouden, valt te betwijfelen; zeker is, dat nog geen jaar na het tweede schrijven van v.N. de satisfactie werd verbroken en daarmede de laatste kans verdween voor uitbetaling van het jaargeld. Volgens Bor heeft hij daarna nog een wijl te Montfoort vertoefd. In 1579 treft men hem te Maartensdijk bij Utrecht aan, waar hij als bisschop een paar kelken wijdde. In 1580 stierf hij aldaar; zijn lichaam werd bijgezet in de abdijkerk van Sint Servaas te Utrecht, een convent van adellijke cistercienser-nonnen, dat later is verwoest.

Zijn in 1559 geschilderd portret staat op een glas in de St. Janskerk te Gouda; een ander geschilderd portret is in het seminarie te Warmond. Een anonieme gravure, maar niet naar deze schilderij, bij van Heussen, Hist. Episc. Harlem. 15.

Van hem: Ritus celebrandi officium Sacrosanctae Missae quemadmodum per diocesim Trajectensem observatur, per Nicolauma Novaterra, episcopum Hebronensem, suffraganeum Trajectensem, digestus (Antverpiae 1560); Statuta synodalia per Nicolaum episcopum Harlemensem edita anno 1564 (Harlemi 1564).

Zie: Bijdr. bisd. Haarlem XXIII, XXVI-XXVIII; Arch. aartsb. Utrecht XXXV, 46; De Katholiek, 1897, 1, 43; Fruin, Verspr. Geschriften I, 244; Brom, Archivalia in Italië; B. de Bont, De regale abdij van Egmond (Amsterdam 1905).

Hensen