Op 'e literaire toer

[p. 135]

Krityk

[p. 137]

Kultureel perspektyf

is in ‘rapport oer de situaesje en takomst fan de kultuer yn Fryslân. Op forsyk fan Deputearde Steaten útbrocht troch de Stichting Fryske Kultuerried’. it is in boekwurk wurden fan 246 siden, yn twa talen, setten fan in hwat ientoanige mar simpatike en dúdlike nobel, mei in plesierige greate bledside-oantsjutting. in kreaze útjefte dyt bij 't earste oankommen ymponearret troch syn ienfâld nettsjinsteande it kennelike feit dat der gâns op bealge wêze moat eart er útkomme koe.

it foarwurd fan it bistjûr fan 'e Stichting Fryske Kultuerried (s. 7-8) is binammen wichtich om de list fan meiwurkers dy't de ‘basisrapporten skreaun hawwe en oan it neipetear meidwaen woene’. allinnich, de nammen wurde wol jown mar der wurdt net bijsein hwat rapporten oft elts skreaun hat. de rapporten bliuwe dus anonym en allinnich tige ynwijden kinne riede hwa't hwat skreaun hat. of wie dat faeks de bidoeling? der wurdt wol fornijd dat frou A.C. de Savornin Lohman-Hagenzieker ‘de basisrapporten fan boppeneamde lju omarbeide hat ta einrapporten sa't dy yn 'e nota opnommen binne’ en ‘de gearfetting skreaun hat’. ik hie sa graech mear witte wold. hwa hat dy experts útsocht? mei hwa hawwe dy harren forstien foar it skriuwen fan harren basisrapport?

spitich hwant dit is ommers de forantwurding foar it bistjûr, in forantwurding dyt hjir al to nonchalant ôfdien wurdt en minder bitrouwen wekt as it uterlik bij it earste oankommen. ek út haedstik I, ‘opset en ûtwurking’, wurde wy net wizer.

in ynlieding is skreaun troch e.b. folkertsma yn de wenstige archaïsearjende en maniëristyske styl dyt hjir noch altyd foar geef en folkseigen frysk trochgiet. folkertsma wiist op twa gefaren: ‘ûngemurken en ûnbidoeld al folle kriget it materiële bistean hwat langer hwat greater wurdearring boppe

[p. 138]

en op kosten fan it idéele. En dat net allinnich yn tsjinstelling, mar minstens sa nuodlik ek yn trochkringing en ynfloeijing.’ ja, it lêstneamde gefaer is greater. ‘ek yn Fryslân (wurdt) it libben fan idé en kultuer bidrige troch to sterke streamings fan pessimisme, anarchisme, nihilisme en aof sels ymmoralisme, sa't dy yn kunst, wittenskip en filosofy ynternasionael ta en oer de folken komme. Dat binne geasten, oan 'e iene kant it folk frijhwat frjemd, mar tagelyk troch de populaire wegen en middels fan it moderne forkear datselde folk oantaestend yn syn bistean yn natuerlik en histoarysk forbân, mei it to yndividualisearjen en to ûntgeastlikjen.’

it is dúdlik dat de tendins fan 'e ynlieder is om de steaten oan to trúnjen ta bihâld fan it fryske folk, ‘út in geast fan humanitaire sin en kristlik leauwe’; ‘tsjin de bistriding, de forachting, de ûntkenning troch safolle hjoeddeiske kultuerfilosofyen, wittenskip en skeppings fan kunst yn - en dat mar net allinnich yn it easten, né likegoed yn ús eigen westen.’

hwerom hat it bistjûr fan 'e stichting fryske kultuerried de ynlieding skriuwe litten troch in uterst konfessioneel en like uterst frysknasjonalistysk man as folkertsma? omt er sa moai skriuwt? of omt de opfetting, yn dizze ynlieding ûtlein, oerienkomt mei dy fan it bistjûr?

folget haedstik II, ‘hjoeddeiske situaesje en takomstige ûntjowing’. in slim ûnderwerp en it is de kommisje (it plenum grif?) bij foarrie forjown as der detailfouten makke wêze mochten.

de kultuer yn fryslân - in fryske kultuer? is der bûten de tael in fryske kultuer mei bisteansrjocht? is dy yn forfal? hwertroch? is er to rêdden? wichtige en slimme problemen foar in selsbiwuste provinsje lykas fryslân.

de problemen bistean net foar de kultuerried. yn haedstik II wurdt wiidweidich werjown hoet de ûntfolking fan it

[p. 139]

plattelân yn syn wurk giet en hwat der oan dien wurde moat; en dan: ‘men moat net tinke dat de ekonomyske maetregels los fan 'e sosiale en kulturele sjoen wurde kinne.’ en dus: ‘needsaeklik bliuwt by de yndustriële, maetskiplike en kulturele kearnfoarming in dêr lyk mei opgeande evenwichtige opbou fan it ekonomyske, sosiale en kulturele wolwêzen op it plattelân.’ (s. 17-18). dêrmei is de kultuer yntrodusearre. en kâld dêr oerhinne: ‘yn dit kompleks fan geastlike en kulturele fragen binne wol de meast sintrale it bihâld en de ûntjowing fan it eigen aerd. In bifolking dy't syn wêzen forliest of skeint kin op 'en dûr de organisaesje fan it bisteanslibben net op 'e krekte wize forarbeidzje om't it stean (holl.: gebrek) oan seedlik biwustwêzen en stylformogen it biskieden fan 'e kar ûnwis makket, de wanwichtigens en it formaterialisearjen greater makket en inisiatyf deadet. Sadwaende komt it ek dat yn Fryslân mei eigen tael- en kultuerformogen, dy fragen safollesto swierder lizze as yn de oare provinsjes.’ et voilà. hwat soenen wy fierder noch sangerje? wij hawwe in eigen aerd, en dan noch tael- èn kultuerformogen. oare provinsjes ha dat lang sa net, dat seedlik biwustwêzen, sadwaende komt it ek. ik bisykje net grappich to wêzen, it is ûntstellend.

tael en kultuer wurde fierder sûnder mear identifisearre.

haedstik IV, de rapporten. men sjocht dan fansels earst ris oft men der sels ek yn stiet. hjir komt it, s. 34:

Yn it foarste plak binne dêr de litteraire tiidskriften: It moanneblêd ‘De Tsjerne’, dat 15 jier bistiet en goed 500 lêzers hat, stiet litterair it heechst oanskreaun en krijt ek rykssubsydzje. Dit blêd publisearret it wurk fan 'e wichtichste Fryske skriuwers en dichters, de âlderen mar ek de jongerein. ‘De Tsjerne’ siket it net yn it ekstreme, noch yn tradisionele, noch yn eksperimentele sin. De kwaliteit is oer it algemien dreech en goed.

[p. 140]

Njonken en binammen foar ‘De Tsjerne’ oer is yn 'e fyftiger jierren ‘Quatrebras’ ûntstien as podium fan inkelde jongeren, dy't as de Fryske antipoaden fan de Hollânske eksperimintelen nei foaren kamen. It blêd, dat sahwat ien kear yn it fearnsjier forskynt, hat in 150 lêzers.

foar de argeleaze lêzer in hwat nuver griemmank fan gegevens en statements, mar goed, de konklúzje is dúdlikernôch, der is in goed blêd en der is in steltsje ûntofredene dilettanten dyt gjin fuotten oan 'e groun krije.

nou is it net nedich om yn dit tydskrift de details to hifkjen. de lêzers fan quatrebras, en guon lêzers fan 'e tsjerne likegoed, sille wy hoopje, witte dat de jowne ynformaesje net kloppet. it sil wol oerienkomme mei de miening dyt yn brede rounten toonaangevend (s. 155) is, mar it stelt gjin feiten en it is as ynformaesje shall we say oanfjochtber. mar de man giet fierder:

konklúzje 2 c (s. 36): ‘In bipaelde koördinaesje en konsintraesje is grif nedich en liket ek wol mooglik to wêzen, .. faeks ek by de periodiken op it mêd fan 'e litteratuer...Hjir sille lykwols offers by brocht wurde moatte en moat it eigen bilang efterútsteld wurde by it algemien bilang.’

neat mear en neat minder. der binne tofolle litteraire tydskriften en it is, hearen steaten, ‘faeks’ ‘mooglik’ dat ien fan beiden fordwynt. hokker fan 'e twa oft it offer bringe moat is klear.

hwat is hjir to rêdden? hwerom dizze genedeklap yn in konklúzje dyt gjin konklúzje is?

wol, om hjir út to kommen moat men wer ynwijd wêze en tusken de rigels troch lêze kinne. yn 'e tekst op side 34 falle guon trefwurden op dyt in ladene eftergroun hawwe yn dit forbân; de tsjinstelling tsjerne - quatrebras is bihannele yn forskate heechrinnende polemiken en wazige symposia, dert bisocht is om it forskil werom to bringen ta âldere en jon-

[p. 141]

gere generaesje, ta tradysjoneel en eksperimenteel, ta ‘toonaangevend’ en opposysjoneel, ta fryskeigen en hollânsk oriëntearre, en gewoan ta goed en min. dy polemiken forrounen meast yn in frijhwat emosjonele sfear omt op de eftergroun fan dit alles in kontrovers stiet dyt gjin barst mei litteratuer to krijen hat.

quatrebras naem dingen op dyt better yn 't frânsk of yn 't hollânsk skreaun west ha koene om ús eigen tael net to bismoarkjen. quatrebras wie net neffens it folkseigene fatsoen, der waerd to folle yn flokt en de sjeksjualiteit waerd der to frij yn biskreaun (‘it is my to fry’, frysk en frij, 26 agustus 1960). dêrom is in subsydzje-oanfraech oan it anjerfouns doedestiids wegere, omdat quatrebras in orgaen wie ‘waaraan in brede kring aanstoot wordt genomen’, net litterair, mar yn forbân mei it bihâld fan it Fryske folk, ‘út in geast fan humanitaire sin en kristlik leauwe’. quatrebras past dus net yn it program lykas dat yn 'e ynlieding troch e.b. folkertsma oanjown wurdt. der sil wol tofolle pessimisme, anarchisme, nihilisme, yndividualisme en a- of sels ymmoralisme út sprekke dat mar better bûten it heitelân holden wurde kin. it is klear dat yn dit rapport in tsjinstanner fan quatrebras oan 't wurd is. de man dyt it hurdst racht hat op quatrebras, en nea op litteraire groun, is j. noordmans, de tydskriftebisprekker fan 'e ljouwerter. hij forsoarget der ek de tsjerklike rubryk. hij negeart ús tsjintwurdich, in gebeart dat mei in sucht fan forlichting troch oaren folge is. hij komt ek foar yn 'e list op s. 7.

krasje, hij sil dit rapport dochs net skreaun ha?

ik resumearje. de stichting fryske kultuerried hat yn opdracht in offysjeel rapport opsteld oan deputearre steaten. der wurdt yn biskreaun hoet de bisteande tastân is en der wurde rjochtlinen yn jown foar de kommende desennia. in adequate forantwurding fan it bistjûr wurdt der net yn jown, wol in sterk tendinsjeuze ynlieding fan ien fan 'e bistjûrs-

[p. 142]

leden. ien fan 'e meiwurkers jowt ûnbrûkbere en troch syn sjenswize forwrongene ynformaesje oer syn ûnderwerp en konkludearret mei in advys dat, sûnder fierdere útliz, út syn partikuliere opfetting weikomt. in opfetting nammers dyt wûnderwol mei dy fan 'e ynlieder oerien liket to kommen en dyt der op del komt dat frijdom fan mieningsutering wike moat foar de realisaesje fan 'e eigen libbensskôging.

in doelbiwust program fan jonges ûnderinoar? laksens fan it bistjûr en liepens fan somlike leden? ik wit it net, mar ik wit wol dat ik gjin monistyske brandewyn mei, net iens sûnder sûker.

ik sil fierder koart wêze. de einrapporten boukunst, byldzjende kunst, útstallingswêzen en museumwêzen, ûnderwerpen dert ik in oardiel oer ha, hâlde har frijwol bij útsluting dwaende mei de fryske saken yn fryslân, forwaerloazgje it net-eigene frijwol alhiel, forswije en fordraeije feiten en faktechnyske needsaken en negeare bisteande problemen fan wrâldoarder. ûnskuldige sloardrigens fan faklju sûnder formaet? meastal, nim ik oan. mar dan hast altyd wol to pas kommend yn strjitsjes fan inge, provincialistyske visy en sûnder krityk opnommen troch de forantwurdlike lieding.

yn it sawnde en lêste punt fan ‘inkelde algemiene ûnderwerpen’ yn 'e ‘gearfetting’ fan haedstik V (s. 115) stiet dan noch even in grappige opmerking: ‘Lykwols sil yn 't foarste plak de bifolking sels foarearst sjen litte moatte, dat hja yndied in eigen libbensstyl yn moderne trant útbouwe wol.’ en dêr hienen wy 't nou better earst ris oer ha kind.

(september 1962)