Jeanne d'Arc. De maagd van Orleans (onder ps. Mathilde)

[p. 247]

Aanhangsel.

[p. 249]

Jeanne in de geschiedenis.

I.

Zonderling mag het heeten, dat na Jeanne's eerherstel de Franschen zich zoo weinig met haar geschiedenis bezighielden; het was of door de schitterende vernietiging van haar onteerend doodvonnis de zielen van hare vereerders tot rust waren gekomen en zij geen behoefte meer gevoelden, steeds meer licht te werpen op haar gestalte.

Nog vóór het tweede proces waren er stemmen opgegaan om te protesteeren tegen haar veroordeeling; de kroniekschrijvers, die de feiten van den oorlog tusschen Frankrijk en Engeland opteekenden, vreezen niet haar dood aan den haat der Engelschen toe te schrijven, maar op enkele uitzonderingen na, dacht niemand er aan een karakterschets te ontwerpen van de heldhaftige Maagd, waarvan de trekken zouden ontleend zijn aan beide processen.

Thomas Basin, bisschop van Lisieux, alleen sprak zijn oordeel over haar uit op grond der authentieke stukken en zijn meening is geheel dezelfde als die, welke ieder onbevooroordeelde geest zich van haar vormen moet na lezing der beide stukken. Hij wijst op de kwade trouw der verhooren, op het verstand, uit haar antwoorden sprekend, op haar gezonde godsvrucht, haar reinheid en de wettige redenen, die haar dwongen de mannenkleederen te dragen, hetgeen haar als een misdaad werd aangewreven, en den blijkbaren opzet der Engelschen om haar te schandvlekken en daarna ter dood te veroordeelen.

Haar herroeping wordt ook door hem grondig onderzocht en verklaard door de wreede strengheid der gevangenis en door de valsche belofte van haar vrijheid, welke men haar voorspiegelde, en die zij later herriep om trouw aan haar eenmaal gegeven verklaringen een heiligen dood te sterven.

[p. 250]

Over den oorsprong harer vizioenen laat hij zich niet uit; maar verzekert dat er niets in het proces voorkomt, wat haar veroordeeling als kettersche en toovenares kan verontschuldigen; met veel kracht spreekt hij dan ook hen tegen, die om haar schandelijken dood haar goddelijke zending zouden willen ontkennen, want, zegt hij, ook Christus, en op Zijn voorbeeld de apostelen hebben hun goddelijke zending bekroond door den marteldood.

Ook Martial van Auvergne en Jean Chartier, schrijvers van berijmde kronieken, schandvlekken het onrechtvaardig vonnis en verheerlijken haar deugden.

Maar de overlevering bekreunde zich weinig om de historische feiten; in de verbeelding des volks leefde Jeanne op fantastische wijze als een theaterheldin, een soort van Amazone.

Men schreef haar allerlei fabelachtige daden toe; zij sprong te paard zonder den stijgbeugel ooit aan te raken, zij stortte zich met de lans hoog opgeheven in het gewoel van den strijd, doodde ieder, die haar tegenkwam, reed al vechtende geheel Frankrijk door, nam Bordeaux en Bayonne in, verdreef de Engelschen uit Parijs. Den koning geleidde zij naar Rheims om er gezalfd en toen naar Parijs om er gekroond te worden; zij viel Normandië aan en rukte van de eene overwinning na de andere op tot Rouaan, waar zij verdween.

Men weet niet, zegt de naïeve kroniekschrijver, wat er daarna van haar werd; eenigen zeggen dat de Engelschen haar gevangen namen en verbrandden, anderen dat haar wapenmakkers haar uit jaloezie deden sterven.

Nog erger maakt het een andere kroniek, die van Philips van Bergamo; door een Italiaansch ridder had hij het een en ander van Jeanne gehoord en liet verder zijn verbeelding over haar vrij spel.

Als jonge herderin oefende Jeanne zich volgens hem reeds tot haar aanstaande heldenrol; als een man sprong zij te paard, leerde de lans hanteeren en beproefde de kracht harer armen door tegen de boomstammen te slaan.

Door Karel VII in dienst genomen, laat zij de belegering van

[p. 251]

Orleans, aan de Rhône, (sic!) opbreken, neemt in drie uren drie forten in, beoorloogt de Engelschen gedurende acht jaren in dertig veldtochten.

Geheel anders bespreekt haar Paus Pius II, die, toen hij nog Aeneas, Sylvius Piccolomini heette, in zijn gedenkschriften verscheidene bladzijden aan haar wijdde; hij noemt Jeanne een bewonderenswaardige jonkvrouw, die Frankrijk van den ondergang redde en als krijgsoverste te midden van het wilde leven der losbandige soldaten rein en onbesproken bleef, zoodat de laster nooit vat op haar kreeg. Alleen vermeldt hij zonder er bij stil te staan, dat men zeide, hoe bekwame staatkundigen haar op den voorgrond hadden geschoven, maar hoe het ook zij, belangrijke diensten bewees Jeanne aan het vaderland.

‘Zoo stierf Jeanne, de verbazing- en bewonderingwekkende maagd, die het bijna geheel vernietigde en verslagen Frankrijk ophief en den Engelschen groote nederlagen deed lijden, die, overste der krijgslieden geworden, haar reinheid zonder vlek bewaarde en nooit van onteerende oordeelvellingen het offer is geworden.

Is dit het werk van God of een uitvinding der menschen? Ik zou het niet kunnen zeggen.

Maar een ding is zeker, dat zij het beleg van Orleans heeft doen opbreken, door de wapenen het land tusschen Bourges en Parijs heeft veroverd en door haar raad Rheims heeft doen onderwerpen en den koning kronen; haar dapperheid heeft Talbot en zijn leger op de vlucht gedreven, haar moed een poort van Parijs verbrand, haar bekwaamheid en beleid de zaken van Frankrijk in goeden staat hersteld.

Deze daden verdienen herdacht te worden, en zij zullen bij het nageslacht meer bewondering dan geloof vinden.’

Ten minste waren al deze uitspraken ten gunste van Jeanne, maar in de XVIde eeuw ontstond er in Frankrijk een andere strooming; men begon toen meer geloof te slaan aan de Engelsche en Bourgondische meeningen over haar.

Men beschouwde haar optreden als een staatkundige kunstgreep, door den koning en zijn raadslieden aangewend, om den

[p. 252]

uitgedoofden moed der Franschen weer op te wekken; zelfs schrikten de ondankbaren er niet voor terug de lasterlijke geruchten, door de Engelschen aangaande hun vijandin uitgestrooid, op te rakelen en te verspreiden.

Zelfs een verdienstelijke schrijver als Du Hallon ging zoo ver, te verzekeren dat Jeanne een bekwame bedriegster was niet alleen, maar ook dat zij zich aan ergerlijke feiten schuldig had gemaakt met Baudricourt, Dunois en anderen.

Du Hallon werd echter tegengesproken door mannen van gezag en studie.

Guillaume Postel roept vol geestdrift en niet zonder overdrijving uit:

‘Het is het vaderland aanvallen door Jeanne d'Arc te verdenken. Haar daden en woorden moeten even hoog worden gehouden als het Evangelie.’

De beroemde rechtsgeleerde Etienne Pasquier noemt Jeanne's zending een wonder van God, hij prijst de zuiverheid harer zeden, de dapperheid harer daden, het verhevene van haar antwoorden, den heldenmoed van haar dood en roept uit:

‘O jammer! Niemand kwam Frankrijk ooit zoo gelukkig en wel te pas ter hulp als deze maagd en nooit werd de gedachtenis eener vrouw meer verafschuwd!’

Maar de schoonste verdediging van Jeanne's deugd en onschuld is te danken aan de magistraten der stad Orleans, die in 1576 de geschiedenis van het beleg hunner stad deden schrijven. Op kosten der stad werd daarin gedrukt het verhaal van Jeanne's optreden, eenige jaren na haar dood opgesteld, en waarin men een schat van bijzonderheden over haar persoon en werkkring vindt.

In de voorrede van dit stuk zeggen zij:

‘'t Is een treurig feit dat de Maagd, geëerbiedigd door de vreemdelingen - de Engelschen uitgezonderd - door velen onzer werd belasterd, die daardoor toonen meer vijandig te zijn aan Frankrijk dan zij, die niet tot Frankrijk behooren.’

Inderdaad werd in Italië, Duitschland en België aan Jeanne recht gedaan. Een Vlaamsch kroniekschrijver, Jacobus Meijer, is vol van haar lof en verdedigt haar tegen het oordeel der Bourgondiërs.

[p. 253]

In de 16de eeuw traden verscheidene nakomelingen harer broeders als Jeanne's lofredenaars op; die verheerlijking had echter vooral hun zelfverheffing ten doel.

Het eerste ernstige werk over Jeanne verschenen, is een ‘Geschiedenis der Maagd van Orleans’, door Eduard Richer geschreven maar niet gedrukt, en als bandschrift in de Nationale bibliotheek van Parijs bewaard; na haar leven en dood beschreven te hebben, geeft hij een duidelijk overzicht van de beide processen en pleit op werkelijk afdoende wijze de onomstootelijke authenticiteit van Jeanne's geschiedenis.

Merkwaardig is vooral zijn beschrijving van de rampen, waaruit Jeanne haar vaderland redde:

‘Men kan gerust zeggen dat Jeanne een engel des vredes geweest is, om de Engelschen geheel en al te verdelgen, want zoolang zij Guyenne en Normandië bezaten, was het den Franschen onmogelijk vrede te genieten, en men kon zich niets ellendigers voorstellen dan het arme Fransche volk. Alle jaren tegen oogsttijd landden zij in Calais of in een andere zeehaven, verwoestten van daar het land tot in Auvergne en keerden terug langs Guyenne. Er waren geen groote steden en sterke kasteelen, die bevrijd bleven van deze plaag en deze verwoesting, zoodat men den grond niet kon bebouwen, of zelfs het weinige, dat men gezaaid had, kon inoogsten. En indien iemand in Frankrijk tweedracht wilde zaaien, kon hij er zeker van zijn de Engelschen tot hulp te krijgen.

‘Deze rampen hebben meer dan zestig jaren geduurd en van daar is ook het spreekwoord afkomstig: “De Engelschen hebben door hun macht de bosschen in Frankrijk doen ontstaan,” zooals ik mij herinner menigmaal in mijn jeugd door oude menschen te hebben hooren zeggen, die Frankrijk geheel verlaten en bedekt met wouden hadden gekend: dat hun voorouders de verwoestingen der Engelschen hadden beleefd en dat men onder de regeeringen van Karel VII en Lodewijk XI begonnen was de bosschen weg te kappen, de velden te ontginnen en de dorpen te herbouwen.

“Dit is dus in 't kort de groote weldaad, die het God behaagd heeft ons door de Maagd te schenken, die even zooveel standbeel-

[p. 254]

den van brons verdiende te hebben als men Demetrius Phalinus ter eere in Griekenland oprichtte; hetgeen zij veel meer verdiende.”

Nog krachtiger is de wijze waarop de geschiedschrijver Meizerai in zijn “Geschiedenis van Frankrijk” den handschoen voor Jeanne opneemt; jammer dat hij echter de fabels, die over haar in omloop waren, zonder eenige schifting opneemt en haar beschuldigt na Karels kroning Gods zending te hebben miskend, door niet naar haar dorp terug te keeren, maar voort te gaan met haar strijd tegen de Engelschen, tot straf waarvan zij een wreeden dood moest sterven.

In de XVIIIde eeuw, de eeuw van twijfel en ongeloof, trachtte men het bovennatuurlijke uit Jeanne's leven weg te cijferen en begon aan de authentieke stukken, die over haar bestonden, meer aandacht te wijden.

Lenget Dufresnoy gaf een zeer middelmatige geschiedenis van haar uit; hij scheen begonnen te zijn met vele vooroordeelen tegen Jeanne, maar de lezing der beide processen bracht hem tot geheel andere gedachten en het is merkwaardig die langzame verandering van zijne meening na te gaan.

Eindelijk werden echter de stukken der beide processen zelf aan het licht gebracht. De eerste, die het ondernam, was Clement de l'Averdy, die in zijn Notices aanteekeningen gaf op het proces der veroordeeling en op dat van het eerherstel en ze met veel nauwgezetheid analyseerde.

Na l'Averdy verschenen er verscheidene historische werken over Jeanne d'Arc, maar de bron, waaruit ieder, die haar kennen wil, zooals zij zich zelf heeft vertoond, moet putten, is de groote uitgave der beide procestexten door Jules Quicherat.

Hier vindt men geen Jeanne d'Arc meer, misvormd door de hartstochten der partijen, maar haarzelf sprekend en handelend optredend; het eenige document dat, jammer genoeg, nog niet werd teruggevonden, is het verslag der verhooren van Jeanne in Poitiers door de godgeleerden van haar eigen partij.

Natuurlijk werpen de gunstige getuigenissen omtrent Jeanne afgelegd in een tweede proces, het meeste licht op haar onschuld en godsvrucht; maar toch verschijnt zij ons veel levendiger of

[p. 255]

liever meer levend in het proces der veroordeeling, hetgeen niet te verwonderen is, omdat zij zelf daarin sprekend optreedt.

Ondanks de pogingen harer vijanden om alles ten haren nadeele te doen uitkomen, of liever juist door die pogingen komt haar onschuld heerlijk uit; men ziet klaar als de dag hoe weinig ernstig de grieven waren tegen haar uitgebracht en hoe duidelijk zichtbaar de toeleg was om haar te veroordeelen.