Amsterdam. Burgerweeshuis

[p. V]

Voorbericht

Het eerste deel van de Geïllustreerde Beschrijving van de Monumenten van Geschiedenis en Kunst in de gemeente Amsterdam behandelt de gebouwen van het voormalige Burgerweeshuis, welke thans zijn ingericht tot Historisch Museum van de stad.

Dat dit gebouw als eerste werd beschreven is het gevolg van de uitvoerige verbouwing en restauratie die in de laatste tien jaar heeft plaats gevonden. Hierdoor werd voor het eerst inzicht in de bouwkundige ontwikkeling van het complex verkregen. Ook bracht archiefonderzoek dat ten behoeve van de restauratie werd aangevat en voor deze studie werd voortgezet, talrijke gegevens over de verschillende bouwperioden aan het licht. Ondanks de vele gegevens die werden opgediept kon het archiefonderzoek niet uitputtend zijn.

Aangezien er aan de weeshuisgebouwen, die in hoofdzaak uit de 17de en 18de eeuw dateren, in de 19de eeuw veel werd veranderd en de meest ingrijpende wijziging de verbouwing tot museum was, is de historische ontwikkeling tot heden toe gevolgd, waardoor deze beschrijving mede het karakter van een restauratieverslag gekregen heeft.

De keuze van het Burgerweeshuis als eerste deel van de Geïllustreerde Beschrijving van de monumenten in Amsterdam, is binnen het totale monumentenbestand van deze stad gezien, een aanvaardbaar uitgangspunt. Er zijn slechts weinig gebouwen waarin de geschiedenis van de stad zich zozeer weerspiegelt als in dit complex. De geschiedenis is te vervolgen van het begin af, toen temidden van de woonhuiserven zich enkele gestichten vestigden, die in de late middeleeuwen uitgroeiden tot grote instellingen. Na het sluiten der kloosters werd hier het weeshuis ondergebracht dat geleidelijk het hele gebied verwierf en uitgroeide tot een van de grote verzorgingshuizen der stad. Ten slotte zien we in onze tijd ook op deze plaats de functieverandering van de binnenstad optreden.

Tevens geeft het gebouwencomplex een duidelijk beeld van de ontwikkeling van de Amsterdamse architectuur, hetgeen te meer van belang is omdat er zowel over de bouwactiviteiten van de stad als van de particulieren weinig archivalia beschikbaar zijn. Het Burgerweeshuis staat tussen deze beide groepen in en behoort tot de zeldzame gevallen waarvan archivalische gegevens met bestaande of uit afbeeldingen bekende gebouwen in verband gebracht kunnen worden.

De huizen die in de Kalverstraat en de St.-Luciensteeg aan het weeshuis grensden zijn eveneens in dit deel van de beschrijving opgenomen. Hun geschiedenis was nauw verbonden met die van het weeshuis en in het archief van deze instelling zijn veel gegevens over deze huizen bewaard gebleven. Aan de inventaris van het gebouw werd veel aandacht besteed, niet vanwege het uitzonderlijke kunsthistorische belang ervan, doch wel omdat ook hier van een aantal stukken de makers op plaats van herkomst kon worden opgespoord.

Tevens geeft de inventaris een beeld van de aankleding en inrichting van een aantal ruimten, terwijl sommige gedenkstukken enige historische informatie over het huis verschaffen.

De keuze van de afbeeldingen is zeer ruim geweest. Vrijwel alle oude prenten en een groot aantal oude foto's zijn hier gereproduceerd en geven een beeld van de vroegere

[p. VI]

situatie. Veel nieuwe opnamen geven de huidige toestand weer en tonen tevens bouwkundige details.

De afbeeldingen worden begeleid door een aparte tekst die als inleiding op de hoofdtekst kan worden gezien doch ook, als minder informatie nodig is, op zich zelf kan worden gebruikt.

Dit boek is ontstaan uit een nauwe samenwerking met enkele medewerkers.

Mej. E.B.M. Lottman verrichtte archiefonderzoek, en verzorgde een beschrijving van de inventaris.

Mevrouw R. Royaards-ten Holt maakte een aantal reconstructietekeningen. De heer P. Wiersma vervaardigde de overzichtsplattegronden waarop de verschillende perioden van de bouwgeschiedenis zijn aangegeven. Daarbij werd gebruik gemaakt van oudere plattegronden uit 1631, 1651 en ca. 1860 en van de recente opmetingen ten behoeve van de verbouwing. De meeste tekeningen in dit boek zijn van de hand van de heer J.J. Jehee. Zij werden vervaardigd aan de hand van bestaande opmetingen, aangevuld met eigen waarnemingen. Voor zover geen gebruik werd gemaakt van bestaande oudere foto's, werden de opnamen van het gebouw en de inventaris speciaal voor dit boek gemaakt door de heer G. Dukker. Ook van de oude prenten die hier gereproduceerd zijn werden door hem nieuwe opnamen gemaakt.

Bij verschillende specifieke kwesties verleenden anderen hun medewerking. De studie van Mej. E. Palmboom over het grondbezit van het St.-Lucienklooster gaf de sleutel tot de samenhang van de parcellering aan de Nieuwezijds Voorburgwal en die aan de Kalverstraat in het begin van de 15de eeuw. De heer E. van de Wetering gaf een beschrijving van de conservering van het grote reliëf boven de poort aan de Kalverstraat. Prof. ir. J.J. Terwen wees op de bijzondere vorm van de pilasterkapitelen aan de meisjesbinnenplaats, en de betekenis ervan voor de latere architectuurontwikkeling. De heer H. Janse bracht een bezoek aan enkele oude kapconstructies. De heren P.J.J. van Thiel en B. Haak bekeken een drietal 17de eeuwse schilderijen die tot dat moment aan Karel Dujardin werden toegeschreven. De heer W. Timp wist het tijdstip te achterhalen waarop de collectie gevelstenen aan de muur van de St.-Luciensteeg werd ingemetseld. Bij de verschillende onderzoekingen werd veel steun ondervonden van de Gemeentelijke Archiefdienst te Amsterdam en de archiefbeheerders van de Dienst van Bouw- en Woningtoezicht. Ook van de kant van het bouwbureau van de architecten en van de Dienst der Publieke Werken werd alle mogelijke medewerking verleend. De heer C.G. Segaar was zeer behulpzaam bij het onderzoek van dat deel van de oude inventaris dat was ondergebracht in het Sociaal Agogisch Centrum aan het IJsbaanpad.

De heer T. Krielaart verschafte veel informatie over de stukken van het weeshuis, die waren overgegaan naar het Historisch Museum. Met veel dank aan bovengenoemden en vele anderen kon de auteur in voorjaar 1975 zijn manuscript afsluiten.

De Rijkscommissie voor de Monumentenbeschrijving

mr. s.p. baron bentinck, voorzitter

j. jessurun, secretaris

Zeist, oktober 1975