Den Haag, je tikt er tegen en het zingt. Literair Den Haag vanaf 1750

[p. 6]

Passage

 

Den Haag, stad, boordevol Bordewijk

 

en van Couperus overal een vleug

 

op Scheveningen aan, de villawijk

 

die kwijnt en zich Eline Vere heugt

 

 

 

Maar in de binnenstad staan ze te kijk,

 

deurwaardershuizen met de harde deugd

 

van Katadreuffe die zijn doel bereikt.

 

Ik drink twee werelden, in ene teug.

 

 

 

Den Haag, je tikt er tegen en het zingt.

 

In de passage krijgt de klank een hoog

 

weergalmen en omlaag een fluistering

 

tussen de voeten over het graniet;

 

rode hartkamer die in elleboog

 

met drie uitmondingen de stad geniet.

 

 

 

Gerrit Achterberg (1953)

Woord vooraf

Nog niet eerder heeft het Letterkundig Museum aan de literatuurgeschiedenis van een stad een schrijversprentenboek gewijd. Het gaf echter dit jaar graag gehoor aan de lokroep Den Haag als onderwerp te kiezen, wegens de grootse viering in 1998 van het 750-jarig bestaan van de residentie.

Naar een titel voor dit boek hoefden de redacteuren niet lang te zoeken: Den Haag, je tikt er tegen en het zingt, een regel uit het gedicht ‘Passage’, opgenomen in de bundel Ode aan Den Haag (1953) van Gerrit Achterberg. Deze bundel is zonder enige twijfel het mooiste wat literair Den Haag heeft voortgebracht, al blijf ik een groot zwak houden voor de dichter Paul Rodenko, die zijn gedicht ‘Den Haag’, oorspronkelijk verschenen in Schrijversalmanak 1956, opent met regels die eenmaal gelezen een Haags hoofd niet meer verlaten:

Den Haag: stad van aluinen winden en pleinen.
Winden als pleinen zo wijd.
Pleinen rustig als de grote handpalm
van de grote openheid.
Reigerlijk zijn er de vrouwen, lang en toch lieflijk
[...]

De Haagse literatuurgeschiedenis - in dit boek beperkt tot de laatste 250 jaar, gelet op de statutaire doelstelling van het Letterkundig Museum - moet natuurlijk deel uitmaken van deze feestvreugde, al kennen Hagenaars hun plaats. In deze positie hebben de auteurs van dit schrijversprentenboek zich uitstekend verplaatst. Pierre H. Dubois, Anne de Vries en Henk van Gelder zijn geen van drieën Hagenaars, al woont eerstgenoemde bijna een halve eeuw in de hofstad. Alle drie beginnen ze hun essay met een lofdicht op Amsterdam, om vervolgens te stellen dat Den Haag bij nader inzien heus zo gek nog niet is. Als lezer voel je je bij hun eerste alinea's een beetje als een

[p. 7]

toeschouwer bij een voetbalwedstrijd tussen ADO en Ajax. De winnaar is al bekend voordat de aftrap genomen is. Maar in de literatuur gaat het niet om winnen of verliezen.

De redacteuren van het schrijversprentenboek zijn ook al geen Hagenaars. Toegegeven: ondergetekende is geboren in Loosduinen, maar dat voormalig zelfstandige dorp wordt toch geringschattend gezien als de fietsenstalling van Den Haag. Ach, de kenners weten wel beter. In het werk van Voskuil en Sahar komen Loosduiners voor, jawel, merkwaardig genoeg in beide gevallen in verband met een knokpartij. En in Nijhoffs gedicht ‘In plaats van foto’ wordt de lof van Loosduinen gezongen:

Eens, tijdens een rust in Loosduinen,
betreedt hij een boerendeel,
krijgt koffie, dankt een meisje;
hij komt er een maandlang veel.

Dat meisje was natuurlijk mijn grootmoeder, dat kan niet anders.

Is het al een unicum dat een schrijversprentenboek aan een stad wordt gewijd, het feit dat het kinderboek en de kleinkunst tot het rijk der letteren worden toegelaten, is (zeker voor Nederland, minder voor bijvoorbeeld Angelsaksische landen) eveneens bijzonder. De mooiste teksten over Den Haag zijn niet zelden liedteksten, waarbij de namen van Annie M.G. Schmidt, Michel van der Plas en Paul van Vliet genoemd kunnen worden. Aandacht voor de kleinkunst geeft bovendien de Haagse helden Kees van Kooten en Wim de Bie de plaats die ze verdienen.

De drie breed opgezette essays, die zich op de hoofdlijnen richten, worden afgewisseld met een aantal tijdtafels waarin de literaire geschiedenis van Den Haag wordt gevolgd, wat uiteraard niet uitputtend gebeurt en waaraan enige willekeur niet valt te ontzeggen. Gewoonlijk staat in een schrijversprentenboek een schrijversleven centraal. Net als andere stervelingen worden schrijvers gewoonlijk niet ouder dan zo'n tachtig jaar - nu moesten we een meer dan driemaal zo lange periode in kaart brengen, die bovendien betrekking heeft op zeer veel schrijverslevens en boeken.

U zult in dit boek veel aantreffen, maar er meer nog in missen. U leest niets over de literaire avond die op donderdag 13 januari 1949 plaatsvond ter gelegenheid van de opening in het Haags Gemeentemuseum van ‘Schrijvers van nabij. Tentoonstelling van handschriften, brieven en portretten van schrijvers uit de Beneluxlanden sedert Jacques Perk en Guido Gezelle’. En dat terwijl Johan Daisne niet alleen deze bijeenkomst maar vooral ook de kroegentocht na afloop vereeuwigd heeft in zijn verhaal ‘Twee schelpen’, gebundeld in Met dertien aan tafel of knalzilver met schelpgoud (1950). Anna Blaman schreef erover in een brief van 14 januari 1949 aan een vriendin: ‘Daarna een vrolijke en boeiende nacht in een nachtkroeg en daarna nog in een vroeg-ochtend-kroeg met de uitgever Bert Bakker, met Eddy [Hoornik] en Miesje [Bouhuys], met Johan Daisne en Jan Schepens. Ook zag ik nog Jo Boer en Joffer [Roelofswaert], en Elsschot die ik erg bewonder. Alles wat ik heb gehoord en meegemaakt, vertel ik je als je bij me bent. Tegen de ochtend knapte ik af (toen dronk ik al uren koffie) en leunde ik als een bezwijmde maagd uit het Victoriaanse tijdperk tegen de schouder van Bert. Daisne heeft toen liefderijk mijn voorhoofd en polsen gebet; dat is een ontzaglijk lief mens. En Bert heeft me in zijn bed gestopt terwijl hij zelf in een andere kamer op een divan ging slapen. Het was een nacht vol mooie sterke verhalen, en (door Bert en Miesje) enthousiast geciteerde gedichten met daartussen Godverdomme wat is dat mooi, ongoddelijk mooi -’

Niets daarvan in dit boek dus, maar hopelijk zult u al bladerend, kijkend en lezend vaak uitroepen ‘wat is dat mooi, ongoddelijk mooi’. En uw uitroep betreft dan de literatuur over een stad waaraan Harrie Jekkers een prachtlied heeft gewijd, waarvan ik de beginregel van het refrein met een kleine variant als slot van dit woord vooraf graag citeer: ‘O, o Den Haag, mooie stad achter Loosduinen’.

Aad Meinderts,
adjunct-directeur/hfd. Presentaties
Letterkundig Museum