Ze zijn gék geworden in Den Haag. Willem Oltmans en de kwestie Nieuw-Guinea

[p. 73]

4. Intermezzo: de ‘stille’ jaren, 1958-1960

Emigratie naar de Verenigde Staten

De Wittebrug Conferentie zou geen vervolg krijgen en omdat Oltmans het gevoel had dat hij door minister Luns c.s. in Nederland als journalist nergens meer terecht kon, vertrok hij op 22 december 1957 naar de Verenigde Staten. Af en toe zou hij nog naar Nederland terugkeren, maar in juni 1958 emigreerde hij officieel. In de Verenigde Staten hield Oltmans zich nog altijd volop met de kwestie Nieuw-Guinea bezig. Hij las veel kranten, zowel Nederlandse als Amerikaanse, en legde al snel contacten met Indonesische diplomaten. Daarnaast probeerde hij door artikelen en ingezonden brieven in grote en kleinere Amerikaanse kranten en tijdschriften de kwestie Nieuw-Guinea ook daar onder de aandacht te brengen. Daarvan kon hij echter bij lange na niet rondkomen. Om toch in zijn levensonderhoud te kunnen voorzien, begon Oltmans lezingen te geven over de internationale politiek via W. Colston Leigh Incorporated.

In de jaren 1958-1960 zou Nieuw-Guinea weliswaar een hoofdonderwerp blijven voor Oltmans, maar vanuit de Verenigde Staten was hij voorlopig minder direct betrokken bij de kwestie. Zijn betrokkenheid verwerd tot een persoonlijke strijd om gehoord te worden, en een wezenlijke invloed op het verloop van het conflict had hij niet. Het probleem was dat Oltmans in Nederland nauwelijks kon publiceren omdat hij slechts een freelance verbintenis met Vrij Nederland had; verder had hij als journalist geen enkele werkgever meer. Ook deze verbintenis kwam in gevaar toen Oltmans in maart 1958 een ingezonden brief aan The Washington Post over de ‘Ame-

[p. 74]

rikaanse blunders in Indonesië’ ondertekende als correspondent voor de Verenigde Naties van Vrij Nederland, zonder dat hoofdredacteur Smedts daar toestemming voor had gegeven of er zelfs van op de hoogte was gesteld. Oltmans besefte kennelijk goed wat hij deed, want in zijn memoires zegt hij daarover: ‘Je kon er donder op zeggen, dat daar gelazer van zou komen. Maar tegenstanders moesten zich maar verder bloot geven.’¹⁷³

Inderdaad ontving Oltmans een paar dagen later van Smedts een telegram waarin deze aangaf dat Oltmans zich voor een Amerikaanse krant niet zomaar als correspondent van Vrij Nederland kon uitgeven. Toen Oltmans in april een aantal dagen in Amsterdam verbleef, hadden beide heren daarover een gesprek. Smedts bevestigde Oltmans' vermoeden dat Luns en Van Roijen, de Nederlandse ambassadeur in Washington, kwaad waren over Oltmans' brief: ‘Het ministerie van Buitenlandse Zaken nodigde me onmiddellijk uit om over jou in Den Haag te komen praten (...) Wat ze wilden was, dat ik je meteen zou telefoneren, dat ik alle banden met je voorgoed verbrak.’ Ook Stokvis van De Telegraaf had aan Smedts gevraagd of hij Oltmans als medewerker zou ontslaan.¹⁷⁴

Het is tekenend voor Oltmans' eigenzinnigheid dat hij in de wetenschap dat er moeilijkheden van konden komen, zijn ingezonden brief toch op een dergelijke manier ondertekende. Het maakt de reactie van Buitenlandse Zaken echter niet minder opvallend. Ondanks het feit dat Oltmans al bij zo goed als geen enkel blad zijn artikelen kwijt kon en hij inmiddels uit Nederland was vertrokken, zag men hem op het ministerie blijkbaar nog altijd als een gevaar voor de regeringspolitiek. De reactie op Oltmans' brief in The Washington Post zou daarvan zeker niet het laatste voorbeeld zijn. De eerder geciteerde Ellen Pasman wees erop dat na het ‘incident’ met The Washington Post ambassadeur Van Roijen op verzoek van Luns zijn best deed om de hoofdredacteuren van de verschillende grote Amerikaanse kranten ‘op de dubieuze figuur Oltmans’ te wijzen. ‘Binnen anderhalve maand,’ stelde Pasman, ‘waren zowel The Washington Post, The Wall Street Journal als The New York Herald Tribune zodanig over Oltmans geïnformeerd dat het bijzonder onwaar-

173 Oltmans, Memoires 1957-1959, 128.

174 Ibidem, 147.

[p. 75]

schijnlijk was dat deze kranten ooit nog een stuk van hem zouden publiceren.’¹⁷⁵

Oltmans was zich er in 1987 in een terugblik overigens van bewust dat hij zelf soms mede de oorzaak was geweest van de conflicten of problemen rond zijn persoon. Hij zag zichzelf vergeleken bij de ‘algemeen geldende maatstaven’ als ‘uitzonderlijk open’; open jegens zichzelf, jegens anderen en jegens zijn leven. ‘Ik denk, en ik weet,’ zegt hij in zijn memoires, ‘dat die openheid een belangrijk deel van mijn leven extra belast en gecompliceerd heeft gemaakt.’¹⁷⁶ Misschien was het niet alleen de openheid die het hem moeilijk maakte, want begin oktober 1958 ondertekende Oltmans een brief aan The New York Times wederom als correspondent van Vrij Nederland. Nadat hij om die reden alsnog ontslagen werd door Smedts merkte Oltmans op dat Luns en Van Roijen nu eindelijk hun zin hadden, omdat hij geen enkele Nederlandse werkgever meer had.¹⁷⁷ In dit specifieke geval moet hem dat niet hebben verbaasd, hij had het kunnen weten. Dat Oltmans er in zijn memoires toch een opmerking over maakt, is ongetwijfeld bedoeld om nog eens te onderstrepen wat een ‘bastards’ Luns en Van Roijen waren. Het past bij de stijl van zijn memoires, waarin hij vaak het slachtoffer is van acties gericht tegen zijn persoon, maar in dit geval is zijn opmerking onterecht.

175 Pasman, 45.

176 Oltmans, Memoires 1957-1959, 211-12.

177 Ibidem, 230.

Nederlands beleid en ‘Amerikaanse garanties’

Tijdens het vierde en laatste kabinet-Drees (1956-1958) was het Nederlandse standpunt ten aanzien van Nieuw-Guinea nauwelijks gewijzigd.¹⁷⁸ Intussen was echter duidelijk geworden dat Indonesië begin 1958 bezig was zich te bewapenen. Omdat de betrekkingen tussen Nederland en Indonesië op dat moment toch al niet best waren, ontstond binnen de Nederlandse regering het idee dat het noodzakelijk was zich te verzekeren van internationale, liefst militaire steun, mocht het conflict zich ontwikkelen tot een gewapende strijd. Met name minister Luns zou zich hiermee gaan bezighouden. Bij een besloten NAVO-ministersconferentie in Kopenhagen begin mei 1958 sprak de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken van

178 Lijphart, 261.

[p. 76]

de Verenigde Staten, John Foster Dulles, zijn zorgen uit over de toestand in Indonesië en de verslechterde verhouding van dat land met Nederland. Dulles sprak tijdens de bijeenkomst ook met Luns. In dat gesprek zou Dulles volgens Luns (toen hij op 9 mei verslag deed van de conferentie) hebben verzekerd dat Nederland kon rekenen op Amerikaanse steun in het geval van een conflict. Deze verzekering was echter slechts mondeling gedaan. Daarom werden in de weken volgend op de conferentie door ambassadeur Van Roijen pogingen ondernomen om de garantie schriftelijk bevestigd te krijgen.¹⁷⁹

Op deze Amerikaanse militaire garanties moeten we hier kort wat dieper ingaan, omdat in de jaren vanaf 1958 het Nederlandse regeringsbeleid ten aanzien van Nieuw-Guinea daar grotendeels op gebaseerd zou zijn. In de periode tussen mei en oktober 1958 had Van Roijen regelmatig contact met de regering-Eisenhower. In een interview met Ronald Gase zei Van Roijen daarover: ‘Uit die contacten was het mij in ieder geval duidelijk geworden, dat Foster Dulles niet het gevoel had door zijn uitspraken tegenover mr. Luns gecommitteerd te zijn tot duidelijke stellingname ten gunste van Nederland, absoluut niet.’¹⁸⁰ J.L.R. Huydecoper van Nigtevecht, die destijds direct onder Van Roijen werkte, zegt over de verklaringen van Dulles: ‘Een steuntoezegging van de draagwijdte die volgens parlement en pers in die jaren in Nederland gegeven was, heb ik daarin nooit kunnen lezen.’¹⁸¹

Eind september 1958 vertrok Luns zelf naar Washington. Op 7 oktober vond er een door Van Roijen georganiseerd, informeel diner plaats op de Nederlandse ambassade in Washington, waarbij Luns een schriftelijke verklaring van ongeveer tien regels van Dulles zou hebben ontvangen. De historicus Albert Kersten wijst er met klem op dat Dulles toen wel degelijk een toezegging heeft gedaan, maar dat over de interpretatie daarvan de meningen uiteen liepen.¹⁸² Wat er letterlijk in deze verklaring stond, is nooit helemaal duidelijk geworden, omdat Luns het document nooit aan iemand heeft laten zien. In de Eerste en Tweede Kamer en aan het kabinet heeft Luns in elk geval meermaals bevestigd dat indien Indonesië Nieuw-Guinea

179 Gase, 52-3.

180 Gase, 184.

181 Jan L.R. Huydecoper van Nigtevecht, Nieuw Guinea, het einde van een koloniaal beleid ('s-Gravenhage 1990), 46.

182 Zie Albert Emmanuel Kersten, Het vodje van Dulles 1958-1962: Amerikaanse steun of een dagdroom van Luns? (Leiden 2005).

[p. 77]

zou aanvallen, Nederland kon rekenen op Amerikaanse militaire en diplomatieke steun, daarbij doelend op deze schriftelijke bevestiging. In het parlement en ook in de pers zijn deze Amerikaanse garanties altijd zeer serieus genomen, zoals verschillende bronnen bevestigen.¹⁸³

De Amerikanen waren echter niet in een positie om zomaar hun steun uit te spreken aan een westerse bondgenoot. De Amerikaanse ambassadeur in Indonesië, Howard P. Jones, was van het Amerikaanse standpunt vrij goed op de hoogte. Over de Amerikaanse visie op de kwestie Nieuw-Guinea in de jaren 1957-58 zei hij:

‘In sum, we had sufficient foresight to realize it was out of the question for us to take a position in support of Dutch, or any other nation's, retention of a colony. In the view of John Foster Dulles and most men in the administration in 1957-8, however, it was not the job of American diplomacy to pass on the question of right or wrong in the issue of sovereignty over West Irian. American policy therefore followed what seemed a sound and pragmatic course in remaining neutral about an issue in which right and wrong were somewhat obscure and the national interest seemed not to be directly concerned (...) We did not like to admit it, but we were wedded to the status quo.’¹⁸⁴

Toen hij een aantal jaren later door Gase werd geïnterviewd over onder andere deze garanties, bevestigde Luns dat hij een schriftelijke verklaring kreeg van Dulles waarin stond dat ‘Amerika niet lijdelijk zou toezien indien Indonesië tot vijandelijkheden zou overgaan’. Hij ging verder:

‘Toen men mij vroeg: “Welke waarde hecht je aan die halve toezegging?” heb ik gezegd: “Heel weinig waarde, want de voorbeelden zijn legio, waarbij dit soort verklaringen, toezeggingen, later vergeten worden,” maar het was natuurlijk beter dan niks. Maar helemaal vastgestaan heeft Amerikaanse steun dus niet, nooit.’¹⁸⁵

183 Zie bijvoorbeeld Duynstee, 274-8 en Gase, 58-61.

184 Howard Palfrey Jones, Indonesia: the possible dream (New York 1971), 181.

185 Luns geciteerd in Gase, 198.

[p. 78]

Toch heeft Luns het kabinet kennelijk willen en kunnen overtuigen van de waarde van deze ‘Amerikaanse garanties’. Hij kon daarmee zijn politieke opvattingen verder ondersteunen. Zijn streven was om ‘zo lang mogelijk [...] het Nederlandse standpunt met betrekking tot Nieuw-Guinea vast te houden en dit standpunt pas te verlaten wanneer dat absoluut noodzakelijk was’.

Met deze garanties in het achterhoofd lag een koerswijziging in het Nieuw-Guinea-beleid niet voor de hand. Het kabinet-De Quay, dat na een interim-kabinet onder leiding van L.J.M. Beel in mei 1959 aantrad, zou de lijn van de voorgaande kabinetten dan ook voortzetten, hoewel premier De Quay (KVP) aanvankelijk enige bedenkingen had over Nieuw-Guinea door een gesprek met Frits Philips in april 1959. De Quay was een geïnteresseerde nieuwkomer in de kwestie die niet veel kennis van zaken had. Hij was gevoelig voor de argumenten van Philips, die er als vertegenwoordiger van de groep-Rijkens voor pleitte een snel einde aan het conflict te maken om zo de betrekkingen met Indonesië te verbeteren. Vanuit zijn eigen partij werd De Quay vervolgens onder druk gezet door Romme en J.L.C. Beaufort. Zij wisten hem uiteindelijk te bewegen tot een gesprek met Luns. De Quay liet zich als minder deskundige overtuigen door Luns' visie en nam zijn standpunten over. Het Nieuw-Guinea-beleid werd zodoende vanaf 1959 in toenemende mate Luns' beleid.

Verdere verharding: het zenden van de Karel Doorman

Eind 1959 wist de Nederlandse regering via een ‘meesterspion’ een dik Indonesisch aanvalsplan voor Nieuw-Guinea in handen te krijgen. Volgens Lambert Giebels kon het plan niet als een grote verrassing komen. Nadat Indonesië verschillende keren tevergeefs via overleg en resoluties in de Verenigde Naties had geprobeerd Nederland tot de overdracht van Nieuw-Guinea te bewegen, had het land al enkele keren aangegeven via minder vreedzame middelen zijn doel te willen bereiken.¹⁸⁸ Toch was de Nederlandse regering verontrust en werd er begin 1960 overleg gepleegd over eventuele
¹⁸⁶¹⁸⁷

188 Giebels, 247.

186 Ibidem, 204.

187 Brouwer, 163.

[p. 79]

maatregelen. Vanuit de marine werd het idee gelanceerd om het vliegdekschip de Karel Doorman naar Nieuw-Guinea te zenden om de Nederlandse troepen daar te ondersteunen. Een van de praktische doelen daarbij was om nieuwe gevechtsvliegtuigen naar het Verre Oosten te transporteren.¹⁸⁹

Het kabinet besloot dit plan over te nemen. De Karel Doorman vertrok op 31 mei 1960 naar Nieuw-Guinea. Het ministerie van Buitenlandse Zaken maakte van het plan volgens Huydecoper zelfs een politiek gebaar door bekend te maken dat de reis van het vliegkampschip vooral was bedoeld ‘voor vlagvertoon in het Verre Oosten’.¹⁹⁰ Het Nederlandse bedrijfsleven was niet te spreken over deze politiek geladen missie. Ook internationaal werd er weinig enthousiast gereageerd op dit Nederlandse initiatief, zoals onder meer blijkt uit het feit dat het Suezkanaal werd afgesloten voor de doortocht van het schip en een bezoek van de Amerikaanse ambassadeur Young aan premier De Quay, waarbij hij de Amerikaanse onvrede over het Nederlandse beleid uitsprak.¹⁹¹ De landen die het schip zou aandoen waren bovendien op dat moment nog niet op de hoogte gesteld en werden hierdoor in verlegenheid gebracht. Japan zou onder zware druk van Indonesië de Karel Doorman niet laten aanmeren, hetgeen voor Nederland een groot verlies aan prestige betekende.¹⁹²

De Indonesiërs interpreteerden het zenden van het schip direct als machtsvertoon. Volgens Giebels maakte Soekarno handig gebruik van Luns' aankondiging van ‘vlagvertoon’ door in zijn onafhankelijkheidsrede op 17 augustus onverwachts fel van leer te trekken tegen Nederland, waardoor hij, die als president onder vuur lag, zijn positie weer flink kon versterken. Hij gaf in de toespraak aan dat het ‘onder deze omstandigheden geen zin meer [had] diplomatieke betrekkingen met het halsstarrige Nederland te onderhouden’.¹⁹³ Hij zou die betrekkingen dezelfde dag nog verbreken. Oltmans, die zich op dat moment in de Congo bevond, kwam via de kranten op de hoogte van het zenden van de Karel Doorman. Hij schreef daarover op 1 september 1960: ‘In Den Haag zijn ze gek geworden. Om Sukarno nog meer te pesten wordt de “Karel Doorman” voor vlagvertoon naar Japan gezonden.’ Helemaal onbegrij-

189 Lijphart, 217.

190 Huydecoper, Nieuw Guinea, 48.

191 Gase, 66-67.

192 Huydecoper, 49.

193 Giebels, 248. Vgl. Ide Anak Agung Gde Agung, Twenty years Indonesian foreign policy 1945-1965 ('s-Gravenhage 1972), 289.

[p. 80]

pelijk vond hij het dat de Nederlandse pers blijkbaar grotendeels achter dit beleid stond, zoals hij een paar dagen later uit de Volkskrant opmaakte.¹⁹⁴

Eind 1960 was de verhouding tussen Nederland en Indonesië wederom verslechterd. Er was geen enkel diplomatiek contact meer tussen beide landen. Het conflict zat muurvast en leek zelfs te gaan escaleren. Dankzij een machtswisseling in het Witte Huis zou daar echter in de loop van 1961 verandering in komen.

194 Willem Oltmans, Memoires 1959-1961 (Baarn 1988), 256 en 257.