Kort Revier. Gerard Reve en het oordeel van zijn medeburgers

[p. 246]

Tot slot

In zijn toespraak op het Muiderslot heeft Reve gezegd dat zijn loopbaan als schrijver gekenmerkt wordt door strijd om orde, bewustzijn, begrip en erkenning. Wij hebben al eerder gesteld dat hij, gezien de bekroningen van diverse boeken, van meet af aan dat begrip en die erkenning lijkt te hebben gevonden. Immers, voor de roman De avonden kreeg hij de Reina Prinsen Geerligsprijs-1947, voor zijn tragedie Moorlandshuis ontving hij de Mr. H.G. van der Viesprijs-1960, met de Tien vrolijke verhalen verwierf hij de Amsterdamse novellenprijs-1963 en met de brievenbundel Op weg naar het einde sleepte hij de Amsterdamse romanprijs-1966 in de wacht. Maar ondanks al die prijzen vierden onbegrip en miskenning hoogtij, zoals blijkt uit de talrijke protesten tegen zijn werk. In De avonden werd het pessimisme veroordeeld. Bij het lezen van de Tien vrolijke verhalen maakte men bezwaar tegen het negativisme. Een onanie-scène in Melancholia was voldoende om Reve uit te maken voor pornograaf. De homoseksualiteit in Reve's werk moest het voortdurend ontgelden, of het nu om Op weg naar het einde of om Nader tot u ging. Beide bundels gaven bovendien aanleiding Reve te beschuldigen van blasfemie. Maar toen het op een proces wegens opzettelijke godslastering aankwam, bleek de rechterlijke macht daar toch anders over te denken. Het ‘ezelproces’ leverde Reve een glorieuze overwinning op. Maar pas met de toekenning van de P.C. Hooftprijs-1968 lijkt de Reviaanse mythe, waarin seks, religie en dood nauw met elkaar zijn verweven, algemeen aanvaard. Protesten tegen Reve's godsbeeld verneemt men daarna niet meer. Wel zijn er andere stenen des aanstoots. Uit De taal der liefde blijkt volgens Mulisch dat Reve er racistische denkbeelden op nahoudt. Ook de politieke denkbeelden in Reve's werk stuiten op verzet. Termen als ‘Amerikanisme’, gebruikt in verband met Melancholia, en ‘konformisme’ zijn schering en inslag. Kortom, de strijd om begrip en erkenning duurt onverminderd voort.

[p. 247]

Ook de strijd om orde en bewustwording lijkt voorlopig nog niet gestreden. Zoals zijn personages proberen vat te krijgen op de chaos met behulp van magische rituelen, poogt Reve de chaos te bezweren door middel van het woord. Maar herhaaldelijk ziet hij zich gekonfronteerd met een krisis in zijn schrijverschap, waarvoor hij steeds weer een andere uitweg zoekt. Zo ontvlucht hij het Nederlandse taalgebied en schrijft The acrobat and other stories. Of hij haakt in op een heersende Angelsaksische traditie en verwerkt die tot Tien vrolijke verhalen. Commissaris Fennedy is het povere resultaat van het aanbrengen van een theoretisch kader waarbinnen hij plotseling meent te moeten werken. De heterogene struktuur van de verhalen in briefvorm krijgt een verklaring in zijn theorie van het Zinloze Feit, verwerkt in Op weg naar het einde. In zijn mythe van Het boek van het violet en de dood zoekt hij op weer een andere wijze een oplossing voor zijn problemen als schrijver, terwijl ook de vele genrewisselingen binnen zijn oeuvre getuigen van een onophoudelijk streven naar rust en orde, naar een definitieve, een absolute vorm voor zijn werk.

Reve heeft zo ongeveer alle genres beoefend die denkbaar zijn. Voor zover deze gestalte kregen in boekvorm, lieten de kritici er hun licht over schijnen. Dat was niet het geval met in geringe oplage verschenen en alleen onder goede relaties verspreide werken als Gezicht op kerstmis, en andere geestelijke liederen (49 ex.) en Onze vrienden (225 ex.). Hetzelfde gold uiteraard ook voor de nooit in zijn geheel gepubliceerde roman In God we trust; de wel voltooide, aangekondigde en door Van Oorschot aan de boekhandel aangeboden, maar nooit uitgegeven roman De drie soldaten; en de noch opgevoerde, noch gepubliceerde, maar wel bekroonde tragedie Moorlandshuis.

Herhaaldelijk hebben de kritici erop gewezen dat een genre bij Reve nooit ‘zuiver’ voorkomt, dat wil zeggen: er is meestal sprake van een mengvorm. Daarmee bedoelen zij niet zozeer dat er twee genres in één boek staan, zoals in Nader tot u: brieven en geestelijke liederen, en in De taal der liefde: brieven en narratieve teksten. Het gaat er hun vooral om dat een bepaald gebruikt genre tegelijkertijd andere genrekenmer-

[p. 248]

ken bezit. Zo treft men in De avonden een procédé aan dat ‘dramatische ironie’ genoemd is. Verschillende novellen in Vier wintervertellingen en Tien vrolijke verhalen hebben eveneens iets toneelmatigs. De ‘reis’brieven in Op weg naar het einde en de ‘zend’brieven in Nader tot u bezitten lyrische eigenschappen. Bovendien zijn deze brieven eigenlijk geen brieven, maar narratieve teksten in briefvorm, in tegenstelling tot de brieven aan Carmiggelt in De taal der liefde. De liederen en gedichten hebben een prozaïsch karakter. Het verhaal in de Veertien etsen wordt een verklarende tekst genoemd. A prison song in prose behoeft geen kommentaar: de mengvorm ligt daar al in de titel besloten. En de door Reve vervaardigde flapteksten houden het midden tussen een poëtische, een programmatische en een reklametekst.

Die flapteksten hebben overigens een niet geringe rol gespeeld bij de beoordeling en typering van Reve's werk. Of het nu om The acrobat and other stories, Op weg naar het einde, Nader tot u, De taal der liefde of Lieve jongens ging, de flapteksten werden gretig en meestal met instemming geciteerd. Op deze manier slaagde Reve erin richting te geven aan de kritiek, zoals hij dat ook deed in zijn brieven, interviews, artikelen en toespraken; bijvoorbeeld in Vier pleidooien.

Het sterkst komt dat tot uitdrukking, waar hij spreekt over de literaire stroming waartoe zijn werk volgens hem gerekend moet worden. Etiketteringen als ‘realisme’ en ‘naturalisme’ wijst hij sinds het verschijnen van de brievenbundels van de hand. Hij opteert voor een indeling bij de Romantiek en de Dekadentie. Tot de weinige stemmen die zich hiertegen verhieven, hoorden die van Kousbroek en Veenstra. De eerste noemde Reve een ‘burgerlijk-sentimenteel’-, de laatste een ‘camp’-kunstenaar. De meeste anderen hadden er geen bezwaar tegen dat Reve zich als een romantisch-dekadent kunstenaar voorstelde en namen deze betiteling zonder meer van hem over. Er waren er ook, zoals Hillner en Polak, die hun oordeel op het werk zelf, o.a. op de verschijning van de Meedogenloze Jongen, baseerden.

Doordat Reve zo vaak van genre wisselde, is het niet vreemd om te zien dat de kritici zich telkens over andere aspekten in zijn boeken bogen. En voor zover zij zich over dezelfde aspekten uitlieten - het taalgebruik,

[p. 249]

de humor en de personages -, gebeurde dit steeds op een andere wijze. Als men zich bijvoorbeeld niet kon identificeren met de personages, dan gebruikte men daarvoor nu eens psychologische, dan weer ethische argumenten: in De avonden zouden geen ‘mensen van vlees en bloed’ voorkomen en in A prison song in prose boezemen de figuren met hun sadistische karakter uitsluitend afkeer in, waardoor inleving onmogelijk wordt.

Een stormachtige ontvangst viel het winterverhaal De avonden ten deel. De vroege novellen werden praktisch genegeerd. Pas bij de verschijning van het Verzameld werk werd dit stilzwijgen enigszins doorbroken. Voor de novellenbundels Vier wintervertellingen en Tien vrolijke verhalen was de belangstelling evenmin overweldigend. Voor- en tegenstanders hielden elkaar in evenwicht bij de heftige diskussies rond deze roman. Hierna volgde een lange periode van stilzwijgen. Ook Werther Nieland, als aparte aflevering van De vrije bladen verschenen, mocht zich slechts in de belangstelling en waardering van weinigen verheugen. Pas in de laatste tijd werd deze novelle herontdekt; hetzelfde gold voor de novelle De ondergang van de familie Boslowits. Maar nadat het Engelse avontuur op een mislukking was uitgelopen en ook Reve's toneelaspiraties (Commissaris Fennedy) schipbreuk hadden geleden, begon de zon voor Reve door te breken met de verschijning van de brievenbundels Op weg naar het einde en Nader tot u. Het merendeel der kritici was enthousiast en van nu af aan bereikten zijn boeken hoge oplagecijfers. Dat Algra, Van Dis, Lindeboom, Brandt, Schurer, e.a. tegen deze bundels ten strijde trokken, vermocht de verkoop ervan alleen maar te stimuleren. Over de poëzie van Reve, met name over de bundel Zes gedichten en de geestelijke liederen in Nader tot u, werd weinig meer gezegd dan dat de bundel te duur, de gedichten geen gedichten en de liederen geen liederen waren, maar lyrisch proza, waarin hetzelfde werd gezegd als in de brieven. De voor arbeiders verklaarde Veertien etsen kreeg vooral bekendheid door de Reve-Pannekoek mystifikatie, De taal der liefde door de brieven aan Carmiggelt en de Koninginpassage, terwijl Lieve jongens behalve als sprookjesboek van een schrijver met een nieuwe naam, vooral als een slechts ten dele geslaagd vervolg op De taal der liefde in het nieuws kwam. Over de richting die Reve hierna

[p. 250]

zal inslaan is geen zinnig woord te zeggen, over de ontvangst door de kritici evenmin. Dat hij in staat zal zijn zowel met zijn werk als met zijn persoon hun aandacht nog lange tijd op zich gevestigd te houden, daaraan is geen twijfel mogelijk.