Verloofde koninksbruidt

Regelnummers proza verbergen

[p. 60]

Voorreeden

1Dit Treurspel, schoon het nu eerst, en wel een halfjaar na mijn 2 Ghulde Vlies, voor den dagh komt, heeft echter, al dry jaaren voor² 3 het zelve voltooidt, en over de twaalf jaaren onder handen ghe-4weest, zijnde al in den jaare 1652 opghezet. In zo gheruimen tijdt 5 hebben wy (met nutter, en noodigher beezigheeden meêrmaalen bekom-⁵6merdt) by hooy en by ghras, als 't spreekwoordt zeidt, daar aan 7 ghewerkt, en het heeft somtijdts, gheheele jaaren na elkanderen, 8 achter de bank gheleeghen, en het zoude daar mooghelijk nóch legghen,⁸ 9 hadde de verbouwinge, en verbeeteringe der Schouwburgh, in den jaare^9-10 10 1665, my niet opghewekt, en, beneevens andere konstghenooten, aan-11gheprikkeldt, met hoop van het gheluk te zullen ghenieten, om 12 daar meede het hermaakte Tooneel in te zien wijen. Maar dat heeft 13 my ghemist, en die, welken dat bewindt, en opzicht, te dier tijdt,^13-14 14 aanbevoolen stondt, hebben een ander tooneelspel tót dat werk¹⁴ 15 waerdigher ghekeurdt. Van die tijdt af, heeft het altemets in^15-16 16 eenen hoek opgheslooten gheleeghen, altemets den eenen, en anderen 17 mijner Vrienden, neevens vriendelijk verzoek van hun oordeel daar 18 over, en aanwijzinge zyner ghebreeken, bezócht, vólghens den raadt 19 van Horatius in zijne Dichtkonste:^19-22

Si quid tamen olim

Scripseris, in Metii descendat judicis aures,
Et patris, et nostras; nonumque prematur in annum.

23Nu eindelijk, op hun aanteekenen, en ons oordeel, gheduurende dien²³ 24 tijdt, in Tooneelwerken wat ryper gheworden zijnde, door het licht^24-25 25 der Konst, welk ons nóch onlanks eerst toeghescheenen heeft, hebben 26 wy, het voor den dagh haalende, en overloopende, daar in veele^26-3426 27 gheen gheringe misslagen verholpen; veel, dat doof, en dóf van 28 ghlans was, luister by ghezet; veel, dat te slecht voor een treur-²⁸29spel, en te laf vloeyde, met wat deftigheidts hoogher doen draaven,²⁹ 30 eenighe verouderde zinryke woorden, daar toe uit den schimmel voor 31 den dagh ghesleept, en andere nieuwghesmeede invoerende; veele 32 rouwigheeden beschaafdt; veel, dat zeenuwloos bezweek, met kracht³² 33 en nadruk gheschoordt; veele weelighe overtólligheeden besnoeidt,³³

2 Ghulde Vlies: Meijers tweede toneelstuk (1667), een spel met kunst- en vliegwerken naar Corneille's La Toison d'Or.

5 met nutter, en noodigher beezigheeden: Meijer is in deze jaren o.m. bezig geweest met het herhaaldelijk herzien van de Woordenschat (sinds 1654) en met wijsgerige arbeid.

8 achter de bank: verwaarloosd.

9-10 In de jaren 1664-65 werd de schouwburg verbouwd zodat het toneel beter geschikt zou worden voor het opvoeren van spektakelstukken.

13-14 die...aanbevoolen stondt: een van de Hoofden van de schouwburg was toen Jan Vos.

14 ander tooneelspel: nl. Katharina Questiers' D'ondanckbare Fulvius en ghetrouwe Octavia.

15-16 altemets...altemets: nu eens...dan weer.

19-22 Horatius, Ars Poetica r.386-88. Vertaling: Wanneer ge toch wel eens wat geschreven hebt, laat het dan eerst eens aan de kunstrechter Metius horen, aan uw vader en aan mij, en bewaar uw geschrijf negen jaar lang.

23 op hun aantekenen: rekening houdend met hun annotaties.

24-25 het licht der Konst: nl. Corneille's Discours sur le poème dramatique, voor het eerst verschenen in zijn verzameld toneelwerk van 1660.

26-34 Meijer parafraseert hier het citaat van Horatius dat hij in r.39-48 afschrijft. Merkwaardig genoeg gebruikt hij in zijn parafrase materiaal dat hij in het citaat (waarin een enkele regel wordt overgeslagen) weglaat.

26 overloopende: doorziende.

28 slecht: eenvoudig, laag bij de gronds.

29 deftigheidts: verhevenheid; hoogher doen draaven: een hoger vlucht doen nemen.

32 rouwigheeden: oneffenheden; zeenuwloos bezweek: zich krachteloos voortsleepte.

33 nadruk: klem; gheschoordt: ondersteund.

[p. 62]

34 en 't gheen lang uitgherekt was, bondigher en korter inghedrongen, 35 en eindelijk de lengte des Treurspels, welke tót omtrent de 2400^3535-37 36 vaerzen opsteegh, tót op weinigh over de 1800 ingekrompen, ons in 37 al dit na des voorghemelden Dichters voorschrift voeghende, Lib. 38 2, Epist. 2, daar hy zeght:

At, qui legitimum cupiet fecisse poëma,
Cum tabulis, animum Censoris sumet honesti.
Audebit, quaecumque parum splendoris habebunt,
Et sine pondere erunt, et honore indigna ferentur,
Verba movere locô, quamvis invita recedant.
Obscurata diu populo bonus eruet; atque
Proferet in medium speciosa vocabula rerum.
Adscisset nova, que genitor produxerit usus.
Luxuriantia compescet; nimis aspera sanô
Laevabit cultu; virtute carentia tollet.^39-48

49Dóch, alhoewel het zo veele jaaren onder weeghe gheweest is; 50 zo lang na mijn voorghaande Tooneelspel, dat wy in een halfjaar 51 opgheslaghen hebben, en zo verbeeterdt te voorschijne komt,⁵¹ 52 verzoeken wy echter den Konstkenneren, dat het daar na niet 53 gheoordeeldt werde: alzo, te dier oorzaake, de stijl zeer oneen-^53-5454paarigh: en op de stóffe, en 't gheheele opstel, nóch evenwel,⁵⁴ 55 ghelijk uit het vólghende wil blijken, niet luttel te zegghen 56 valt.

57Den Inhoudt hebben wy ten deele van anderen ontleendt, ten 58 deele zelf verdicht. Uit een voortreffelijk treurspel van den 59 Heer Kórneille, Rodogune ghenaamdt, hebben wy ghenomen, de liefde^59-68 60 der Tweelingbroeders; op eene en de zelfde Prinssesse, welke den 61 oudsten ter bruidt toebeschooren was; als ook de toezegghing der 62 keure ter scepterstaf voor het hoofdt der Beminde; en daarteeghen⁶² 63 de trouwbelofte der Beminde voor het hoofdt des gheenen, die 't 64 haare gheeischt hadde. Deeze zo zeldzaame eisch en teegheneisch, 65 en warring, daar door ontstaan onder de broederen, ghemengdt met 66 onghewoone, en zeer heftighe teeghenstrydighe hartstóchten van⁶⁶ 67 liefde, staatzucht, en kinderplight; verlókte en bekoorde ons, om-⁶⁷68ze t'onzen treurtooneele te voeren. Maar oordeelende hier niet 69 stófs ghenoegh voor onze Anschouwers, die overvloedt van werke-^69-7070lijkheidt begheeren, hebben wy het overighe daar by ghedicht; en⁷⁰ 71 hadden, ten besluite, daaraan ghelascht het krachtighste uit 72 Senekas Thyestes, doende in het laatste bedrijf, Velleede haaren^72-74 73 zoon Eduward, uit wraak, den Vader en Broeder opdisschen, en an 74 dat vleesch hunnen honger verzaaden. Maar dewyle hier door myn

35 eindelijk: tenslotte.

35-37 Horatius zegt niets over een aanbevolen lengte voor een treurspel. Meijer zal zich bij de Franse theorie en praktijk hebben aangesloten (Corneille, p.53 geeft voor de tragedie op ‘un peu de dix-huit cents [vers]’).

39-48 Het citaat omvat uit Horatius Epist. II,2 de verzen 109-13, 115-16, 119, 122-23. We voegen tussen haken de vertaling toe van de regel die Meijer wel in zijn parafrase heeft verwerkt, maar niet in zijn citaat opgenomen. Vertaling: Maar wie graag een gedicht volgens de regels wil schrijven, moet op hetzelfde moment dat hij zijn schrijfplankje pakt, ook de aard van een eerlijk criticus aannemen. Hij moet het aandurven om woorden die te weinig glans hebben en zonder kracht zijn en die geen lof waardig gekeurd worden, van hun plaats te verwijderen, met hoeveel tegenzin ze ook terugwijken. Een goed [dichter] zal woorden die lang bij het volk onbekend waren, en termen die bepaalde zaken helder uitdrukken, in het middelpunt van de belangstelling plaatsen (ook al bedekt hen nu de misvormende schimmel). Nieuwe woorden, die het gebruik als vader hebben, zal hij toevoegen. Te welig groeiende woorden moet hij besnoeien, te ruwe door een verstandige behandeling polijsten en woorden zonder kraak of smaak schrappen.

51 opgheslaghen: in elkaar gezet.

53-54 oneenpaarigh: ongelijkmatig.

54 opstel: opzet; noch: toch.

59-68 In Corneille's Rodogune (gepubl. 1647) draagt een moeder haar tweelingzonen op hun beminde (Rodogune) te vermoorden, terwijl omgekeerd de beminde de dood van de moeder eist. ‘Le comble d'horreur tragique’ zegt Corneille er zelf van in het ‘Examen’.

62 keure: verkiezing.

66 hartstochten: (voorbijgaande) emoties (de Aristotelische pathè die staan tegenover de èthè, d.w.z. de voor een mens karakteristieke eigenschappen).

67 staatzucht: eerzucht, verlangen naar een hoge positie, i.c. de troon.

69-70 werkelijkheidt: actie, handeling. Meijer gebruikt het woord om Corneille's action te vertalen. Cf. r.512-13.

70 het overige: d.w.z. in hoofdzaak de intrigue Velleede-Ghrimoald.

72-74 In Seneca's Thyestes V,3 zet Atreus uit wraak aan zijn broer Thyestes het vlees van diens geslachte kinderen voor.

[p. 64]

75 werk, ten opzichte van 't slót, t'eene maale trok, en zweemde, 76 na een zeer beroemdt treurspel, dat met ghrooten toeloop, en⁷⁶ 77 naam, daaghelijks ten tooneele vertoondt wordt, wiens laatste 78 bedrijf meede uit het zelfde Latijnsche treurspel ontleendt was, 79 heb ik nu op 't anraaden myner Vrienden, wien toescheen, dat 80 die ghelijkenis mynen treurspeele ten nadeele zoude strekken, 81 des zelfs besluit vervórmdt, het eenighsins op de leest van^8181-82 82 Korneilles Rodogune doende schoeyen; dóch de redenen, waar in⁸² 83 ik Seneka naghevólght hadde, met luttel veranderings, t'onzen 84 ooghmerke passende. Ghelijk wy de eer, welke, uit dusdaanigh 85 een slagh van schriften, den Dichter over 't hoofdt hangt, 86 nimmer van ghrooten belange gheschat hebben; zo belyden wy ook 87 ghaerne, welke meesters ons een handt gheleendt, en wat noordt-^87-8888sterren in deeze zee, met haare tintelende straalen, onzer zwak-89heidt toeghelicht hebben. Na de vertaalinge van twee tooneelspeelen,⁸⁹ 90 toelegghende een van ons eighen maaksel ter weereldt te brengen, 91 hebben wy, nóch onkundigh in de tooneelwetten, en reeghelen der 92 Konst zijnde, ons, zonder trouwe leidslieden, niet darren, met⁹² 93 wasse pennen, in de lucht begheeven. Kórneille heeft my, van der⁹³ 94 aarde, om hoogh gheholpen, alwaar zijnde, hebbe ik my verstout 95 op myne wieken te dryven: dóch ten einde myner vlught, schroo-96mende over hals over hoofdt needer te koomen, hebbe ik mijne⁹⁶ 97 toevlucht na Seneka ghenomen, die my ghevat, en zachtelijk needer-98ghezet heeft. Deeze twee ghroote Meesters in de Tooneeldichtkonst 99 hebben wy dan te hulp gheroepen in ons leerstuk, en met hunne⁹⁹ 100 paerlen en diamanten, het zelve, van vooren en afteren, bezaaydt 101 en opghesmukt, hoopende, dat ons tusscheninghevlijdt doove loof-^101-02102werk, van die schitteringen, eenighen luister zal toeblinken, en 103 anghestraalt worden; en dat, dewijle wy zo stip hunne stellingen,¹⁰³ 104 reedenen en woorden niet op de voet ghevólght hebben, óf daar is¹⁰⁴ 105 doorghaands niet weinigh af- en bygheraakt, het hunne ons, als 106 eigen ghoedt, eenighsins zal mooghen toeghereekendt worden, zoo 107 deeze zetreeden van Horatius in zyne Dichtkonste standt ghrijpt:¹⁰⁷

Publica materies privati juris erit, si
Nec circa vilem, patulumque moraberis orbem;
Nec verbum verbô curabis reddere fidus
Interpres; nec desilies imitator in arctum,
Unde pedem referre pudor vetet, aut operis lex.^108-12

76 een zeer beroemdt treurspel: nl. Jan Vos' Aran en Titus (1641) zeer lang populair op het toneel. In V,2 eet keizerin Thamera het vlees van haar vermoorde zonen. Voor de relatie Thyestes-Aran en Titus cf. Buitendijk, Vos p.67.

81 besluit: slot.

81-82 het...schoeyen: In Rodogune heeft de moeder van de tweeling een gifbeker bereid, die ze tenslotte zelf opdrinkt (V,4).

82 redenen: clausen. De tirades van Ghrimoald (vs.1551-70), Trasimond (vs.1583-1614) en opnieuw Ghrimoald (vs.1726-62) zijn sterk op Thyestes' vervloekingen geïnspireerd. Cf. inl. p.

87-88 noordtsterren: poolsterren, sterren die ter oriëntatie dienen.

89 de vertaalinge van twee tooneelspeelen: nl. De Looghenaar (1658) naar Corneille's Le Menteur, en het Ghulde Vlies (cf. ann. bij r.1).

92 darren: durven.

93 wasse pennen: toespeling op het verhaal van Icarus die op wassen vleugels ontsnapte uit het labyrinth, maar jammerlijk in zee stortte toen de zon de was deed smelten. Vaak gebruikt beeld voor (dichterlijke) overmoed.

96 over hals over hoofdt: voorover, ondersteboven.

99 leerstuk: proefstuk, proeve van bekwaamheid (nl. eerste niet vertaalde toneelstuk).

101-02 doove loofwerk: doffe, glansloze versiering (nl. de van Meijer zelf afkomstige passages).

103 stellingen: formuleringen.

104 reedenen: retorische passages.

107 zetreeden: stelling; standt ghrijpt: bewaarheid wordt, waar blijkt.

108-12 Ars Poetica r.131-35. Vertaling: Een algemeen bekend onderwerp kan uw privébezit worden als ge maar niet in het gewone en gemakkelijke kringetje blijft en ertegen waakt als een trouwe letterknecht woord voor woord te vertalen. Ook moet ge uzelf als imitator niet zo in het nauw brengen dat respect (t.a.v. het origineel) of de in uw voorbeeld gelegen wetmatigheid u beletten daar een voet buiten te zetten.

[p. 66]

113Hoe onkundigh, en ongheleerdt eevenwel dat wy gheweest zijn in de^113-21 114 Konst, echter 't zeil ghaande na eenighe helderlichtende baaken,^114-15 115 die ons zommighe treffelijke tooneelspeelen ontstaaken, en onder-116schoordt van eenighe waarneemingen; en opmerkingen, in de zelve 117 by ons ghedaan, heeft onze kiel niet angheloopen teeghen de dry 118 Hoofdtreeghelen, anghaande de eenheidt des handels, der dagh, en 119 plaats, en veele streeken ghehouden, en klippen ghemijdt, die wy 120 namaals bespeurt hebben, dat de ghrootste Stuurluiden in onze 121 Konst voorschryven, en aanwyzen.

122De gheschiedenis van ons Treurspel, ghelijk als zy van alle^122-23 123 ghedicht zijn moet, is een en eenigh, na den reeghel van Aristote-^123123-24124les, en den meêrmaals ghenoemden Dichter, in zijne Dichtkonste:

Denique, sit quodvis simplex duntaxat, et unum.¹²⁵

126Waar meede niet verbóden wordt, veele byzondere daaden in een^126-27126 127 tooneelspel in te voeghen; want dan zoude het vry magher en schraal 128 vallen, en alle de tooneelspelen ghebrekkigh verklaardt worden: 129 maar ghebóden, dat alle die daaden te zamen moeten loopen, om den¹²⁹ 130 voornaamen handel uit te maaken: alzo de zelve hebben moet, na 't^130-36130 131 zegghen van Aristoteles, in zijne Dichtkonste, op het 7 Hoofdtstuk,¹³¹ 132 een bevoeghlijke ghrootte, dat is, dat zy niet zo overklein moet 133 zijn, dat zy 't ghezicht ontsnappe, als een veezelken: nóchte zo 134 onmaatigh ghroot, dat zy het gheheughen des anschouwers verwarre, 135 en overrompele, en zijne verbeeldinge verbystere, en doe zwerven: 136 in 't kort, zy moet hebben een beghin, midden, en einde: welke dry^136-39 137 deelen, niet alleen zijn zo veele byzondere daaden, die op de voor-138naamste slaan: maar daarenboven magh nóch elk der zelve verschei-139dene andere bevatten, met de zelfde onderschikkinge. Deeze is in¹³⁹ 140 ons treurspel het Huwelijk der Koninksbruidt Mathilde, daar 141 Ghrimoald een zyner Tweelingen pooght toe te verheffen, en zy beide 142 ook na staan; het welke Velleede, als ook Mathilde zelf, en¹⁴² 143 Atelstan trachten te beletten.

113-21 Meijer betoogt in deze passage dat hij door goed te letten op de praktijk van ‘treffelijke tooneelspeelen’, ongetwijfeld uit de Frans-Klassicistische hoek, zich vanzelf gehouden heeft aan de drie eenheden, en fouten vermeden heeft waartegen, zoals hij naderhand gemerkt heeft, de grote theoretici hebben gewaarschuwd. In het betoog dat met r.122 begint, zal hij een aantal beginselen van het Klassicisme uiteenzetten aan de hand van de eenheden van handeling, tijd en plaats.

114-15 onderschoordt: gesteund.

122-23 De gheschiedenis...eenigh: cf. Inl. p.27 v.

123 ghedicht: dichtwerk.

123-24 na den reeghel van Aristoteles: Poetica VIII,4: de inhoud (de ‘plot’), immers de nabootsing van een handeling, moet één handeling nabootsen die tevens een geheel is.

125 Horatius, Ars Poetica r.23. Vertaling: Kortom, hoe het ook zij, laat het werk enkelvoudig/eenvoudig en één geheel wezen.

126-27 [...] ce mot d'unité d'action ne veut pas dire que la tragédie n'en doive faire voir qu'une sur le théâtre. (Corneille 1962, III, p.124).

126 byzondere: afzonderlijke; daaden: handelingen, gebeurtenissen.

129 te zamen loopen: bij elkaar komen.

130-36 La comédie et la tragédie se ressemblent encore en ce que l'action qu'elles choisissent pour imiter doit avoir une juste grandeur, c'est-à-dire qu'elle ne doit être, ni si petite qu'elle échappe à la vue comme un atome, ni si vaste qu'elle confonde la mémoire de l'auditeur et égare son imagination. C'est ainsi qu'Aristote explique cette condition du poëme, et ajoute que pour être d'une juste grandeur, elle doit avoir un commencement, un milieu, et une fin. (I, p.52).

130 voornaamen handel: centrale handeling.

131 Aristoteles Poetica VIII,2-4 (N.B. Meijer haalt Aristoteles aan via Corneille, maar heeft, gezien het feit dat hij het betreffende hoofdstuk noemt, de plaats kennelijk wel gecontroleerd).

136-39 Celle que le poëte choisit pour son sujet doit avoir un commencement, un milieu et une fin; et ces trois parties non-seulement sont autant d'actions qui aboutissent à la principale, mais en outre chacune d'elles en peut contenir plusieurs avec la même subordination. (III, p.124).

139 Deeze: nl. de ‘voornaamste’ handeling, of wellicht beter: de centrale geschiedenis. Meijer hanteert een pre-klassicistische omschrijving van het begrip ‘eenheid van handeling’. Cf. inl. p.28.

142 na staan: naar streven.

[p. 68]

144Beneeven deeze eenigheidt, moet de handel ook een volkoomen^144-50144-70 145 einde hebben, en gheen staert van overtólligheidt nasleepen. In 146 de uitkomst, welke haar sluit, dienen dieshalven de Aanschouwers¹⁴⁶ 147 zo wel onderrecht te zijn van den gheheelen toestandt der zaaken, 148 en der ghemoederen van alle die gheene, welke eenigh voornaam 149 deel an den handel ghehadt hebben, dat zy, t'eene maale voldaan, 150 en in allen deele verghenoeghdt, weghghaan. En wanneer in dus-^150-55151daanighen standt het tooneelspel gheraakt is, staat daar wyders 152 niet achter aan te lappen, en klampen: vermits de Toehoorer, 153 als hy den uitslagh heeft, niet meêr verwacht, nóchte begheert:¹⁵³ 154 zijne aandacht verslapt, en verflaauwt, en alles, wat 'er vólght, 155 baart hem maar verdriet, en onbenoeghen: En dat zo zeer, dat de 156 ervaarenheidt, in onzen Schouwburgh, meenighmaals vertoont heeft, 157 dat, in dierghelijk gheval, nóchte hooghdravenheidt van vaerzen, 158 nóchte heerlijkheidt van konstwerken, de Kykers heeft konnen¹⁵⁸ 159 weêrhouden, dat zy niet opreezen, en doorghingen. Zo merkelijk¹⁵⁹ 160 eene klip der aanstoot hebben wy ghepoogt te myden, en zouden 161 zelf, te dier oorzaake, als Ghrimoald, Trasimond, en Velleede, 162 op het einde des vijfden bedrijfs, om hals gheraakt waaren, daar 163 meede ons treurspel beslooten hebben, hadden wy wegh gheweeten^163-70 164 met Ottomar, die, Trasimond om 't leeven ghebraght, en ter 165 rijkskroon eenigh recht hebbende, den Anschouwer in nabedenken¹⁶⁵ 166 zoude ghelaaten hebben, wat van hem gheworden waare. Deeze zijn 167 wy derhalven gheparst gheweest teeghens Atelstan te doen opstaan, 168 en, in een daar op vólghend ghevecht, omkoomen; alle achterdacht¹⁶⁸ 169 alzo verdryvende, en den Toehoorer, t'eene maale voldaan, na 170 huis zendende.

171Om den handel eens Tooneelspels dan behoorlijk volkomen te^{171-77 171} 172 maken, worden 'er veele byzondere onvolkomene daaden vereischt,¹⁷² 173 die der zelve dienen tót trappen, en aanleidingen, en den An-175schouwer onderwylen ophouden, in een vermaakelijk, en aanghenaam¹⁷⁵ 176 verlangen. Ghevoeghlijk wordt dit verwekt, op 't einde van yder¹⁷⁶ 177 bedrijf, om den ghanschen handel aan een te schakelen: veroor-^177-79178zaakende aldaar, in 't ghemoedt der Toehoorers, een ghraaghe ver-¹⁷⁸179wachting van iets, dat in het navolghende uit te werken staat. In 180 ons Treurspel hebben wy hier na ghedoeldt, en ghepooght onzer¹⁸⁰ 181 Kykeren aandacht op te schorten met verlangen, achter het eerste¹⁸¹

144-50 Toutes les deux [comédie et tragédie] ont cela de commun, que cette action doit être complète et achevée, c'est-à-dire que dans l'événement qui la termine, le spectateur doit être si bien instruit des sentiments de tous ceux qui y ont eu quelque part, au'il sorte l'esprit en repos, et ne soit plus en doute de rien. (I, p.48).

144-70 De klassicistische theorie bracht een vernieuwing met haar eis dat de ontknoping van een toneelstuk zo lang mogelijk uitgesteld moet worden, en dat daarna het stuk onmiddellijk uit dient te zijn. Meijer keurt daarom stukken af als bijv. Hoofts Geraerdt van Velsen of Vondels Lucifer, waarin een groot deel van het vijfde bedrijf, na het voltooien van de eigenlijke handeling, slechts een soort nabeschouwing biedt.

146 uitkomst: scène.

150-55 Comme il est nécessaire que l'action soit complète, il faut aussi n'ajouter rien au delà, parce que quand l'effet est arrivé, l'auditeur ne souhaite plus rien et s'ennuie de tout le reste. (I, p.51).

153 niet: niets.

158 heerlijkheidt van konstwerken: prachtig kunst- en vliegwerk.

159 doorghingen: vertrokken; merkelijk: opvallend.

163-70 Een goed voorbeeld van Meijers wat moeizame en formalistische aanpak. In plaats van de onbelangrijke Ottomar en passant te laten ombrengen in het laatste bedrijf, gunt hij hem een apart optreden - dat inderdaad aan de climax afbreuk doet -, alleen om alle draadjes correct afgehecht te hebben.

165 nabedenken: twijfel achteraf.

168 achterdacht: onzekerheid na afloop.

171-77 Il n'y doit avoir qu'une action complète, qui laisse l'esprit de l'auditeur dans le calme; mais elle ne peut le devenir que par plusieurs autres imparfaites, qui lui servent d'acheminements, et tiennent cet auditeur dans une agréable suspension. C'est ce qu'il faut pratiquer à la fin de chaque acte pour rendre l'action continue. (III, p.124).

171 behoorlijk: naar behoren.

172 onvolkomene: onvolledige, niet afgeronde.

175 ophouden: vasthouden, bezig houden.

176 Ghevoeghlijk: passend.

177-79 (...) il est nécessaire que chaque acte laisse une attente de quelque chose qui se doive faire dans celui qui le suit. (III, p.125).

178 ghraaghe: gretige.

180 ghedoeldt: gestreefd.

181 opschorten: gespannen houden.

[p. 70]

182 bedrijf, hoe 't afloopen zal, met het mislukken van Velleedes en 183 Fastarads aanslagh; en met de onderlinge liefde der Tweeling-184broeders en hunne vuurighe min tót Mathilde, op het kiezen van¹⁸⁴ 185 den eerstgheboorenen. Achter het tweede, wat'er worden wil van 186 Ghrimoalds toornighen eisch, en Mathildes teegheneisch; als ook 187 van 't weederzijdsch besluit der Broederen. Achter het derde, óf 188 de valsche beschuldighing van Velleede niet zal voor den dagh 189 koomen, en óf Ghrimoald daar door misleidt, zijnen onschuldighen 190 zoone zal straffen. Achter 't vierde, wat uit zal werken Velleedes 191 dreighement, en woedende wraakghierigheidt; als meede Ghrimoalds 192 voorneemen van zijnen overghebleeven zoon te kroonen, en an Mathilde 193 inden echt te verbinden. By alle 't welke, na 't beghin des tweeden 194 bedrijfs, zich voeght, en invlijt een bedenken, wat Mathilde en¹⁹⁴ 195 Atelstan, neevens Leeuwenbald, met zijn eedtghenootschap ter handt 196 zullen slaan, om den Dwingelandt uit den troon te schoppen, en 197 den rechten Erfprins daar in te zetten.

198Dierghelijke verlangens zijn dan den Tooneeldichter te ver-199wekken, in de ghemoederen zyner Toekykers, op de einden der bedryven, 200 welke heedendaagsch by de Franschen, en ons tót vijf in ghetale 201 klimmen. De Spanjaarden blyven hardtnekkigh by drie, waar de Ita-^201-06201-04202lianen ook dikwyls toe vervallen. Dusdaanigh eene onderscheidinge 203 des Tooneelspels in vijf bedrijven is ten tyde van Horatius al in 204 zwang gheweest, als blijkt uit zyne Dichtkonste:

Neve minor quintô, neu sit productior actu
Fabula, quae posci vult, et spectata reponi.^205-06

207Maar niet ten tyde van Aristoteles, by den Grieken, wier tooneel-208speelen, zonder eenighe afdeelinge in bedrijven, eens sloeghs af-²⁰⁸209loopen. Hy schift, in het 12 Hoofdtstuk zyner Dichtkonste, het^209-12 210 Tooneelspel in vier deelen, in Prologum, Episodium, Exodum, et 211 Choricum, in de Inleiding, het Tusschenvoeghsel, ófte byverdightsel,²¹¹ 212 de Uitghang, óte het besluit, en de Rey. Andere jonger Dicht-^212-15213konstenaars, dat op het zelfde uitkomt, deelen het eerstelijk in 214 Diverbium et Chorum, Ghesprek en Rey, en 't ghesprek daar na in²¹⁴ 215 Protasin, Epitasin, et Catastrophen, welk bequaamlijk vertaalt 216 kan worden, in het Voorspel, Middenspel, en Achterspel. De Reyen^216-17 217 laaten de meeste heedendaaghsche Tooneeldichters achter. Het be-^217-21218sluit, ófte achterspel, staat teeghen ons laatste bedrijf. Het²¹⁸ 219 tusschenvoeghsel, ófte middenspel, verbeelden onze dry middelste

184 op: met het oog op.

194 een bedenken: een vermoeden, een (nieuwsgierig) overpeinzen.

201-06 Aristote n'en [des actes] prescrit point le nombre; Horace le borne à cinq; et bien qu'il défende d'y en mettre moins, les Espagnols s'opiniâtrent à l'arrêter à trois, et les Italiens font souvent la même chose. (III, p.133).

201-04 Worp 1904 dl. I, p.390 deelt mee dat Spaanse stukken meestal in drie bedrijven werden verdeeld. Italiaanse stukken in drie bedrijven kennen we niet. Gezien het feit dat Meijer ook hier eenvoudig Corneille volgt, hebben we deze kwestie niet verder uitgezocht.

205-06 Ars Poetica r.189-90. Vertaling: Ook moet een toneelstuk niet minder of meer dan vijf bedrijven tellen, wil het tenminste veel gevraagd en heropgevoerd worden.

208 afdeelinge: indeling; eens sloeghs: achter elkaar.

209-12 Aristoteles Poetica XII,1. Daar Meijer de Griekse termen in hun Latijnse vorm citeert, nemen we aan dat hij Aristoteles in een Latijnse vertaling geraadpleegd heeft. Heinsius komt niet in aanmerking vanwege zijn afwijkende nummering van de hoofdstukken. Men zou kunnen denken aan de editie van Casaubonus.

211 Tusschenvoeghsel, ofte byverdightsel: de wijze waarop Meijer de term episode door middel van twee vertalingen tracht te verklaren, is niet gelukkig. Het woord episode betekent op deze plaats het middengedeelte van een tragedie en kan evt. met Meijers term ‘tusschenvoeghsel’ worden weergegeven. Deze betekenis dient echter goed te worden onderscheiden van de meer gebruikelijke ‘byverdightsel’, d.i. een handeling die buiten de hoofdhandeling staat en ter opsiering dient. Corneille heeft het verschil tussen de twee soorten episoden duidelijk uitgelegd (Trois Discours p.71), Meijer schept verwarring (cf. r.262 en 302).

212-15 jonger Dichtkonstenaars: modernere theoretici. Hoogstwaarschijnlijk doelt Meijer hier op G.J. Vossius die in zijn Institutiones Poeticae (1647) de hier genoemde indeling geeft (Lib. II,5,1 en 11). Cf. ook J.C. Scaliger, Poetices lib. VII,1,9.

214 Ghesprek: gesproken teksten (monologen, dialogen en multilogen).

216-17 De Reyen...achter: Meijer heeft hier het oog op de Franse toneelpraktijk die door Corneille impliciet wordt genoemd als hij muziek entr'actes prefereert boven reien (p.133-34). Cf. Pels ed. Schenkeveld, p.25-28.

217-21 Ainsi pour les appliquer à notre usage, le prologue est notre premier acte, l'épisode fait les trois suivants, l'exode le dernier, (I, p.64).

218 staat teeghen: correspondeert met.

[p. 72]

220 bedrijven. En ons eerste bedrijf verstrekt voor inleiding, ófte 221 voorspel.

222De plicht van dit eerste bedrijf, waarom het ten tyde van Aris-^222-27223toteles Inleiding ghedoopt wierdt, is opening te doen van den 224 inhoudt des tooneelspels, en dan Anschouweren te onderrichten 225 van alles, wat gheschiedt is voor den Handel, welke men toeleght²²⁵ 226 te vertoonen; en vereischt wordt tót verstandt der zelve, en tót 227 het vólghende den wegh baant. Hierom kan zy volstaan, met de^227-31 228 ghesteltenissen van de ghemoederen der Bedryvers voor ooghen te 229 stellen, en hoe verre zy ghekomen zijn inde gheschiedenis, 230 welke men af wil beelden, als zy lang van te vooren beghonnen^230-31 231 heeft. De wijs om de Toekykers hier van te verwittighen is by^231-34 232 tijden veranderdt. Euripides heeft somtijdts een Ghódt, in een 233 Konstwerk (Machinâ) ten tooneele ghevoerdt, somtijdts de voor-234naamste personaadje zijns treurspels, die dat verrichte. Plautus^234-36 235 heeft, ten dien einde, een Voorreedenaar, die aan 't spel niet 236 verknócht was, vooruit ghezonden. Terentius heeft dusdaanighe^236-46 237 voorreedens wel niet afghekeurdt; maar de stóf der zelve ver-238anderdt, die ghebruikende, om zich teeghen de berispingen zyner 239 benyders te verdeedighen: en een nieuw slagh van Personaadjen 240 inghevoerdt, den welken, in den aanvang des tooneelspels, een 241 der Hoofdtbedryvers den ghanschen omslagh der zaaken vertelt, 242 en die daar na t'eene maale achterblyven, en nooit weeder te 243 voorschyne koomen. De heedendaaghsche Tooneeldichters hebben 244 dusdaanighe personaadjen (die de Konstenaars Protaticae noemen)²⁴⁴ 245 door het gheheele toneelspel heen laaten vloeyen, en aan 't 246 overighe werk vast ghehecht. Maar alzo alle langwijlighe ver-247tellingen, en reedenen, onze Toekykeren verdrietigh vallen, 248 hebbe ik, door de reedentwist van Velleede en Fastarad, als 249 meede door de beraadtslaghing van Trasimond en Alarik, alles wat 250 voor den aanvang van mijn treurspel voorghevallen was, en mijnen 251 Toehooreren, tót verstandt van 't ghansche vervólgh, te weeten 252 stondt, ghenoeghzaamlijk ontdekt,

- In medias res,

Non secus ac notas, auditorem rapiens;^253-54

255Daar in navólghende de voetstappen van den Heer Kórneille in zijn²⁵⁵ 256 Heraklius, dat wy weleer vertaaldt hebben; die ons toen al zeer²⁵⁶

222-27 Ce premier acte s'appelait prologue du temps d'Aristote, et communément on y faisait l'ouverture du sujet, pour instruire le spectateur de tout ce qui s'était passé avant le commencement de l'action qu'on allait représenter, et de tout ce qu'il fallait qu'il sût pour comprendre ce qu'il allait voir. (I, p.67-68).

225 toeleght: van plan is.

227-31 On peut même n'y [au premier acte] faire autre chose, que peindre les moeurs des personnages, et marquer à quel point ils en sont de l'histoire qu'on va représenter et qui a quelquefois commencé longtemps auparavant. (III, p.133).

230-31 als...heeft: m.a.w. als het spel mediis in rebus begint, moet het eerste bedrijf de voorgeschiedenis vertellen.

231-34 [Direct vervolg van het citaat bij 222-27.] La manière de donner cette intelligence a changé suivant les temps. Euripide en a usé assez grossièrement, en introduisant, tantôt un dieu dans une machine, par qui les spectateurs recevaient cet éclaircissement, et tantôt un de ces principaux personnages qui les en instruisait lui-même. (I, p.68).

234-36 Plaute a cru remédier à ce désordre d'Euripide en introduisant un prologue détaché, qui se récitait par un personnage qui n'avait quelquefois autre nom que celui de Prologue, et n'était point du tout du corps de la pièce. (I, p. 69).

236-46 Térence, qui est venu depuis lui, a gardé ces prologues, et en a changé la matière. Il les a employés à faire son apologie contre ses envieux, et pour ouvrir son sujet, il a introduit une nouvelle sorte de personnages, qu'on a appelés protatiques, parce qu'ils ne paraissaient que dans la protase, où s'en doit faire la proposition. Ils en écoutaient l'histoire, qui leur était racontée par un autre acteur; et par ce récit qu'on leur en faisait, l'auditeur demeurait instruit de ce qu'il devait savoir. Tels sont Sosie dans son Andrienne et Davus dans son Phormion, qu'on ne revoit plus après la narration écoutée, et qui ne servent qu'à l'écouter. Cette méthode est fort artificieuse; mais je voudrais pour sa perfection que ces mêmes personnages servissent encore à quelque autre chose dans la pièce, [...]. (I, p.69).

244 dusdaanighe personaadjen: personages die als voornaamste functie hebben te luisteren naar de hoofdpersonen. In de klassicistische stukken zijn dat de zg. ‘vertrouwden’, die echter het gehele stuk door hun rol vervullen.

253-54 Licht aangepast citaat (rapiens i.p.v. rapit) van Ars Poetica r.148-49. Vertaling: de toeschouwer plotseling verplaatsend midden in de handeling alsof die hem al bekend was.

255 Daar in: nl. in die expositie d.m.v. een dialoog.

256 Heraklius: in het ‘Examen’ van Héraclius (1647) weidt Corneille nogal trots uit over de manier waarop hij via gesprekken de nodige gegevens verschaft. De vertaling waarop Meijer hier doelt, is niet gepubliceerd en voorzover we weten ook niet overgeleverd.

[p. 74]

257 aanstonden, en hy zelfs niet zonder konst oordeelt.

258 Behalven de voorghemelde plicht des eersten bedrijfs, vereischt^258-66 259 deeze uitsteekende Konstenaar, en Tooneeldichter nóch, dat daar 260 in gheleght werde de ghrondt, waar op alle het vólghende ghebouw 261 wil rusten, zo ten opzichte der voornaame handel, als alle de 262 bydichtsels, ófte uitbreidsels, Episodia ghenoemdt; en dat zo-263daanigh, dat 'er gheenigh bedryver in 't vervolgh te voorschijne²⁶³ 264 treede, die hier niet al bekendt ghemaakt zy, ófte ten minsten 265 gheroepen werde door iemandt, die reets ten tooneele ghevoerdt 266 is. En dit verstaat hy van Bedryvers, die door eighene beweeghinge,^266-70266 267 ófte voordeel werken, ófte die eenige tyding brengen, waar door²⁶⁷ 268 iets van belang in 't spel te weeghe ghebraght wordt. En niet 269 van zulke, welke op 't ghebódt, ófte ten verzoeke van iemandt 270 anders voor den dagh koomen. Deeze Tooneelwet, zegt hy, nieuw,^270-74270-82 271 en vry streng te zijn, en zeer weinigh by den Ouden waarghenomen: 272 hoewel zy overdienstigh is, om eene rechtschapene eenigheidt des 273 Handels te maaken, door de bandt van alle de daaden, welke in 274 het Tooneelspel invloeyen; als meede haare ghrondtvest heeft 275 op twee anmerkelijke plaatsen van Aristoteles. De eerste staat²⁷⁵ 276 in 't 10 Hoofdtstuk zyner Dichtkonste, en is deeze: Ghroot onder-²⁷⁶277scheidt is 'er tusschen de voorvallen, welke de eene na de andere 278 koomen; en die, welke de eene ter oorzaake van de andere koomen. 279 De andere plaats vindt men in 't zelfde Hoofdtstuk, en belast 280 uitdrukkelijk, dat al, wat verhandeldt wordt in het Treurspel, 281 noodtzaakelijk, ofte waarschynlijk, moet voortspruiten van 't 282 gheene voorgheghaan is. Wy hebben deeze nieuwe Tooneelwet niet 283 t'eene maale verzuimdt. Door de t'zamenspraak van Velleede, en 284 Fastarad, die het tooneel ontsluit, en waar in zy hem ter wraake 285 zyner vermoorde voorouderen, en herwinninge zyner erfstaf anhitst, 286 wordt Ghrimoald met zyne Tweelingzoonen en Dóchter; als meede 287 Mathilde met Atelstan; en hoeverre 't met den Handel, die ten 288 tooneele te voeren staat, reets afgheloopen is, den Toehooreren 289 bekendt ghemaakt; 't welk door Ottomar, in den schijn van een 290 Gheest, en daarna door 't ghesprek der Broederen nóch wijder 291 verklaardt, en alzo de bron gheopent wordt, waar alle het na-292vólghende van afvloeidt. Alleen van Eduward is daar ter plaatse 293 gheenigh ghewagh, die echter, in 't derde en vierde bedrijf, een

258-66 [...] je dirai qu'il [le premier acte] doit contenir les semences de tout ce qui doit arriver, tant pour l'action principale que pour les épisodiques, en sorte qu'il n'entre aucun acteur dans les actes suivants qui ne soit connu par ce premier, ou du moins appelé par quelqu'un qui y aura été introduit, (I, p. 65).

263 bedryver: acteur.

266-70 Ce que je dis ne se doit entendre que des personnages qui agissent dans la pièce par quelque propre intérêt considérable, ou qui apportent une nouvelle importante qui produit un notable effet. (I, p.66).

266 door eighene beweeghinge: uit eigen aandrift.

267 voordeel: belang.

270-74 Cette maxime est nouvelle et assez sévère, et je ne l'ai pas toujours gardée; mais j'estime qu'elle sert beaucoup à fonder une véritable unité d'action, par la liaison de toutes celles qui concurrent dans le poëme. (I, p.65).

270-82 Cette règle, que j'ai établie dès le premier Discours, bien qu'elle soit nouvelle et contre l'usage des anciens, a son fondement sur deux passages d'Aristote. En voici le premier: Il y a grande différence, dit-il, entre les événements qui viennent les uns après les autres, et ceux qui viennent les uns à cause des autres. [...] Le second passage est encore plus formel, et porte en termes exprès, que tout ce qui se passe dans la tragédie doit arriver nécessairement ou vraisemblablement de ce qui l'a précédé. (III, p.126-27).

275 anmerkelijke: opmerkenswaardige.

276 Poetica X,3. Aristoteles wordt ook hier aangehaald via Corneille, maar weer heeft Meijer de vindplaats van de citaten aangegeven.

[p. 76]

294 verandering van belang in den handel veroorzaakt. Dóch, óf deeze^294-97 295 van de voornaame bedryvers niet gheroepen wordt, ófte onder de 296 byloopende niet zoude mooghen ghereekent worden, draaghen wy op 297 aan 't oordeel der naauwkeurighe Konstkenners.

298Den aanslagh van Velleede en Fastarad, op het leeven der^298-304 299 Tweelingbroeders, heeft iemandt myner Vrienden anghemerkt, dat 300 niet veel, tót het gheene in de vier vólghende bedryven voorvalt, 301 deede; 't welk wy ook niet voorhebben te ontkennen: ook is zy 302 maar een byverdichtsel (Episodium) om den inhoudt des Treurspels 303 te openen, en voor ooghen te stellen den toestandt des handels, 304 en der ghemoederen van de Hoofdtbedryvers.

305Het schijnt wat teeghen de reeden aan te horten, dat wy, op 't 306 neederbonzen der kamerdeure, en 't ghevecht van Fastarad met zijn 307 ghewapendt vólk, teeghen Trasimond en Alarik met hunne Dienaars, 308 't welk zonder ghroot ghetier, en ghedruisch, niet heeft konnen 309 toeghaan, niemandt van 't Hófghezin laaten toeschieten. Maar 310 wy antwoorden, dat het nacht, en elk in slaap zijnde, niemandt 311 zo haast voor den dagh quam, en de te rugh ghedreevene niet 312 lang weêrstandt booden; maar elk om een ghoedt heen koomen uit-313zaaghen, daar de donkerheidt der nanacht hen in beghonstighde.

314Noodeloos heeft het ons ghedacht, in 't vervólgh des Treur-315spels, veel gewagh van dit gevecht te maaken, ons ghenoeghende 316 dat ter loop aan te roeren, in de eerste uitkomst des tweeden 317 bedrijfs; alzo 't de daaden, die daar in voorvallen, gheensins 318 bevoordert: hoewel niet te ontkennen is, dat zo aanmerkelijk, en 319 wightigh een voorval, van een Dwingelandt, behoorde in acht ghe-320nomen te worden. Maar den Tooneeldichter is 't gheoorlóft, al 321 wat tót de af te beeldene geschiedenisse niet doet, zonder mis-322slagh achterweeghe te laaten, vólghens 't oordeel der ghrootste 323 Meesters. Het is niet noodigh, zeght Kórneille, dat de Dichter^323-29 324 met alle de gheringe daaden, die niet strekken tót voortzettinge 325 van de voornaamste, zich ophoude. Horatius ontslaat hem ook van 326 die zórghe en moeyte, met deeze vaerzen in zyne Dichtkonste:

Hoc amet, hoc spernat promissi carminis autor;
Pleraque negligat; en
Semper ad eventum festinet.^327-29

330Maar dat, over dit ghevecht, de Tweelingbroeders, hunne be 331 springers op de vlucht ghedreeven hebbende, zo weinigh hunne

294-97 Hier smokkelt Meijer wel wat met de feiten. Eduward wordt niet geroepen in IV,1 maar meldt zich zelf (al wordt hij wel aangediend door de hofmeester waardoor in strikt formele zin aan de eis van de liaison des scènes is voldaan). Evenmin behoort hij tot de niet zelfstandig opererende personages, zoals Meijer die in r.268-70 heeft beschreven: hij handelt ‘door eighene beweeghinge’.

298-304 Meijer schijnt even het voorschrift vergeten te zijn dat de episoden aan de hoofdhandeling gerelateerd dienen te zijn. Het bevestigt nog eens zijn preklassicistische opvatting van ‘eenheid van handeling’. Hierop duidt ook het merkwaardige vervolg van Meijers betoog in dit verband, nl. dat gegevens die niet ter zake doen, in het verdere verloop van het stuk mogen worden vergeten. Een waar klassicist zou gebeurtenissen zonder gevolgen helemaal niet ten tonele voeren. Zijn schoolse werkwijze demonstreert Meijer dan nog door zich - ten onrechte - op Corneille te beroepen. Die had het over onbelangrijke details. Meijer gebruikt zijn woorden als excuus voor het feit dat hij een belangrijke aanzet zonder gevolgen laat.

323-29 Corneille heeft het over kleine details en vervolgt dan: mais que ces menues actions ne servant de rien à la principale, il n'est pas besoin que le poète s'en embarrasse sur la scène. Horace l'en dispense par ces vers:

Hoc amet, hoc spernat promissi carminis auctor;
Pleraque negligat.

Et ailleurs,

Semper ad eventum festinet.

(‘Examen’ Le Cid. Théâtre complet I, p.587).

327-29 Ars Poetica r.46, 44 en 148. Corneille, die dezelfde citaten in dezelfde volgorde geeft, leest negligat in plaats van differat zoals alle ons bekende 17de-eeuwse en ook moderne edities hebben. Vertaling: hij moet het één graag geven, het ander versmaden en weglaten, de auteur van het in het vooruitzicht gestelde gedicht. Hij moet zich steeds naar de afloop haasten.

[p. 78]

332 ghedachten zullen laaten ghaan, en niet opspooren, van wie, en 333 waarom zy, in dier voeghen, belaaght zijn; maar voort vallen op³³³ 334 het gheene hun, dien anstaanden dagh, over 't hoofdt hangt, is 335 een misslagh, daar wy gheen verschoon toe weeten; ten zy moo-^335-42336ghelijk iemandt daar voor wilde aanneemen, dat zy, aleer zy, 337 van 't verjaaghen hunner bespringers, weeder te voorschijne 338 koomen, dies aanghaande ghesprooken hebben, en Trasimonds eerste 339 woorden het besluit van die reeden zijn, en een overtredt tót³³⁹ 340 de vólghende, welke t'onzen ooghmerke beeter diende, als de^340-42 341 plichten des eersten bedrijfs, dat zy eindight, behoorlijk hel-342pende nakoomen.

343De drie middelbedryven beghrijpen den handel, op het verwardste,^343-47343 344 en in haare uiterste kracht. In het tweede ghroeijen de woelingen 345 aan. In het derde, staan zy in tóp ghesteeghen, en barnen op het 346 heftighste. En in het vierde raaken zy aan 't verflaauwen, en 347 verslappen. Zo klimt in ons tweede bedrijf de verwarring op, 348 eerstelijk door Mathildes weigheren aan Ghrimoald, van een zyner 349 tweelingzoonen ten bruideghom te willen aanvaerden, en haar 350 dreighen van zynen staat het onderst boven te keeren; daarna door 351 Ghrimoalds verbólghen eisch, op zyne zoonen, van Mathildes hoofdt,³⁵¹ 352 voor het recht der rijkskroone; en eindelijk door haare teeghen-³⁵²353eisch, op de zelve, van zijn hoofdt, voor 't ghenót van haare 354 weedermin, en trouw. Zo is zy, in ons derde, in tóp ghesteighert, 355 door 't om hals brengen van Heddewigh, aanghezien voor Mathilde, 356 door Alarik, en weeder van Alarik door Fastarad, en 't ghevangen 357 zetten van Trasimond, valschelijk voor broeder- en zustermoorde-358naar beschuldigdt van Velleede. Zo daalt zy, in ons vierde, door 359 't uitkoomen van Trasimonds onnoozelheidt, en 't straffen van³⁵⁹ 360 Fastarads manslaght.

361De raadt der Tweelingen, als zy Mathilde, in 't vijfde tooneel³⁶¹ 362 des tweeden bedrijfs, verzoeken, eenen uit hun beiden ten brui-363deghom te verkiezen, om huns Vaders toorn, die haar hoofdt hun 364 afgheeischt hadde, af te keeren, schijnt zonder oordeel; en wy³⁶⁴ 365 erkennenze ook van zeer kleenen oordeele te zijn, alzo zy effen 366 te vooren verstaan hadden, dat zulk een verzoek Mathilde hunnen 367 vader reets afgheslaaghen hadde. Maar men kan tót hunne verschoo-368ninge voorwenden, dat twee minnaars, in zulk eene schichtighe³⁶⁸

333 voort vallen op: direct overgaan op.

335-42 Dit is de eerste keer dat Meijer in zijn voorrede zijn lezers mogelijkheden tot beter begrip van zijn stuk aan de hand doet, die hij in de tragedie zelf onuitgesproken laat. Zie ook r.662 e.v. en r.674 e.v. Het voorstel dat hij hier doet, is onmogelijk: dan zou immers het toneel tussen I,5 en I,6 een tijd leeg zijn geweest en dat was een van de ergste zonden die een klassicist kon begaan.

339 reeden: gespreksonderdeel; overtredt: overgang.

340-42 als...nakoomen: daar dat deel van het gesprek ertoe bijdraagt dat aan de verplichtingen van het eerste bedrijf (nl. het geven van de expositie) naar behoren wordt voldaan.

343-47 We zijn er niet in geslaagd Meijers bron voor deze passage te achterhalen. Corneille zegt er niets over en ook via de lectuur van Bray en Scherer kwamen we niet verder. Een uitspraak die erop lijkt is die van Viperanus (1606) die luidt: ‘the third brings on the impediments and turbations, the fourth opens the method and way, by which the knotted (implicitae) affairs may be unloosened’ (aangeh. bij Baldwin 1963, p.301). Maar misschien berust de passage wel op een minder goed begrijpen van een betoog van Scaliger (lib. I,9) hetzij door Meijer, hetzij door een door hem gebruikte bron. Scaliger beschrijft daar namelijk de delen van de handelingsvoortgang van een toneelspel, niet gelijk te stellen met bedrijven. De protasis legt de basis voor het spel, in de epitasis nemen de woelingen toe, in de catastasis woedt de storm op zijn hevigst. Daarop volgt de catastrophe, conversio negotii exagitati in tranquillitatem non expectatam (de omkeer van de bewogenheid van de handeling tot onverwachte rust). Dit is het laatste/vierde deel. Is het nu denkbaar dat dit is opgevat als vierde bedrijf? Hoe dit ook zij, het blijft vreemd dat Meijer deze theorie verkondigt. Hiervoor (r.144-70) heeft hij immers betoogd dat de ontknoping zo laat mogelijk in een stuk geplaatst moet worden.

343 beghrijpen: omvatten.

351 op: tegenover, aan.

352 voor: in ruil voor.

359 onnoozelheidt: onschuld.

361 raadt: overleggingen.

364 oordeel: juist inzicht.

368 schichtigh: onverwacht opkomend, plotseling.

[p. 80]

369 ontsteltenisse, dat zo naauw niet bevroededen; als ook, dat zy 370 aan huns vaders verslagh moghten twijffel slaan, en ten minsten 371 van haare welbeminde Koninginne het zo byster quaadt niet ver-372moeden, als het hen aanghediendt was, ghelijk der lievers aart 373 is, aan hun lief gheen leedt te zien; en eindelijk dat zy ver-³⁷³374hoopten, dat Mathilde, bezeffende 't ghevaar, daar zy zich in-375ghesteeken hadde, van opzet moghte veranderen. Dóch zy vinden 376 zich in die hoope bedrooghen, en door haare onverwachte teeghen-377eisch in bysterer doolhóf van verwarringen inghewikkeldt, barstende 378 daar op uit in weeklaghten, welke wy niet ontveinzen willen, dat ^378-84 379 na 't laatste tooneel des eersten bedrijfs van de Cid t'eene^379-80 380 maale trekken, en met eene ghezochte ghemaaktheidt pronken, door 381 de herhaaling der zelfde vier laatste reeghelen, welke beeter in 382 een lierdicht, dan treurspel, zoude passen, als buiten de waar-383schijnelijkheidt loopende, dat bedroefde natuurlijk zoo op de³⁸³ 384 maat klaaghen.

385Wy laaten in het derde, en vierde, als ook laatste bedrijf,^385-453 386 veele personaadjen op het tooneel, in het ghezichte der Toekykers, 387 om het leeven brengen: het welk, schoon het verscheelt van het 388 ghebruik der Fransche Tooneeldichters, die zich zeer zórghvuldigh 389 daar voor wachten; zoo loopt het nóchtans niet aan teeghen de^389-98 390 reeghelen der Konst, nóchte t'eene maale teeghen het gebruik der 391 Ouden. Aristoteles, in het 11 Hoofdtstuk zyner Dichtkonste, leert³⁹¹ 392 ons, dat, om de ghemoederen krachtighlijk te beweeghen, men over-393maatighe rampen, quetsuuren, en moorderyen, ten tooneele moet 394 voeren. By Sofokles en verberght zich Ajax niet, als hy zich 395 doorsteekt, by Euripides hangt Phaedra aan een stróp ten toone, 396 en by Seneka vermoordt Medea haare kinderen op het tooneel, daar 397 de Anschouwers het zien, zich niet stoorende aan Horatius verbódt:

Nec pueros coram populo Medea trucidet.³⁹⁸

399Op dit, met eenighe byghaande vaerzen, steunen die, welke alle^399399-440 400 moorderyen ten treurtooneele afbannen; daar by voeghende, dat 401 die bloedighe vertooghselen de ghemoederen te heftigh ontstellen, 402 ófte blyken doen, alzo zy niet leevendigh afghebeeldt konnen⁴⁰² 403 worden, datmen niet in der waarheidt, maar alleen in schijn, die 404 daaden verricht. Maar, iemandt in haastigheidt, ófte vechtender 405 handt doodt te steeken, kan zo ghezwindt in zijn werk ghaan, dat

373 leedt: iets onaangenaams.

378-84 Le Cid I,6 omvat een lyrische monoloog van Rodrigue waarin hij uiting geeft aan zijn gevoelens i.v.m. een conflictsituatie m.b.t. zijn vader en zijn beminde. De laatste regel van iedere strofe eindigt met het woord Chimène, dat steeds rijmt op peine, terwijl ook andere woordherhalingen voorkomen. Meijer heeft in zekere zin zijn voorbeeld overtroffen doordat zijn refreinen met kleine variaties gelijk zijn. Corneille heeft zelf de stances in Le Cid ‘inexcusables’ genoemd door ‘trop d'affectation’ in het ‘Examen’ van Andromède (Théâtre complet II, p.541).

379-80 na...trekken: op...gelijken.

383 waarschijnelijkheidt: ‘vraisemblance’, een van de kernwoorden uit de klassicistische theorie.

385-453 Meijer wijdt een lange passage aan de verdediging van het feit dat op zijn toneel zoveel doden vallen. Dat moest ook wel want hiermee ging hij recht in tegen de voorschriften van Horatius en van de klassicistische toneeltheorie, trouwens ook voorgestaan door Vondel in het ‘Berecht’ van de Jeptha (1657). Meijer beroept zich, steunend op Corneille, op de allergrootste autoriteit, Aristoteles, voert nog meer argumenten in zijn voordeel aan, maar besluit met toe te geven dat hij, als hij niet door het voorbeeld van Aran en Titus misleid was, zich van deze wreedheden en moordpartijen onthouden zou hebben. Het voorbeeld van Phaedra in Euripides' Hippolytus hebben we niet in bronnen als Scaliger, Vossius, Heinsius en D'Aubignac gevonden. Heeft Meijer het soms zelf gevonden? In de voorrede voor het Ghulde Vlies impliceert hij de Griekse toneelspelen wel eens ‘doorneuzeldt’ te hebben.

389-98 D'ailleurs, si c'est une règle de ne le point ensanglanter, elle n'est pas du temps d'Aristote, qui nous apprend que, pour émouvoir puissamment, il faut de grands déplaisirs, des blessures et des morts en spectacle. Horace ne veut pas que nous y hasardions les événements trop dénaturés, comme de Médée qui tue ses enfants; [...] Sénèque l'expose aux yeux du peuple, en dépit d'Horace; et, chez Sophocle, Ajax ne se cache point au spectateur lorsqu'il se tue. (‘Examen’ Horace. Théâtre complet I, p.660).

391 Poetica XI,6. Aristoteles noemt daar terloops als onderdeel van de ‘plot’ de lijdensscène die kan bestaan uit dood op het toneel of hevige lichamelijke smart, verwondingen etc. Corneille's en dus Meijers weergave van de passage is enigszins gekleurd.

398 Ars Poetica r.185. Vertaling: En laat Medea haar kinderen niet slachten voor de ogen van het publiek.

399 met eenighe byghaande vaerzen: nl. r. 186-88 die in vertaling aldus luiden: en laat evenmin de goddeloze Atreus mensenvlees koken zodat iedereen het ziet, Procne in een vogel veranderd worden, of Cadmus in een slang. Wat ge me zo vertoont, zal ik ongelovig als afschuwelijk afwijzen.

399-440 Meijer noemt twee argumenten van tegenstanders van moord en doodslag op het toneel: 1. het is te schokkend; 2. het is ongeloofwaardig. Hij betoogt dan dat niet iedere doodslag onder die veroordeling behoeft te vallen en dat hij in zijn toneelstuk niet tegen deze wet gezondigd heeft.

402 leevendigh: levensecht, natuurgetrouw.

[p. 82]

406 de Toekyker gheen onderscheidt zal konnen maaken, óf in der waar-407heidt ófte in schijn de steek gheghaan is. Voegh hier by, dat 408 óf het vertoont, óf vertelt wordt (ghelijk zy willen, dat men doen 409 zal) de Toehoorers eevenwel het voor spel, en gheen ernst aanzien: 410 en alzo valt hunne laatste reeden om verre. Hunne eerste loopt⁴¹⁰ 411 reeghelrecht teeghen de plaats van Aristoteles, die wy byghebraght 412 hebben, aan. Het staat vast, dat de ghemoederen der Anschouwers, 413 dewijl men uit is om hen te vermaaken, niet te ontstellen zijn;⁴¹³ 414 dóch dat gheschiedt niet door slechtelijk doodt te steeken: want⁴¹⁴ 415 dat iemandt, t'onrecht vervólght zijnde, zijn leeven verdeedighende 416 zynen vyandt doet neederstorten, is zo rechtmaatigh, dat het be-417haaghen zal: maar door ghruwelijkheeden, en schrikkelijke ondaaden,^417-24 418 als verkrachtingen, en bloedtschendingen, ófte onnatuurlijke moor-⁴¹⁸419deryen; ghelijk als wanneer een zoon aan zijne moeder, ófte een 420 moeder aan haare kinderen moorddaadighe handen slaat; welke in 421 teere ghemoederen, die de menschlijkheidt beschaaft heeft, een 422 afschrik en walghing zullen baaren. Van dusdaanighe afghrijslijk-^422-36423heeden meenen wy, met Kórneille, dat Horatius spreekt, en niet 424 van allerhande slagh van doodtslaghen. De voorbeelden altoos, die⁴²⁴ 425 hy bybrengt, (want hy gheeft gheen reeghel) zijn ijsselijk. Hy 426 wil, dat de Dichter zal overweeghen, óf de daaden zo overwreedt, 427 zo moeijelijk om te vertoonen zijn, dat zy 't gheloof der Toezie-428ners niet zullen konnen verwerven; en wanneer dat ghevreest wordt, 429 wil hy, datmenze zal verberghen voor de ooghen der Anschouwers, 430 en daarna in een verhaal wijdtluftigh afschilderen, welk het ghe-⁴³⁰431moedt minder raakt, dan het zien zelf, en ons lichter verleidt. 432 Van dit slagh heeft hy in zijnen tijdt gheoordeeldt, naamelijk te 433 overwreedt de daaden van Medea, die haare beide kinderen vermoordt, 434 en van Atreus, die zyne neeven, van lidt tót lidt ghekorven, ziedt 435 en braadt; en te onvertoonbaar de ghestaltveranderinge van Prógne⁴³⁵ 436 in een voghel, en Kadmus in een slang. Ieder tooneeldichter heeft 437 den ghrondt van de ghemoederen zyner Toehoorers te peilen. Altijdt⁴³⁷ 438 dit staat vast, dat Horatius niet allerhande moorden ten tooneele 439 afbant: en wy alzo, nóchte teeghen der Ouden tooneelwetten, nóchte 440 der zelver ghebruik, in onzen treurspeele, die inghevoerdt hebben. 441 Wy willen wel niet ontkennen, dat wy, toen dit werk eerst opghezet 442 wierdt, ziende eenighe tooneelspeelen, daar veel moorden, en wreed-⁴⁴²

410 laatste reeden: nl. het argument van de onwaarschijnlijkheid; eerste: nl. het argument dat het te schokkend is.

413 niet te ontstellen zijn: niet geschokt moeten worden.

414 slechtelijk: eenvoudigweg, zonder meer.

417-24 Horace ne veut pas que nous y hasardions les événements trop dénaturés, comme de Médée qui tue ses enfants; mais je ne vois pas qu'il en fasse une règle générale pour toutes sortes de morts, ni que l'emportement d'un homme passionné pour sa patrie contre une soeur qui la maudit en sa présence avec des imprécations horribles, soit de même nature que la cruauté de cette mère. (ibidem).

418 bloedtschendingen: gevallen van bloedschande.

422-36 [...] il faut examiner en même temps si elle [l'action] n'est point si cruelle, ou si difficile à représenter, qu'elle puisse diminuer quelque chose de la croyance que l'auditeur doit à l'histoire, et qu'il veut bien donner à la fable, en se mettant en la place de ceux qui l'ont prise pour une vérité. Lorsque cet inconvénient est à craindre, il est bon de cacher l'événement à la vue, et de le faire savoir par un récit qui frappe moins que le spectacle, et nous impose plus aisément.
C'est par cette raison qu'Horace ne veut pas que Médée tue ses enfants, ni qu'Atrée fasse rôtir ceux de Thyeste devant le peuple. L'horreur de ces actions engendre une répugnance à les croire, aussi bien que la métamorphose de Progné en oiseau et de Cadmus en serpent, dont la représentation presque impossible excite la même incrédulité quand on la hasarde aux yeux du spectateur. (II, p. 102).

424 altoos: althans.

430 wijdtluftigh: wijdlopig, uitvoerig.

435 ghestaltveranderinge: gedaanteverwisseling (beide verhalen zijn te vinden in Ovidius' Metamorfosen.

437 Altijdt: in elk geval.

442 eenighe tooneelspeelen: als eerste van dit slag komt zeker in aanmerking Vos' Aran en Titus waarin moord, verminking en verkrachting gewaardeerde hoogtepunten vormden. De Medea van dezelfde dichter kan Meijer hier strikt genomen niet bedoelen daar dit stuk pas in 1667 is gepubliceerd en hem dus indertijd niet op het slechte pad heeft kunnen brengen. Wat natuurlijk de mogelijkheid openlaat dat Meijer zijn gehate tegenstander nu in de ‘Voorreden’ toch nog een extra stootje toedient. Voor andere dergelijke gruwelstukken cf. Worp 1904, dl.I. p.331-39.

[p. 84]

443heeden in ghepleeght wierden, met ghrooten toeloop van Kijkers, en 444 lóf der Dichters vertoonen, op zulk een dwaallicht t'zeil gheghaan 445 zijn: Maar sints heeft de ervaarenheidt gheleerdt, dat ook, zonder 446 zulke vertooningen, de Anschouwers te behaagen, en in den Schouw-447burgh te lókken waaren. Weshalven, indien het nu te maaken stonde, 448 zouden wy eenen heelen anderen streek houden: maar het ghansche-449lijk te vermaaken, heeft ons te veel moeiten, en niet noodigh 450 ghedacht; alzo daar vindingen en ghedachten in zijn, wier onze 451 zangghodinne zich niet heeft te schaamen, en uitghedrukt met 452 vaerzen, die, ons oordeels, voor gheenighe van de onze hoeven te^452-53 453 wyken.

454Boven het om 't leeven brengen op het tooneel, komt ook voor,^454-62 455 in het vierde bedrijf, eene vertellinge, welke Eduward aan Ghri-456moald doet, van 't gheen de Kijkers reets voorheen ghezien hebben, 457 welke te dier oorzaake overtólligh is. Maar Ghrimoald, om uit de 458 doolinge, daar Velleedes verdicht verhaal, weeghens de moordt 459 zyner dóchter en zoon, hem inghewikkeldt hadde, te gheraaken, 460 moest daar kennis van hebben. En wy hebben die zo kort inghekrompen, 461 als 't belang der zaaken lyden kon, en ook door het vólghende 462 tooneel doen afbreeken.⁴⁶²

463Het laatste bedrijf behelst het besluit, en hier in staat den^463-65463-77 464 handel zo volkoomen ten einde te brengen, dat de Anschouwer, in 465 alles voldaan, gherust en verghenoeghdt wegh ghaat. Kórneille^465-74 466 vereischt, dat de uitslagh der gheschiedenisse zo verre na ach-467teren ghevlijdt werde, als mooghelijk is: omdat de ghemoederen 468 der Toekijkers des te langer in verlangen blyven: en 't onghedult, 469 dat hen aanprikt om te weeten, hoe 't met den handel af wil loopen, 470 scherpt hunne aandacht, en schaft meêr vermaaks: 't welk niet 471 ghebeurt, wanneer de zelve, met dit bedrijf zijnen aanvang neemt.⁴⁷¹ 472 De Kijker, wien zy te vroegh opghedischt wordt, heeft gheen 473 ghraaghte meêr, zyne aandacht flaauwt gheduurende alle het overighe, 474 daar hy niet nieuws in verwacht. 't Besluit onzes Treurspels hebben 475 wy zo verre na achteren geschooven, en Ghrimoald, Trasimond, 476 Velleede, en Ottomar raaken niet om hals, dan op het uiteinde van 477 dit bedrijf.

478Maar schoon wy deeze streek wel ghehouden hebben, is echter 479 onze kiel, aan eene andere kant, teeghen eene ghroote klip anghe-

452-53 die...wyken: die niet behoeven onder te doen voor énige van onze verzen. Meijer vindt dus de kwaliteit van de poëzie in de gewraakte passages hoog genoeg om ze te handhaven.

454-62 Hoewel in de Discours een paralleltekst over de zin van een ‘récit’ ontbreekt, heeft Corneille in het ‘Examen’ van La Suite du Menteur de overbodigheid van een verhaal dat vertelt wat men al gezien heeft, aan de orde gesteld. Hij spreekt over ‘la maxime qu'il ne faut jamais raconter ce que le spectateur a déjà vu’ (Théâtre complet II, p.232).

462 afbreeken: nl. door het binnenkomen van Trasimond (IV,2-3).

463-65 Cf. het bij r. 150-55 gegeven citaat.

463-77 Cf. ook r. 144-70.

465-74 [...] il faut, s'il se peut, lui [le dernier acte] réserver toute la catastrophe, et même la reculer vers la fin, autant qu'il est possible. Plus on la diffère, plus les esprits demeurent suspendus, et l'impatience qu'ils ont de savoir de quel côté elle tournera est cause qu'ils la reçoivent avec plus de plaisir: ce qui n'arrive pas quand elle commence avec cet acte. L'auditeur qui la sait trop tôt n'a plus de curiosité; et son attention languit durant tout le reste, qui ne lui apprend rien de nouveau. (I, p.72).

471 de zelve: nl. de ‘uitslagh’ (r.466).

[p. 86]

480dreeven; als wy Ghrimoald zijnen Dwinglandts aart hebben laaten^480-86 481 vergheeten, en zo gheruimen tijdt beklaaghen zynen vermoorden^481-85 482 zoone Eduward, en zich van Velleede, die hem omghebraght hadde, 483 zó trótselijk sarren, en braveeren, zonder op staande voet, van⁴⁸³ 484 haaren driesten overmoedt, gherechte wraake te neemen; en zo lang 485 zyne vruchtelooze weeklachten spillen, tót dat zy hem eenen moordt-^485-86486pook in den boezem plant. Senekas Thyestes, dien wyze ontleendt^486-89486 487 hebben, is hier in verschoonbaar, alzo hyze wapenloos doet teeghen 488 zynen broeder Atreus, die den meester speelde, en de oppermaght 489 in handen hadde, 't welk in onzen Dwingelandt gheen plaats ghrijpt.⁴⁸⁹ 490 Dóch wy verhoopen dat de kracht van vaerzen, daar deeze klaghten 491 meede afghebeeldt worden, de naauwkeurighe konstkenners eenighsins 492 de ooghen zal blindtdoeken, om deeze misghreep over 't hoofdt te 493 zien, ófte ten minsten ze niet zeer quaalijk op te neemen, steu-494nende op Aristoteles oordeel, als hy zeght: dat'er ongherijmd-^494-99494-99495heeden zijn, die men in een ghedicht moet laaten, wanneer ons 496 hoope toeblinkt, dat zy welkoom ontfangen zullen worden: en dat, 497 in zulk een ghevalle, de plicht des Dichters vooral vereischt, 498 die te blanketten, met zo veel ghlimps, en ghlinrings, dat zy de⁴⁹⁸ 499 ooghen konnen verblinden.

500De zelfde misslagh schijnt ook plaats te ghrypen in Trasimond, 501 hoewel niet zo ghroot, als zachter, en niet zo wreedtaartigh van^501-02 502 inborst inghevoerdt. Maar in hem valt eevenwel iets voor, daar 503 niet over heen te loopen is, naamelijk, dat, terwijl zijn Vader 504 in klaghten overvloeyt, hy den zwyghenden speelt, daar deezen⁵⁰⁴ 505 gheen minder stóffe, en reeden, daar toe aanmaant, dan den anderen.⁵⁰⁵ 506 Dóch dit schijnt zo zeer niet my, als het Tooneel te wyten, het 507 welk niet lijdt, dat 'er twee ghelijk spreeken, schoon zy beide⁵⁰⁷ 508 t'over daar toe verplicht zijn: en in dusdaanigh een voorval is 509 de Tooneeldichter, ghelijk ik hier gheweest ben, verleeghen, hoe 510 hy 't met een van beide die bedryvers stellen zal.

511Gheen minder zwaarigheid ghemoet, als een, ófte meêr bedryvers^{511-38511-20511} 512 iets, terzyden af, spreeken; alzo de overighe onderwylen zonder^512-13 513 werkelijkheidt staan. In dit bedrijf, valt dat voor in de reeden, 514 die Mathilde met Atelstan en Leeuwenbald, an eene zyde, onder hen 515 dryen, voeren, middelerwylen dat Ghrimoald, en Trasimond, de 516 krachtighste hunner hartstóchten af te beelden hebben, en eeven-

480-86 Hier wordt gedoeld op vs. 1627-1762 in het vijfde bedrijf.

481-85 beklaaghen, sarren, braveeren, spillen: al deze werkwoorden worden voorafgegaan door hebben laaten (r.480).

483 braveeren: tarten; van: ten aanzien van, voor.

485-86 moordtpook: moordwapen (pook: korte degen).

486-89 Cf. inl. p.

486 -ze: nl. ‘vruchtelooze weeklachten’.

489 't welk...ghrijpt: hetgeen (nl. het ‘wapenloos’ zijn) in het geval van onze tyran niet van toepassing is.

494-99 Aristote dit ‘qu'il y a des absurdités qu'il faut laisser dans un poème. quand on peut espérer qu'elles seront bien reçues; et il est du devoir du poète, en ce cas, de les couvrir de tant de brillants, qu'elles puissent éblouir.’ (‘Examen’ Le Cid. Théêtre complet I, p.584).

494-99 Het citaat zoals Meijer het hier in het Nederlands weergeeft, zal men - ondanks de cursivering die op letterlijk citeren wijst - tevergeefs bij Aristoteles zoeken. Iets wat erop lijkt, is te vinden in Poetica XXV waar soorten fouten besproken worden. Een fout kan gerechtvaardigd zijn, wanneer er een poëtisch doel mee wordt bereikt. Als vaker citeert Meijer niet Aristoteles, maar Corneille.

498 blanketten: verbloemen; ghlinring: lees ghlinstering.

501-02 als...inghevoerdt: daar hij...wordt voorgesteld.

504 deezen: nl. Trasimond.

505 daar toe: nl. tot klagen.

507 lijdt: verdraagt, toestaat.

511-38 Bespreking van verschillende problemen rond ‘terzijdes’.

511-20 Een terzijde heeft als bezwaar dat de ándere acteurs zwijgen moeten als het wordt gezegd, omdat anders het publiek het niet kan verstaan. Dit doet zich hinderlijk voor in de vs.1695-98.

511 ghemoet: ontstaat, gebeurt.

512-13 zonder werkelijkheidt: zonder iets te doen (i.c. te zeggen) te hebben.

[p. 88]

517wel die daarom af moet breeken. Zo dat de Heer Kórneille, niet^517-19 518 zonder oorzaak, daar altijdt een zonderlinge afkeer van ghehadt 519 heeft, en ieder te raaden is, dat hy zich daar van, ten zy zy zeer 520 kort zijn, onthoude.

521Ghrooter misslagh beghaat de Tooneeldichter, wanneer hy iemandt^521-30 522 invoert, ter zyden alleen spreekende, 't gheene hy een der by-523staanders laat hooren. Zo strompelen wy, als Fastarad, in 't 524 eerste tooneel des eersten bedrijfs, aanhoort, schoon niet beschei-^524-25525delijk de reeden, die Velleede zyne moeder by zich zelven voert. 526 Want, dewyle, wanneer eenigh bedryver alleen op het tooneel spreekt, 527 en wel zonder heevighe hartstóghten, de Toehoorer zich verbeelden 528 moet, dat de dingen, die ghezeidt worden, maar ghedacht worden, 529 is het ghansch onghevoeghlijk, te vertoonen, dat iemandt die aan-530hoort.

531Dóch draaghelijker, ja eenighsins noodtzaakelijk zijn dusdaanighe^531-38 532 alleenspraaken, byzonderlijk van twee Personaadjen; wanneer, ter-533wylen zy gheschieden, eenigh ander personaadje iemandt wat in 't 534 oor te luisteren heeft; alzo daar door het tooneel dan niet zonder⁵³⁴ 535 werkelijkheidt ghelaaten wordt. Een staal verschaft ons hier van 536 Velleede, in 't zeevende tooneel van ons vierde bedrijf, met zich 537 zelven raadt leevende, wat haar te doen stondt, terwyle de Dwinge-538landt zyne lijfwacht in stilte eenighen last gheeft.

539Uit het voorghezeide blijkt ghenoeghzaam, dat elk van de vijf^539-44539 540 bedryven, daar het tooneelspel in afghescheiden wordt, een ghe-541deelte des gheheelen handels moet behelzen, hoewel niet zo eeven-542ghroot, dat het verbóden zy, in het laatste meerder te vlyen, dan 543 in alle de voorghaande, en in het eerste minder, dan in alle de 544 vólghende. Echter dunkt ons zeer ghevoeghlijk het gheene de hee-^544-47544-47545dendaaghsche Fransche Tooneeldichters in acht neemen, naamelijk, 546 dat zy met elkanderen in veelheidt van vaerzen, en tijdt van ver-547toonen, ten naasten by, over een stemmen. My, beneevens veele 548 andere liefhebberen, heeft meenigh maale niet luttel onghemaks 549 ghebaart, in 't anschouwen der tooneelspeelen, een zeer kort be-550drijf, ghehecht aan een onmaatigh lang. De reeden schijnt te weezen,^550-53 551 dat, in het korte, de aandacht der Toehoorers niet ghenoeghzaam 552 vervult, en, in het lange, de zelve uit zijne kracht gherekt, en 553 te veel gheverght wordt. Dit laatste oordeel ik ook plaats te^553-58

517-19 Cette comédie peut faire connaître l'aversion naturelle que j'ai toujours eue pour les a parte. (‘Examen’ La Veuve. Théâtre complet I, p.156. Cf. ‘Examen’ Le Menteur. Ibid. II, p.148).

521-30 Het is een ernstige fout wanneer een terzijde door een medespeler verstaan wordt. De toneelconventie wil immers dat monologen als ‘gedacht’ worden beschouwd. Dit doet zich voor in de vs.147-50.

524-25 bescheidelijk: duidelijk, precies.

531-38 Wel acceptabel is dat één personage (of liever nog twee) iets terzijde zegt dat niet door een ander gehoord mag worden, wanneer die ander net iets aan iemand in het oor fluistert. Dat is het geval in vs.1409-11.

534 luisteren: fluisteren.

539-44 De l'action je passe aux actes, qui en doivent contenir chacun une portion, mais non pas si égale qu'on n'en réserve plus pour le dernier que pour les autres, et qu'on n'en puisse moins donner au premier qu'aux autres (III, p.133).

539 het voorghezeide: cf. r.222-62, 343-60, 463-77.

544-47 [...] tout l'acte doit avoir une certaine quantité de vers qui proportionne sa durée à celle des autres (III, p.134).

544-47 Meijer heeft zich aan dit voorschrift gehouden. Zijn bedrijven tellen achtereenvolgens 366, 362, 376, 386 en 368 verzen.

550-53 Il suffit qu'il n'y [aux actes] aye point d'inégalité notable qui fatigue l'attention de l'auditeur en quelques-uns, et ne la remplisse pas dans les autres (‘Examen’ La Suivante. Théâtre complet I, p.317).

553-58 J'ai été plus heureux que leur règle ne me le permet, en ayant pour l'ordinaire donné deux mille aux comédies, et un peu plus de dix-huit cents aux tragédies, sans avoir sujet de me plaindre que mon auditoire ait montré trop de chagrin pour cette longueur. (I, p.53).

[p. 90]

554 hebben in de overmaatighe lange tooneelspeelen, waar in de Kykers 555 niet alleen met toeluisteren, maar de Speelers met vertoonen zich 556 afarbeiden. Waarom ik den Tooneeldichter zoude raaden, het ghetal 557 van tweeduizendt reeghelen niet te oversteigheren; binnen welke 558 paalen de Heer Kórneille zeght, zich altijdt ghehouden te hebben, 559 en van ons dit teeghenwoorghe treurspel inghekrompen is, oordeelen-⁵⁵⁹560de, dat een Konstenaar, in zulk een ruimte van vaerzen, handels, 561 en werkelijkheidts ghenoegh bevatten, en voor ooghen kan stellen.

562Dóch, alhoewel dusdaanigh eene eevenghrootheidt den Bedryven^562-68 563 voeght, de byzondere Tooneelen, ófte Uitkomsten, waar in yder be-⁵⁶³564drijf onderdeeldt wordt, zijn daar echter niet in ghehouden, alzo 565 der zelver ghrootte, nóchte ghetal, by de Konstenaars bepaalt⁵⁶⁵ 566 wordt: en het dieshalven den Dichter vry staat, 'er weinigh, ófte 567 veel, in elk bedrijf in te vlyen, en de zelve zo lang uit te rekken, 568 en zo kort in te dringen, als hem raadzaam zal dunken. De veelheidt, 569 en kortheidt, valt onzen Kykeren het anghenaamste, alzo door 't 570 weghghaan, en bykoomen der vertooners de tooneelen haare verande-571ringe, daar zy na haaken, verkrijghen. In deeze veranderinge staat^{571-89571-612} 572 naauwkeurighe in acht te neemen, dat, anghaande yder persoonaadje, 573 den anschouweren reeden ghegheeven werde, waarom hy ten toonele 574 verschijnt, en waarom hy daar weeder van ghaat. Ten opzichte van 575 het laatste, acht de Heer Kórneille, deeze Tooneelwet onverbreeke-576lijk, en niet dunkt hem zo wanschikkelijk, (ghelijk't ook waarlijk 577 is) als dat een Speeler van het tooneel scheidt, alleen om dat hy 578 niet meer vaerzen op te zegghen heeft. Ten opzichte van het eerste, 579 naamelijk het te voorschijne treeden, valt hy zo streng niet. De 580 Kykers, oordeelt hy, verwachten de bedryvers, en schoon het too-581neel afbeeldt de kamer, ófte zaal van die personaadje, welke 582 spreeken moet; hy kan daar echter niet in koomen, ten zy hy van 583 after de schermen her treede; en onnoodigh dunkt het hem te melden,⁵⁸³ 584 wat hy komt te doen: dewyle het somtijdts ghebeuren kan, dat hy 585 niet uit gheweest is, ófte wel niets ghedaan heeft. En alzo schy-586nen hem verschoonbaar van deeze wet, alle de eerste tooneelen van⁵⁸⁶ 587 yder bedrijf, maar gheensins de andere; ghemerkt een bedryver een-⁵⁸⁷588maal het tooneel inghenoomen hebbende, niemandt zonder reeden, en 589 oorzaak, zich daar by te voeghen heeft. Wy twijffelen, óf dit den 590 naauwkeurighen konstenaaren, en liefhebberen zal konnen ver-⁵⁹⁰

559 en van ons: en (binnen welke grenzen) door ons; teegenwoorghe: lees teegenwoordighe.

562-68 Le nombre des scènes dans chaque acte ne reçoit aucune règle; mais comme tout l'acte doit avoir une certaine quantité de vers qui proportionne sa durée à celle des autres, on y peut mettre plus ou moins de scènes, selon qu'elles sont plus ou moins longues pour employer le temps que tout l'acte ensemble doit consumer. (III, p.134).

563 Tooneelen, ofte Uitkomsten: scènes. De grenzen daarvan worden bepaald door personen- en/of decorwisseling.

565 Konstenaars: theoretici.

571-89 Il faut, s'il se peut, y rendre raison de l'entrée et de la sortie de chaque acteur; surtout pour la sortie je tiens cette règle indispensable, et il n'y a rien de si mauvaise grâce qu'un acteur qui se retire du théâtre seulement parce qu'il n'a plus de vers à dire.
Je ne serais pas si rigoureux pour les entrées. L'auditeur attend l'acteur; et bien que le théâtre représente la chambre ou le cabinet de celui qui parle, il ne peut toutefois s'y montrer qu'il ne vienne de derrière la tapisserie, et il n'est pas toujours aisé de rendre raison de ce qu'il vient de faire en ville avant que de rentrer chez lui, puisque même quelquefois il est vraisemblable qu' il n'en est pas sorti. (...) Ainsi je dispenserais volontiers de cette rigueur toutes les premières scènes de chaque acte, mais non pas les autres, parce qu'un acteur occupant une fois le théâtre, aucun n'y doit entrer qui n'aye sujet de parler à lui, ou du moins qui n'ait lieu de prendre l'occasion quand elle s'offre. (III, p.134).

571-612 Bespreking van het voorschrift dat het opkomen en afgaan van de personages een bepaalde reden behoort te hebben.

583 hem: nl. Corneille.

586 verschoonbaar van: te excuseren ten aanzien van.

587 ghemerkt: aangezien.

590 naauwkeurighen: preciese, die streng in de leer zijn.

[p. 92]

591noeghen. Zyne stellinge schijnt ons lydelijk te zijn, wanneer een⁵⁹¹ 592 eerste tooneel van een bedrijf ghestelt wordt af te beelden zoo-⁵⁹²593daanigh een plaats, daar de personaadje, vólghens zyne staat, en^593-94 594 gheleeghenheidt, behoorde te zijn; ghelijk, zo een koning gheplaatst 595 wordt in zijn hóf, ófte vertrek; ófte eene prinssesse in haare slaap-596kamer, enz. Maar indien een koning, ófte prinssesse an 't strandt, 597 ófte in 't bosch vertoondt wordt, alschoon in 't voorste tooneel 598 eens bedrijfs, zo meenen wy nóchtans, dat 'er reeden behoorde by-599ghebracht te worden, waarom sy op die plaats verschijnen. Teeghen^599-603 600 deeze reeghel zondighen wy in dit treurspel tweemaal, ten opzichte 601 der bykomst, eens van de Tweelingbroeders in 't tweede, en eens 602 van Trasimond in het derde bedrijf, beide in 't vierde tooneel. 603 In 't eerste tooneel des eersten bedrijfs wordt de reeden van der 604 bedryvers uitkoomen t'over bekendt ghemaakt. De eerste tooneelen 605 der vólghende, hebben de voorghemelde ooghluiking van nooden. 606 Naauwkeurigher zijn wy gheweest in het Ghulde Vlies, alwaar niet^606-12 607 een, zelfs van de eerste tooneelen, deeze verschooninge hoeft te 608 verzoeken; behalven alleen die van 't derde bedrijf; daar nóchtans 609 de Meerman, met zyne Meereminne, zonder aanstoot, in zee op de⁶⁰⁹ 610 baaren dóbberende te verbeelden zijn, die ik, zonder veele moeite,⁶¹⁰ 611 hadde van Juno konnen laaten uit de gholven opdaaghen, hadde my 612 dat van eenigh belang ghescheenen.

613Boven dit voorghemelde, staat, in de tooneelen, ook in acht te^613-41 614 neemen haare bandt, en an een schakeling, in het zelfde bedrijf. 615 Deeze, als welke alle de byzondere daaden van yder bedrijf ver-^615-19615616eenight, heeft my altijdt een zeer voortreffelijk sieraadt in een 617 tooneelspel ghescheenen. Ook schaft zy een gheduurighe verknócht-618heidt des handels, door de verknóchting en gheduurigheidt der⁶¹⁸ 619 vertooninge. En de Heer Kórneille verhaalt, dat de anschouwers^619-24 620 der tooneelspeelen in Vrankrijk daar zo zeer toe ghewent zijn, 621 dat hen gheen ghaaping tusschen twee tooneelen voorkomt, zonder 622 de zelve te teekenen, als eene misslagh. Oogh, en oor stooten 623 zich daar aan, zeidt hy, aleer de ghedachten, en 't oordeel daar⁶²³ 624 by koomen. En ik beken, dat 'er my nooit een voorghekoomen is,

591 lijdelijk: acceptabel.

592 ghestelt: verondersteld.

593-94 staat, en gheleeghenheidt: stand en positie.

599-603 Meijer stelt hier de zaak t.a.v. zijn Verloofde Koninksbruidt iets te gunstig voor. Alariks opkomst in III,6 is evenmin gemotiveerd als die van Trasimond in III,4. Ghrimoalds aanwezigheid is niet beter verklaard dan die van zijn zonen in II,4.

606-12 In Ghulde Vlies III,1 duiken plotseling de meerman en zijn meermin op. Ze functioneren dan slechts als onderdeel van het decor, een minnelied zingend. Pas in de volgende scène krijgen ze een opdracht van Juno. De fout zou echter, zoals Meijer ook zegt, gemakkelijk te verbeteren zijn. Overigens is de motivering in het Ghulde Vlies aanmerkelijk minder sterk dan Meijer doet voorkomen. Hij blijkt er een puur formele opvatting van te hebben: als iemand maar aangekondigd wordt, is het voldoende, ook al is zijn komst volstrekt niet verklaard.

609 zonder aanstoot: zonder tegen deze regel te zondigen.

610 te verbeelden zijn: uitgebeeld kunnen worden; die ik: daar ik ze immers.

613-41 Bespreking van de ‘liaison des scènes’, een ‘sieraadt’ dat voor Meijer eigenlijk een regel geworden is.

615-19 La liaison des scènes qui unit toutes les actions particulières de chaque acte l'une avec l'autre, et dont j'ai parlé en l'examen de la Suivante, est un grand ornement dans un poëme, et qui sert beaucoup à former une continuité d'action par la continuité de la représentation; mais enfin ce n'est qu'un ornement et non pas une règle. (III, p.127).

615 als welke: daar ze.

618 gheduurigheidt: continuiteit.

619-24 Nous y avons tellement accoutumé nos spectateurs, qu'ils ne sauraient plus voir une scène détachée sans la marquer par un défaut: l'oeil et l'oreille même s'en scandalisent avant que l'esprit y aye pu faire de réflexion. (III, p.128).

623 de ghedachten: het denken; oordeel: de oordeelskracht, inzicht.

[p. 94]

625 welke my daadelijk niet teeghen de borst stiet. Hy stelt ver-^625-37625626scheiden slagh van dusdaanighe an een schakelingen. Door gherucht,⁶²⁶ 627 wanneer, op 't gherucht van eenen koomenden, iemandt van het tooneel 628 wegh ghaat, ófte van eenen weghghaanden, op het tooneel komt. Door 629 ghezicht, wanneer de weghghaande den koomenden, ófte de koomende 630 den weghghaanden ziet. Door ghesprek zonder teeghenwoordigheidt: 631 wanneer, van achter de schermen, teeghen die op het tooneel staat, 632 ghesprooken wordt. Door teeghenwoordigheidt zonder ghesprek, 633 wanneer iemandt op het tooneel blijft, om aan te hooren, wat die 634 gheene, die daar op te voorschijnetreeden, zegghen zullen. En 635 eindelijk door ghesprek en teeghenwoordigheidt te ghelijk, welke 636 laatste bandt hy, zonder teeghenspreeken, voor de voortreffelijk-637ste keurt, en welke alle de schoonheidt heeft, die zy hebben kan. 638 En van dit laatste slagh zijnze alle, waar meede wy onze tooneelen, 639 in dit treurspel, aan een gheknoopt hebben, behalven die van het^639-41 640 vijfde en zeste tooneel des eersten bedrijfs, daar over eenighe 641 twijffel zoude konnen vallen.

642Deeze aan een hechting der Tooneelen sleept wyders na zich^642-710642 643 eene byzondere opmerking weeghens de tijdt, in de welke het 644 gheheele treurspel afloopt. Deeze is in het mijne eene enkele^644-50 645 dagh; en wel eene plechtighe, en doorluchtighe dagh, uitghekoozen, 646 en bestemdt, om van twee Tweelingbroeders den eerstgheboorenen te 647 noemen, en te kroonen ten nazaat in zijns vaders Koningsstoel, en⁶⁴⁷ 648 hem uit te trouwen aan eene hooghgheduchte Koninginne, voor lange^648-49 649 jaaren, hem ten bedtghenoote toebeschooren: het welk de Heer Kór-650neille voor gheen ghering sieraadt in een Tooneelspel oordeelt. 651 De vier voorste bedryven wyken, in haare dichte achtervólghing;⁶⁵¹ 652 niet van de ghemeene waarschijnlijkheidt af: Want het bespringen 653 der tweelingbroeders in hunne slaapkamer; Ghrimoalds eisch, en 654 Mathildes teegheneisch; Heddewighs en Alariks om hals koomen; en 655 eindelijk het straffen van Fastarad, met alle dezer voorvallen 656 omstandigheeden, brengen in haare achtervólghinge op eene dagh, 657 niet ghedwongens meede. Maar dat Ghrimoald, daar zijn eighen zoon, 658 en dóchter om 't leeven gheraakt zijn, daar hy zijnen stiefzoon, 659 met der doodt, voor des eenen moordt ghestraft heeft; op den 660 zelfden dagh, zynen overghebleeven zoon zoude kroonen, hort wat^660-62 661 teeghens de ghewoone welbetaamlijkheidt, hoewel niet teeghens de⁶⁶¹

625-37 J'ai parlé de trois sortes de liaisons dans cet examen de la Suivante: j'ai montré aversion pour celles de bruit, indulgence pour celles de vue, estime pour celles de présence et de discours; et dans ces dernières j'ai confondu deux choses qui méritent d'être séparées. Celles qui sont de présence et de discours ensemble ont sans doute toute l'excellence dont elles sont capables; mais il en est de discours sans présence, et de présence sans discours, qui ne sont pas dans le même degré. Un acteur qui parle à un autre d'un lieu caché, sans se montrer, fait une liaison de discours sans présence, qui ne laisse pas d'être fort bonne; mais cela arrive fort rarement. Un homme qui demeure sur le théâtre, seulement pour entendre ce que diront ceux qu'il y voit entrer, fait une liaison de présence sans discours, (III, p.128-29).

625 stelt: poneert.

626 gherucht: Corneille legt het begrip hier niet uit. Wel in het ‘Examen’ van La Suivante, maar zijn explicatie is daar anders dan die welke Meijer hier geeft.

639-41 Tussen I,4 en I,5 is Ottomars geestverschijning de zwijgende ‘liaison de présence’; tussen I,5 en I,6 is althans volgens de toneelaanwijzing het toneel even leeg, waardoor een ‘ghaaping’ zou zijn ontstaan. Eventueel zou men kunnen aannemen dat Fastarad c.s. al achter de schermen verdwenen is, terwijl Trasimond en Alarik de laatste klappen in een hoek van het toneel uitdelen.

642-710 Behandeling van de eenheid van tijd, o.a. in verband met de waarschijnlijkheid.

642 sleept wyders na zich: brengt voorts met zich mee.

644-50 [...] je ne puis oublier que c'est un grand ornement pour un poëme que le choix d'un jour illustre et attendu depuis quelque temps. (III, p.142).

647 nazaat: opvolger.

648-49 voor lange jaaren: lang geleden.

651 achtervolghing: opeenvolging.

660-62 hort...aan: druist...in; PUNTKOMMA: lees KOMMA.

661 welbetaamlijkheidt: ‘les bienséances’.

[p. 96]

662 onmooghlijkheidt, aan: ten zy men die haastigheidt hier meede^662-68 663 verschoonen wil, dat, alles tót die plechtigheidt bereidt zijnde, 664 en de Dwingelandt voor nieuwe rampen, en hinderpaalen vreezende, 665 onaanghezien het voorghemelde, de bestemde krooning heeft, hoe 666 eêr hoe liever, willen laaten voortghaan. Indien deeze verschoo-667ninge proef houdt, springen wy de waarschijnlijkheidt niet te 668 buiten. Ons gheheele Treurspel loopt dan af, in eenen enkelen dagh: 669 Dóch elk byzonder bedrijf, dewijl alle der zelver tooneelen an een^669-74669 670 gheschaakeldt zijn, in den tijdt, als het vertoondt wordt, de welke 671 omtrent dry uuren behelzende, moet het overighe, om eenen gheheelen⁶⁷¹ 672 dagh te vullen, verbeeldt worden, tusschen de bedryven, te verloo-673pen; in welke tusschentijdt men kan stellen, dingen te gheschieden, 674 die tót het lichaam des ghanschen handels behooren; als, tusschen^674674-83 675 het eerste en tweede, de versterking met eede van de vriendschap 676 der Tweelingen, en 't raadtslaaghen van Mathilde en Atelstan met 677 Leeuwenbald; tusschen het tweede en derde, de vermomminge van 678 Heddewigh; tusschen het derde en vierde, het opsluiten van Trasimond, 679 en Ghrimoalds overweeghinge om hem te straffen; tusschen het vierde 680 en vijfde, het vermoorden van Eduward door Velleede, en het mengen 681 van zijn bloedt met verghift in de rijkskelk, neevens de voordere 682 toebereidinge ter krooninge, en 't gheveinsde toestaan van Mathilde 683 tót Trasimonds bedtghenootschap. Wy willen in gheenen deele ont-^683-709684veinzen, dat het konstigher zoude zijn, indien ons ghansche Treur-685spel yder bedrijf eevenaarde, en de tijdt, die daar in verloopt, 686 de tijdt van des zelfs vertooninge niet te buiten ghing. Want^686-93 687 het tooneelspel, zijnde eene schilderye des menschelijken handels, 688 en die schilderyen de beste, die 't meeste na de natuur trekken, 689 en 't naauwste daar na ghelijken; behoorde, te dier oorzaake, ook 690 gheen gheschiedenis van ruimer tijdt te behelzen, als het beezigh 691 is, om die te vertoonen; en alzo de tijdt der afbeeldinge op het 692 tooneel, en des handels in de natuur t'eene maale over een te 693 stemmen. Maar het valt zo moeyelijk, gheschiedenissen te vinden, ^693-702

662-68 Deze verontschuldiging had Meijer beter in het stuk door Ghrimoald kunnen laten uitspreken.

669-74 Je répète [...] que quand nous prenons un temps plus long, comme de dix heures, je voudrais que les huit qu'il faut perdre se consumassent dans les intervals des actes, et que chacun d'eux n'eût en son particulier que ce que la représentation en consume, principalement lorsqu'il y a liaison de scène perpétuelle; (III, p.140).

669 Doch elk byzonder bedrijf: voeg toe: loopt af.

671 dry uuren: Corneille, Meijers bron, heeft het over ‘deux heures’. Misschien biedt enige verheldering de volgende opmerking van Meijer in Naauwkeurig Onderwys over de speeltijd: ‘Maar om deezen tyd wel te bepaalen, heeft de Tooneeldichter te letten, waar en van wie zyn Stuk vertoond zal werden; te Antwerpen, in den Haag, en by de Tooneelspeelers, die door 't Land reizen, wil men de Spelen kort hebben; daar menze op den Amsterdamschen Schouwburg lang begeert, en het Graauw wat veel voor zyn geld zien wil’, (p.197).

674 die...behooren: die een noodzakelijk onderdeel vormen van het geheel der gebeurtenissen.

674-83 De meeste gebeurtenissen die Meijer opsomt, kunnen door een kijker/lezer gemakkelijk uit de context opgemaakt worden. Met ‘'t gheveinsde toestaan van Mathilde tot Trasimonds bedtghenootschap’ en de ‘voordere toebereidinge ter krooninge’ ligt dat anders. Deze gegevens, belangrijk voor de ontknoping en allerminst voorbereid door wat voorafgegaan was, hadden in de tekst verschaft moeten worden. Cf. Corneille p.125-26.

683-709 Bij uitzondering, en niet - zoals bij de bespreking van de toelaatbaarheid van gruwelen op het toneel - om zijn eigen stuk te redden, is Meijer het niet geheel met Corneille eens. Wel ziet hij als ideaal de gelijkheid van speeltijd en gespeelde tijd, zich baserend op de ook bij Corneille genoemde gedachte dat een toneelspel de nabootsing van een handeling is (cf. Poetica VI,2), maar gezien de vele problemen die dit oproept, zou hij er ook wel mee tevreden zijn wanneer dit ideaal alleen per bedrijf bereikt werd en zou hij langer gedachte intervallen tussen de bedrijven niet erg vinden, zelfs niet als die enkele dagen of zelfs weken zouden beslaan.

686-93 Le poëme dramatique est une imitation, ou pour en mieux parler, un portrait des actions des hommes; et il est hors de doute que les portraits sont d'autant plus excellents qu'ils ressemblent mieux à l'original. La représentation dure duex heures, et ressemblerait parfaitement, si l'action qu'elle représente n'en demandait pas davantage pour sa réalité. (III, p.139).

693-702 [...] je trouve qu'il y a des sujets si malaisés à renfermer en si peu de temps, que non-seulement je leur accorderais les vingt-quatre heures entières, mais je me servirais même de la licence que donne ce philosophe [Aristote] de les excéder un peu, et les pousserais sans scrupule jusqu'à trente. [...] et je trouve qu'un auteur est assez gêné par cette contrainte, qui a forcé quelquesuns de nos anciens d'aller jusqu'à l'impossible. (III, p.137-38).

[p. 98]

694die zo kort zijn, ófte zo kort in te krimpen zijn door de konst, 695 dat, mijns oordeels, een Tooneeldichter, die eene stóffe, met wat^695-96 696 werkelijkheidts en ghewoels verzien, ghelijkze van onze Toekykers 697 begheerdt wordt, in 't bestek van vierentwintigh uuren weet te 698 besluiten, zich zeer wel ghequeeten heeft, en gheenen kleenen 699 loover aan zynen lauwerkrans verdiendt. Voor my, ik zoude de paalen 700 deezer wet wat wyder uitzetten, en een tooneelspel niet verdoemen, 701 al behelsde dat een tijdt van eenighe daghen, ja weeken, als men 702 maar tót gheenighe jaaren uitspronge. Vermits my dunkt, dat, in-703dien de Toekyker zich verbeelden kan, tusschen twee bedryven een 704 uur ófte twee verloopen te zijn, hy zich ook dat zelfde van een 705 dagh ófte twee kan verbeelden. Maar voor al wilde ik alle de too-706neelen eens bedrijfs an elkanderen gheschakeldt, en de tijdt; waar⁷⁰⁶ 707 in de gheschiedenisse in de natuur, des zelfs vertooninge op het⁷⁰⁷ 708 tooneel te boven ghaat, tusschen de bedryven, en tusschen alle 709 omtrent eevenveel inghevlijt hebben.

710Ghelijk met de tijdt, zo is 't ook met de plaats, in de tooneel-^710-45711speelen, gheleeghen; en schoon Aristoteles, nóchte Horatius, dies^711-12 712 anghaande niet een woordt reppen, zo rust de wet, welke willekeurt,⁷¹² 713 dat het tooneelspel aan eene plaats ghehecht moet blyven, op de 714 zelfde ghrondtreeden, welke wy, eeven hier voor, te berde ghebraght⁷¹⁴ 715 hebben. Ik zoude, met den Heere Kórneille, wenschen, om den An-^715-21716schouweren t'eene maale gheenighen aanstoot te gheeven, dat het 717 gheene men hen in dry uuren vertoont, waarlijk in dry uuren konde 718 gheschieden: en 't gheene men hen doet zien, op een en 't zelfde too-719 neel, welk niet verandert, konde voorvallen in een en de zelfde 720 kamer, ófte zaale, ófte andere plaats, vólghens de keur, die de 721 Dichter daar van ghedaan heeft. Ons treurspel magh, van vooren 722 tót achteren, in eene Hófzaale afspeelen; ófte zo iemandt, met ons 723 deeze plaats te eng oordeelde, het hoeft buiten het koningshóf 724 niet te springen. Maar dit is dikwyls zo moeyelijk, om niet te^724-27 725 zegghen, onmooghelijk, om doen, dat men ghenoodtzaakt wordt, die 726 naauwte wat te wyen, ghelijk wy ten opzichte der tijdt ghedaan 727 hebben. De Konstenaars stellen dan, dat de eenheidt der plaats niet^727-33 728 gheschonden wordt, als de tooneeldichter maar zijn tooneel niet 729 wyder uitbreidt, als een stadt met zijn bygheleeghen landt. Niet 730 dat het tooneel gheduurigh zo ruim een plaats kan afbeelden, want

695-96 wat werkelijkheidts en ghewoels: een aantal woelige gebeurtenissen.

706 de tijdt PUNTKOMMA: lees de tijdt KOMMA.

707 in de natuur: in werkelijkheid.

710-45 Bespreking van de eenheid van plaats.

711-12 Quant à l'unité de lieu je n'en trouve aucun précepte ni dans Aristote ni dans Horace. (III, p.143).

712 willekeurt: vereist.

714 de zelfde ghrondtreeden: nl. natuurgetrouwheid, gebaseerd op de Aristotelische voorstelling van het drama als nabootsing van menselijk handelen.

715-21 Je souhaiterais, pour ne point gêner du tout le spectateur que ce qu'on fait représenter devant lui en deux heures se pût passer en effet en deux heures, et que ce qu'on lui fait voir sur un théâtre qui ne change point, pût s'arrêter dans une chambre ou dans une salle, suivant le choix qu'on en aurait fait; (III, p.143-44).

724-27 [Vervolg van het vorige citaat] mais souvent cela est si malaisé, pour ne dire impossible, qu'il faut de nécessité trouver quelque élargissement pour le lieu, comme pour le temps. (III, p.144).

727-33 Je tiens donc qu'il faut chercher cette unité exacte autant qu'il est possible; mais comme elle ne s'accommode pas avec toute sorte de sujets, j'accorderais très-volontiers que ce qu'on ferait passer en une seule ville aurait l'unité de lieu. Ce n'est pas que je voulusse que le théâtre représentât cette ville toute entière, cela serait un peu trop vaste, mais seulement deux ou trois lieux particuliers enfermés dans l'enclos de ses murailles. (III, p.145).

[p. 100]

731dat is onmooghelijk; maar by beurten daar van eenighe byzondere 732 plekken, neemt, nu de markt, dan het Hóf, dan een voornaame straat, 733 dan de vesten, en dan het omligghend veldt, ófte iets anders. En^733-39 734 deeze plaatsverwisselingen woude ik invlyen tusschen twee bedryven, 735 omdat, de voorghordijn dan ghevallen zijnde, in die tusschenpoo-736zinge het, zonder eenighen aanstoot der Kykeren, veranderdt kan 737 worden; daar zy in 't midden eens bedrijfs ghemoetende, de gheduu-⁷³⁷738righe verknóchtheidt des handels breeken, en den anschouweren 739 gheen klein verdriet baaren. En diesvólghens zullen 'er niet, dan^739-45 740 vijf verscheide plaatsen, in een tooneelspel te vertooghen zijn; 741 welk ghetal, mijns oordeels, ghenoeghzaam behoorde te weezen, en 742 voor den Tooneeldichter, welke, door verscheidenheidt van tooneel-743verzieringen, zynen treurspeele luister toeleght by te zetten, en 744 voor de Toekykers, die zich aan prachtighe en konstighe tooneelen 745 verghaapen.

746Dit alles dus wijdtloopigh, en van de ghrondt op te haalen, heeft^746-84746-84 747 ons niet ongheraaden ghedacht, om den tooneelbeghonstighers, en⁷⁴⁷ 748 konstghenooten, die door ongheleeghenheidt haarer beezigheeden gheen⁷⁴⁸ 749 tijdt, ófte door onkunde der taalen, gheen gheleeghenheidt hebben, 750 om de reeghelen der tooneelkonst naauwkeurighlijk te doorsnuffelen,⁷⁵⁰ 751 en na te vórsschen, wat lichts in hun oordeel, en arbeidt, toe te 752 straalen: opdat, de rechtschapene kennis eens volmaakten tooneel-⁷⁵²753spels, en in de maakers, en in de kykers, de overhandt krijghende, 754 de tooneeldichter niet meêr, door onkunde der wetten van de konst, 755 ófte om ghroot gheloop voor zijn werk te verwerven van de onver-^755-56756standighe, die ghewoonlijk den ghrootsten hoop uitmaaken, vervalle, 757 om wanschepsels van schouwspeelen ten tooneele te voeren. Wy ver-758hoopen, dat dit bericht niet quaalijk opghenoomen zal worden, als⁷⁵⁸ 759 met een ghoet ooghemerk ghedaan. Wy hebben daar in niemandt tót 760 bekrachtighing onzer stellingen anghetooghen, als Aristoteles, 761 Horatius, en Kórneille: de twee voorste, om de eerbiedigheidt, 762 die wy der Oudheidt toedraaghen, van wiens wetten wy zeer noode 763 zouden afwyken: en de laatste, omdat hy, ons weetens, de eenighste⁷⁶³ 764 is, onder de heedendaagsche Meesters in de Konst, die uit eighene 765 ondervindinge van het tooneel, en opmerkinge, wat daar op zynen 766 anschouweren behaaghlijk, ófte onbehaaghlijk gheweest is, gheschree-

733-39 [...] que jamais on n'en changeât dans le même acte, mais seulement de l'un à l'autre, (III, p.146).

737 ghemoetende: gebeurend.

739-45 Met een iets ander accent dan Corneille spreekt Meijer zijn waardering uit voor decorwisseling met het argument dat we al vaker bij hem zijn tegengekomen, dat de toeschouwers van afwisseling houden.

746-84 Il faut donc savoir quelles sont ces règles; mais notre malheur est qu'Aristote et Horace après lui en ont écrit assez obscurément pour avoir besoin d'interprètes, et que ceux qui leur en ont voulu servir jusques ici ne les ont souvent expliqués qu'en grammariens ou en philosophes. Comme ils avaient plus d'étude et de spéculation que d'expérience du théâtre, leur lecture nous peut rendre plus doctes, mais non pas nous donner beaucoup de lumières fort sûres pour y réussir.
Ja hasarderai quelque chose sur trente ans de travail pour la scène, et en dirai mes pensées tout simplement, sans esprit de contestation qui m'engage à les soutenir, et sans prétendre que personne renonce en ma faveur à celles qu'il en aura conçues. (I, p.38).
Cette entreprise méritait une longue et très-exacte étude de tous les poëmes qui nous restent de l'antiquité, et de tous ceux qui ont commencé les traités qu'Aristote et Horace ont faits de l'art poëtique, ou qui en ont écrit en particulier; mais je n'ai pu me résoudre à en prendre le loisir; et je m'assure que beaucoup de mes lecteurs me pardonneront aisément cette paresse, et ne seront pas fâchés que je donne à des productions nouvelles le temps qu'il m'eût fallu consumer à des remarques sur celle des autres siècles. J'y fais quelques courses, et y prends des exemples quand ma mémoire m'en peut fournir. Je n'en cherche de modernes que chez moi, tant parce que je connais mieux mes ouvrages que ceux des autres, et en suis plus le maître, (I, p.73).
Il est facile aux spéculatifs d'être sévères; mais s'ils voulaient donner dix ou douze poëmes de cette nature au public, ils élargiraient peut-être les règles encore plus que je ne fais, sitôt qu' ils auraient reconnu par l'expérience quelle contrainte apporte leur exactitude, et combien de belles choses elle bannit de notre théâtre. (III, p.148).

746-84 Meijers peroratie die een verdediging van zijn werk, een toelichting op zijn werkwijze en een captatio benevolentiae bevat.

747 tooneelbeghonstigers: toneelliefhebbers.

748 konstghenooten: collega-toneelschrijvers; ongheleegenheidt haarer beezigheeden: ongunstige omstandigheden gelegen in hun drukke werkzaamheden.

750 tooneelkonst: toneeltheorie.

752 rechtschapen: correcte.

755-56 om...uitmaaken: waarschijnlijk nog een uitval tegen Jan Vos.

758 bericht: voorbericht.

763 aatste: lees laatste.

[p. 102]

767ven heeft; daar de andere slechts, uit bloote bespieghelingen,⁷⁶⁷ 768 de pen op papier ghezet hebben, wier achtbaarheidt, en zetreedenen,⁷⁶⁸ 769 dierhalven by ons zeer weinigh weeghen: alzo de ervaarenheidt ons⁷⁶⁹ 770 daghelijks leert dat men in zijne ghedachten, en onder zyne boeken, 771 aartighe tooneelwetten kan smeeden; maar als men de handt aan 't⁷⁷¹ 772 werk zal slaan, en die op het tooneel uitvoeren, meêrmaals zeer 773 verleeghen staat, en door schoone reeghelen veel schoone dingen 774 uit de Schouwspeelen bant. Wy hebben ook gheen voorbeelden, dan 775 uit ons eighen treurspel byghebraght, alzo dat allerreedtst by der⁷⁷⁵ 776 handt was. Hebben wy daar in eenighe deughden, en volmaaktheeden 777 opghehaaldt, en ten toon ghesteldt, wy hebben weeder gheenighe⁷⁷⁷ 778 ghebreeken, ons weetens, verzweeghen: hebben wy die wat ghevleidt,⁷⁷⁸ 779 men denke, dat de aart der Ouderen ons meede aankleeft, dier ghe-780woonte het is, de wanschapenheeden haarer kinderen te streelen. 781 Het staat u vry, ghoedtghunstighe Leezer, met een scherper oogh,⁷⁸¹ 782 en oordeel, die te bezien, en op den toets te brengen. Dóch duidt⁷⁸² 783 alles ten besten; ghelijk wy het t'uwen besten ghedaan hebben, en 784 verhoopen, dat het t'uwen besten zal ghedyen.

767 bloote bespieghelingen: louter theoretische overwegingen.

768 achtbaarheidt: gezag; zetreedenen: stellingen.

769 alzo: daar.

771 aartighe: kunstige.

775 allerreedtst: het dichtst, het gemakkelijkst.

777 opghehaaldt: naar voren gehaald.

778 ghevleidt: mooi voorgesteld.

781 J'ajoute à ces trois Discours généraux l'examen de chacun de mes poëmes en particulier, afin de voir en quoi ils s'écartent ou se conforment aux règles que j'établis. Je n'en dissimulerai point les défauts, et en revanche je me donnerai la liberté de remarquer ce que j'y trouverai de moins imparfait. (I, p.74).

782 op den toets te brengen: te keuren.