Letterkundig leven in Zeeland in de zestiende en de eerste helft der zeventiende eeuw

(1943)–P.J. Meertens– rechtenstatus



[pagina 422]
Het onderwijs sinds de zestiende eeuw In 1569 heeft Nicolaus de Castro, bisschop van Middelburg, aan Alva een verslag uitgebracht van een op diens verzoek gehouden inspectie van de Zeeuwse scholen Ga naar eind43. Daaruit blijkt, dat er destijds in Middelburg behalve de stads- of Latijnse school nog zes andere waren, op twee waarvan Frans werd onderwezen. In Zieriksee had men maar twee scholen, in Vere drie, in Goes daarentegen zeven, waaronder een Latijnse school, maar een van de andere zes werd maar door drie of vier meisjes bezocht. Vlissingen had zes scholen, waaronder een Latijnse, en tenslotte noemt het rapport nog een school te Westsoeburg. De bisschop vermeldt vervolgens enkele namen van schoolmeesters en -vrouwen, die voor niet helemaal rechtzinnig doorgingen; onder hen vinden we magister Jason van Langemeersche (± 1536 - 1598), de rector van de Latijnse school van Middelburg, en zijn Zierikseese collega Paschasius Oedemus. Zij waren niet de enige leerkrachten, die onder verdenking van ketterij stonden. Al eerder horen we van Valerius de schoolmeester Ga naar eind44, die in de zestiger jaren in Middelburg en Zieriksee schoolhield, van meester Anthuenis en meester Jan Happaert, die door de Middelburgse overheid omstreeks dezelfde jaren werden uitgewezen Ga naar eind45, en van nog enkele andere verdachten. Wanneer de Reformatie in Zeeland de overwinning heeft behaald op het oude geloof, wordt het onderwijs natuurlijk geheel en al hervormd. Voortaan schrijven de kerkelijke vergaderingen de schoolreglementen voor, die de wereldlijke overheid sanctionneert. De provinciale synode van Holland en Zeeland, die in 1574 te Dordrecht samenkwam, regelde al het schoolwezen in algemene trekken, en latere synoden vulden deze bepalingen telkens aan. In 1583 vaardigden de Staten van Zeeland een ‘placaet ende ordonnantie vande school-ordeninge’ Ga naar eind46 uit, die voor heel Zeeland geldig was. Het onderwijs heet er de grondslag van de staat, ‘alsoo tot opbouwinghe van een goede republijcque ende welstandt vanden lande niet weynich aen gheleghen en is, dat die de jonckheyt, van kints beenen af wel werde opgevoedet, ende inde vreese ende rechte kennisse Godes, ende alle goede consten ende zeden van der jeucht aen onderwesen’ Ga naar eind47. Van grote invloed op het onderwijs in de Noordelijke Nederlanden is de Zuidnederlandse immigratie van het laatste kwart der zestiende eeuw geweest, en niet het minst in Zeeland, dat immers van de zeven gewesten het dichtst bij Vlaanderen en Brabant lag. Toen in 1591 in Middelburg de magistraat de schoolmeesters in een gilde verenigde Ga naar eind48, en in het eerste artikel van de daarvoor verleende ordonnantie het poorterschap werd vereist van ieder, die er onderwijs wilde geven, lieten niet minder dan achttien Zuidnederlanders zich als poorter inschrijven, waaronder er zeker geweest zullen zijn, die al eerder in Middelburg hun beroep uitoefenden Ga naar eind49. Hun invloed blijkt ook hieruit, dat de Middelburgse ordonnantie een Antwerpse van 1579 tot voorbeeld heeft Ga naar eind50. Deze onderwijzers zullen wel niet, en in geen geval alle, aan de ‘grote school’ verbonden zijn geweest; de meesten zullen voor eigen rekening en op eigen gezag school hebben gehouden voor die kinderen der burgerij, die met de eenvoudigste beginselen der wetenschap konden volstaan. Van deze ordonnantiën en plakkaten is overigens niet veel verbetering uitgegaan, en de klacht van De Swaef uit 1621, dat het onderwijs in zijn vaderstad nog maar al te zeer aan ‘humpelaers ofte hoetelaers’ wordt toevertrouwd, zal wel niet alleen voor Middelburg hebben gegolden, zomin als alleen voor de tijd, waarin De Swaef haar uitte.
[pagina 423]
Enkele Zeeuwse schoolmeesters uit de zestiende en de zeventiende eeuw zijn bekend gebleven als schrijvers van werkjes ten dienste van het onderwijs, die gedurende langer of korter tijd in Zeeland en daarbuiten ingang hebben gevonden. Hun namen en een opgave van hun werken volgen hieronder; voorop gaat Louis Porquin, die ofschoon geen schoolmeester, een boekje heeft geschreven, dat bij het onderwijs een grote populariteit heeft genoten. Louis Porquin (1511 - 1565 of later) Ga naar eind51 was in 1511 onder de naam Luigi Porchini te Chieri in Piemont uit een adellijk geslacht geboren. Op achttienjarige leeftijd verliet hij in 1529 zijn geboorteplaats en trok naar Vlaanderen, waarschijnlijk als lakenkoopman. Na vele omzwervingen vestigde hij zich in 1537 in Sluis, maar het volgende jaar alweer te Zieriksee, waar hij ruim zeven jaar bleef wonen en in 1540 in het huwelijk trad met Magdalena de Meulenaere, uit een patricische familie die van Brugge afkomstig was. In 1547 verhuisde hij naar Middelburg, en tenslotte in 1556 naar Bergen-op-Zoom, waar hij in 1565 nog woonde en misschien ook wel gestorven is. Porquin is in onze letterkunde bekend gebleven als de schrijver van een geestelijk testament, in de trant van gelijksoortige testamenten van middeleeuwse Franse dichters en zestiende-eeuwse Vlaamse rederijkers. Hij schreef zijn werk, dat klaarblijkelijk alleen voor zijn eigen kinderen bestemd is geweest, in proza en liet het door een zekere, ons overigens onbekende Antonius Verensis, blijkens zijn naam van Vere afkomstig, in dichtmaat overzetten. Het verscheen onder de titel: ‘Den wtersten wille van Lowys Porquin’ (l563) als het tweede deel van ‘Een lieflick memorie boeck’ Ga naar eind52, waarschijnlijk in niet meer dan elf exemplaren, bestemd voor de zonen en dochters van de schrijver. Hoe weinig zal deze Italiaan gedacht hebben, dat zijn geestelijk testament bijna twee eeuwen lang een van de bekendste en meest gebruikte schoolboeken zou worden in het land, waar hij bijna zijn hele leven heeft doorgebracht. ‘Den wtersten wille’ neemt onder de stichtelijke leesboeken van de tweede helft der zestiende en de beide volgende eeuwen een belangrijke plaats in, wat uit de talrijke herdrukken, die tot in de achttiende eeuw zijn verschenen, duidelijk blijkt Ga naar eind53. In driehonderd achtregelige strofen deelt de schrijver zijn lessen en vermaningen uit aan zijn kinderen, die hij waarschuwt tegen onmatigheid en dronkenschap, tegen dobbelspel en onkuisheid en alle mogelijke andere zonden, ondeugden en tekortkomingen, terwijl hij ze opwekt tot wijsheid, godsvrucht, ouderliefde, eerbaarheid, eenvoud, kortom tot alle voortreffelijke eigenschappen. Al bevat dit werkje veel, dat men uit paedagogische overwegingen liever geschrapt zou zien, toch moet erkend worden, dat er over 't algemeen een sympathiek geluid in wordt beluisterd, een toon van oprechte godsvrucht en liefde tot de naaste. Valcooch gebruikte het voor zijn bekende ‘Regel der Duytsche schoolmeesters’ (1591). Een ander voorbeeld van een boekje, dat hoewel niet opzettelijk voor het onderwijs geschreven, daarvoor toch aanbevolen en gebruikt werd, is ‘Het heerlick bewijs, van des menschen ellende ende miserie’ (1582) van Jeronimus van der Voort, die sinds 1585 in Vlissingen woonde en als rederijker eerder ter sprake is gekomen Ga naar eind54. Ook dit werkje deed naar alle waarschijnlijkheid nog in de achttiende eeuw als schoolboek dienst. Wel opzettelijk voor het onderwijs bedoeld is de ‘Neder-duytsche letter-konst’ (1588) Ga naar eind55 van Pieter de Berd († 1599) Ga naar eind56, ‘schoolmeester tot Terghoes’, die we evenwel alleen van naam kennen. Uit dezelfde tijd dateert een rekenboekje van een in Middelburg wonend rekenmeester, ‘t' Fondament van arithmetica’ (1599) van Marten Wentsel Ga naar eind57. De
[pagina 424]
eveneens te Middelburg gevestigde en uit Antwerpen afkomstige schoolmeester Johan Coutereels schreef een aantal werkjes op wis- en boekhoudkundig gebied, die tussen 1599 en 1632 het licht zagen Ga naar eind58. In een stad met een zo opgewekt handelsverkeer als Middelburg destijds was, bestond er voor leerboeken van dit soort stellig een ruim debiet. Tot de schoolboeken behoort ook het ‘Kort begrip der Christelijke religie’ (1608?) van de Middelburgse predikant Herman Faukeel (± 1560 - 1625) Ga naar eind59, dat door de synode van Dordrecht voor de scholen werd goedgekeurd en sindsdien Microns ‘Cleyne catechismus’ verving. Eveneens uit Antwerpen afkomstig was David Roelants (± 1572 - ?) Ga naar eind60, die aanvankelijk te Goes en sinds 1616 te Vlissingen Frans schoolmeester was, en bevriend met Johan Coutereels, zoals blijkt uit een der opdrachten van zijn ‘Magazin oft' pac-huys der loffelycker penn-const’ (1616)Ga naar eind61, een calligrafisch werk, waardig om gesteld te worden naast die van Felix van Sambix en Jan van den Velde. Onder de vele Antwerpse families, die zich als uitwijkelingen in Zeeland vestigden, verdienen de De Swaefs met ere genoemd te worden. Hans de Swaef, de stamvader, kwam waarschijnlijk pas na de overgave der stad in 1586 naar Middelburg, waar we hem in 1607 als ouderling bij de Hervormde gemeente vinden. Van zijn aldaar geboren kinderen werden Johannes en Samuel bekende en verdienstelijke schoolmeesters, terwijl Daniël (1599 - 1654) predikant werd.
Johannes de Swaef Johannes de Swaef (1594 - 1653 of later) Ga naar eind62 werd in zijn geboortestad, waar hij waarschijnlijk zijn leven lang is blijven wonen, onderwijzer en gaf er verscheidene zowel oorspronkelijke als vertaalde boeken uit. Zijn oudstbekende oorspronkelijke werk is een berijming van ‘De Claech-liederen des propheten Jeremiae sang-wyse ghestelt’ (1618) Ga naar eind63. Drie jaar later volgde zijn voornaamste werk, de ‘Geestelycke queeckerye’ (1621), waarop we aanstonds uitvoeriger terugkomen. Het daarop volgende jaar was de vreugde over het ontzet van Bergen-op-Zoom en de inneming van Steenbergen aanleiding voor deze vaderland- en vrijheidlievende Calvinist tot het schrijven van een gelegenheidsgedicht: ‘Eben-ezer, dat is Helpen-steen: op-gericht tot gedachtenisse, van dat ons Iehovah Zebaoth, God de Heere der heyrscharen, tot hier toe geholpen heeft’ (1622) Ga naar eind64, een der talrijke bij deze gelegenheid verschenen dichterlijke ontboezemingen, die meer de patriot dan de dichter tot eer strekken. Onder de schuilnaam Nehemius Publicola gaf hij tenslotte een lijvig geschrift uit, getiteld ‘Mardachai, ofte Christelijcken patriot’ (1630) Ga naar eind65, dat tot enig oogmerk had ‘aen te wijsen hoe elck patriot onses weerden vader-landts beste soecken moet’, zoals weleer Mordachaï ten tijde van koning Ahasverus, ‘die voor sijn volck wat goets sochte, ende sprack het beste voor alle sijn zaet’. Met een zelfs voor de zeventiende eeuw buitensporige overvloed van Bijbelteksten toont de schrijver aan, waarin het welzijn van het vaderland gelegen is en hoe de goede patriot dit welzijn moet betrachten. Liefde tot het vaderland en haat tegen de Spanjaarden zijn de beide ‘affectiën’, die met de ‘resolutiën’: ‘het vaderlant op te offeren goet en bloet’ en ‘des vader-landts welvaren voor alles te prefereren’ de fundamenten zijn, waarop goede patriotten het welzijn van hun land moeten grondvesten. Uitvoerig zet De Swaef uiteen, welke plichten de staatsburger ten opzichte van God en het vaderland heeft, eerst in het algemeen, en vervolgens afzonderlijk voor de overheden, de predikanten, de lands-dienaren, de burgers, de soldaten en tenslotte de verspieders.
[pagina 425]
Sterker dan bij de meeste Noordnederlanders treedt bij deze Zuid-nederlander van afkomst de haat tegen Spanje op de voorgrond, en zijn afkeer van Papisten, Mennisten en Remonstranten, die hij in één adem pleegt te noemen, en met wie hij alle geestelijke gemeenschap aan de goede patriotten verbiedt. Zijn bewuste poging om een Christelijke leidraad te geven voor de staatsburger, en zijn streven om de theorie van het Christelijk geloof te verenigen met de praktijk van het leven, is verwant aan het Piëtisme. Men mag dan ook aannemen, dat De Swaef, die de Teelincks beide persoonlijk moet hebben gekend, onder invloed van deze stroming heeft gestaan. Piëtist in de eigenlijke zin van het woord is hij evenwel in dit geschrift zomin als in zijn ander werk; daartoe mist hij te zeer de typerende kenmerken van deze richting als de uitnodiging tot vernieuwing van het geestelijke leven en de strijd tegen de leerheiligheid. Eerst op latere leeftijd schijnt De Swaef toegetreden te zijn tot de Middelburgse rederijkerskamer ‘Het Bloemken Jesse’. Uit de jaren 1649 tot 1653 zijn enkele refereinen van hem bewaard, antwoorden op de door de kamer uitgeschreven vragen Ga naar eind66. Een dichter is in hem niet verloren gegaan. In 1621 heeft de toen nog slechts 27-jarige De Swaef het werk uitgegeven, waardoor zijn naam tot op heden bekend is gebleven: ‘De geestelycke queeckerye van de jonge planten des Heeren’ Ga naar eind67. Oorspronkelijk was deze verhandeling alleen voor eigen gebruik opgesteld: ‘om nu myn selven’, schrijft hij in de opdracht, ‘ende myn huysvrouwe, welcke de sorge myner kinderkens nevens my op de handen ligt, te leeren ende te vermanen, so hebbe ick na myne swackheyd getracht uyt den woorde des Heeren te ondervinden, wat dat tot de Christelycke opvoedinge der kinderen behoort, ende het heeft den goeden Godt gelieft my uyt synen woorde te doen sien, sulx als ick daer van volghende gesteld hebbe’Ga naar eind68. Niettemin heeft hij gemeend, zijn aantekeningen in de vorm van een traktaat te moeten uitgeven in de hoop ‘dat het door Godes zegen oock andere soude mogen eenigsins dienstig syn’ Ga naar eind69. ‘Nadien ik’, vraagt hij, ‘geen goud, silver, ofte syde tot den opbou des geestelycken tabernakels in desen deele toebrengen en kan; wie kan my met reden weeren, dat ick myn geytenhayr, of yet sulx, dan offere ende geve?’ Ga naar eind70 De Swaef bespreekt in dit traktaat achtereenvolgens ‘dat de ouders hare kinderen moeten 1. opvoeden in het tydelijcke leven, 2. wel en godsaligh opvoeden, 3. tot een godsaligh houwelijck voorderen, 4. dat de ouders haer wel tegen Godt draghen, om eenen zeghen over de opvoedinghe harer kinderen’. In het eerste hoofdstuk wijst hij o.a. de vrouwen op haar plicht, haar kinderen zelf te zogen. Het zwaartepunt van zijn verhandeling ligt echter in het tweede hoofdstuk, en vooral ook hierin komt het Christelijke karakter van zijn werk sterk naar voren. De hoofdzaak is, zegt hij, dat de ouders hun kinderen tot een godvruchtig leven opvoeden, en juist hierin ligt het kenmerkende onderscheid tussen een gelovige en een ongelovige opvoeding. De kinderdoop legt gelovige ouders een geheel bijzondere plicht op, die zij levenslang moeten nakomen. Salomo's moeder onderwees haar zoon nog, toen hij al koning was geworden (Spreuken 31 : 1 - 9). In meer dan één opzicht blijkt De Swaef een kind van zijn tijd te zijn, en een zoon van een volk, dat om geloofs- en vrijheidswille zware offers had gebracht. Hij is heftig anti-Rooms en fulmineert als zodanig ook tegen allerlei ‘afgodische spelen, als coninck-brieven trecken, den schoen inde schouwe setten op eenen versierden S. Nicolaes-avond, den grave van half-vasten etc. en diergelijcke grouwelen, die noch van het afgodische
[pagina 426]
Pausdom ons syn overgebleven, ende by sommige voor spel haren kinderen wijs gemaeckt werden’ Ga naar eind71. Overigens echter is hij zijn tijd ver vooruit, zo waar hij de opvoeding als de taak bij uitnemendheid, niet van de schoolmeesters, maar van de ouders beschouwt, zo ook waar hij hen levenslang tot deze plicht verbindt. Fel richt hij zich, in het hoofdstuk over het schoolgaan der kinderen en de schoolmeesters, tegen de heersende misstanden op onderwijsgebied. De eerste de beste ‘plompen loer’ kan vrij schoolmeester worden, als hij maar tien schellingen betaalt en de eed aflegt dat hij zal doen als een goed schoolmeester betaamt. ‘Het is schandelyck’, vaart hij uit, ‘dat in soo treffelycken stad ende gemeente, als Middelburgh door Godts genade is, (laet dit andere plaetsen oock gheseyt syn) sulcken volck den name van schoolmeesters verkrygen, die onbequaem syn niet alleen tot verstandige saken, maer tot geringhe ende symelachtighe Ga naar eind72 dinghen, van kleer-lappen, weven, riet-maken, wolle-kammen, etc. Hoe konnen dese bequaem syn om de kinderen, de plantsoenen der Republycke ende der gemeynte, te fatsoeneren ende te leeren?’ Ga naar eind73. In alles wat De Swaef schrijft, treft ons zijn vrome zin en zijn oordeelkundige kijk op mensen en toestanden, zijn voor een zo jonge man merkwaardig rijpe levenswijsheid, zijn hoogstaande denkbeelden over de opvoeding. Een kenmerkend voorbeeld is de raad, die hij aan de ouders geeft, wanneer ze een beroep willen kiezen voor hun kinderen; laten ze, aldus waarschuwt hij, er niet zozeer op letten met welke betrekking hun kind het meest zou kunnen verdienen, maar liever in welk beroep het God het best kan dienen en staat en gemeente tot voordeel kan zijn. Met nadruk wijst hij in dit verband ook op aanleg en geschiktheid voor een beroep. De Swaef is de eerste geweest, die in ons land de taak der zedelijke opvoeding in haar geheel systematisch uit een bepaalde gezichtshoek heeft behandeld, en daarbij aan de opvoeders bij uitnemendheid, de ouders, een leidraad heeft geschonken bij de vervulling van hun moeilijke taak Ga naar eind74. Behalve deze oorspronkelijke geschriften zijn van De Swaef enkele vertalingen bekend. Van de Franse Calvinist Lambert Daneau (1530 - 1596), hoogleraar te Genève en te Leiden, gaf hij onder de titel ‘Tractaet van den eerlicken staet der Christenen in hare cleedinghe’ (1617) Ga naar eind75 een vertaling van zijn ‘Traité de l'estat honneste des Chrestiens en leur accoutrement’ (1580), een pleidooi voor de welvoegelijkheid van de kleding en een bestrijding van de daarin betoonde onbetamelijkheid en overdaad. Enkele jaren later vertaalde hij de ‘Help to true happiness’ van de Puritein Paul Baynes († 1617), de opvolger van William Perkins aan St. Andrew's te Cambridge, onder de titel ‘Een hulpe tot ware salicheyt’ (1622) Ga naar eind76. De Swaef had dit boekje, dat een uiteenzetting geeft van de gronden der Christelijke religie, vertaald om tegemoet te komen aan het gemis van een dergelijk werkje, dat vooral de ouders bij het onderricht van hun kinderen van pas zou komen. Willem Teelinck had hem op het origineel opmerkzaam gemaakt; de vertaling droeg hij op aan Teelincks zusters Johanna en Agatha, en zijn nichtjes Magdalena, Martha en Maria, de dochters van wijlen Adriaen Stavenisse (1561 - 1619), baljuw van Zieriksee, die met Willems zuster Levina Teelinck was getrouwd geweest. De Swaef heeft nog van twee andere puriteinse theologen een verhandeling vertaald: van Nicholas Byfield (1579 - 1622) Ga naar eind77 en van John Cotton (1584 - 1652) Ga naar eind78 maar deze vertalingen kennen we alleen van naam.

[pagina 427]
Samuel de Swaef Ook Johannes' jongere broeder Samuel de Swaef (1597 - 1662) Ga naar eind79, geboren en gestorven te Middelburg, verdient zijn bescheiden plaats in de geschiedenis van Zeelands kulturele leven in de eerste helft der zeventiende eeuw, als schoolmeester, schoonschrijver, cartograaf Ga naar eind80, plaatsnijder Ga naar eind81, boekdrukker, en vooral als auteur van enkele stichtelijke werkjes. Aanvankelijk was hij in zijn geboorteplaats werkzaam, later, in elk geval omstreeks 1623, hield hij in Dirksland een school Ga naar eind82, en in 1627 vinden we hem te Bergen-op-Zoom, waar hij zich ‘Scholae Gallo-Belgicae praeceptor’ noemde Ga naar eind83. Al vroeg schijnt hij met Cats in aanraking te zijn gekomen, voor wiens ‘Sinn'- en minne-beelden’ (1618) hij een lofdicht schreef Ga naar eind84, dat geen aanpraak maakt op kunstwaarde. Een jaar later liet hij een ‘Proef-stuck van de schryf-konste’ (1619) Ga naar eind85 verschijnen, een calligrafisch werk, dat tezamen met een door hem vertaald ‘Tractaet Plutarchi, vande opvoedinghe der kinderen’ Ga naar eind86 het licht zag. Belangrijker zijn de ‘Octonaria: ofte veerssen van acht reghels’ (1623) Ga naar eind87, een verzameling van 92 achtregelige verzen Ga naar eind88, meest van stichtelijke inhoud, waarin naast zuiver godsdienstige aangelegenheden ook vraagstukken van meer algemeen zedekundige aard te berde worden gebracht, als de plicht der overheid tot de gemeente en die der gemeente tot de overheid, de verplichtingen die de man ten opzichte van zijn vrouw, de vrouw ten opzichte van haar man, het gezinshoofd tegenover de leden der familie, de kinderen tegenover hun ouders, hun vader en moeder afzonderlijk, de dienstboden ten opzichte van haar heren en meesters hebben. Een aantal van deze ‘octonaria’ is aan de opvoeding en het onderwijs gewijd, en behandelt onderwerpen als ‘Hoe een school-meester behoord' gequalificeert te zijn’, ‘Den plicht der school-kinderen, tot hare meesters’, of beklaagt de ongeregelde staat van het schoolmeesters-ambt, niet geheel en al sine ira et studio, zoals uit deze ‘Klaeghte’ blijkt: Tis seker wel een saeck die weerd is om beclagen Dat op de kinder tucht soo weynigh wort gepast: Die gantsch' is onbequaem die wert daer toe gedragen Soo dat wiens ampt het is by na van honger vast. Maer ghy o weerde volck, die d' opsight is belast Betracht hier in u ampt, tot welvaerd van u steden, De jeught is 't saet daer af de Republijcke wast, Wilt daerom van u zaet in vruchtbaer lant besteden Ga naar eind89. Enkele jaren later heeft De Swaef, samen met zijn collega Henri Lancel, nog een tweede calligrafisch werkje uitgegeven, ‘Gedichten van verscheijde poëten’ Ga naar eind90, dat met een sonnet van hem zelf opent. Het is het laatste werk dat we van hem bezitten. Heeft hij wellicht na zijn dertigste jaar niet meer geschreven, geheel in beslag genomen door de strijd om het bestaan? Of is hij jong gestorven? Hoe dit zij, een dichter is in hem niet verloren gegaan. Het anagram ‘Sedula musa fave’, dat hij op zijn naam had gekozen, is niet in overeenstemming met wat hij bereikt heeft: de vlijtige muze, althans die der poëzie, is hem niet genadig geweest.
Abraham van Overbeeke Eveneens uit Antwerpen afkomstig en er zelfs wellicht geboren was Abraham van Overbeeke († 1638) Ga naar eind91, die in 1605 lid werd van het Middelburgse schoolmeestersgilde, maar zich in 1609 te Domburg vestigde. Hij bleef er twintig jaar werkzaam en kocht er in 1617 het bekende huis het Schuttershof, klaarblijkelijk om er kostschool te houden. In 1629
[pagina 428]
kwam hij in Middelburg terug, maar het volgende jaar gaf hij gehoor aan het verzoek van het stadsbestuur van Arnemuiden, om zich daar voor zes of zeven jaar met zijn leerlingen, ongeveer veertig in getal, te vestigen, de kinderen uit de stad elk voor een redelijk maandgeld te onderwijzen en de arme kinderen voor niets. Al in 1631 komt Van Overbeeke onder de raden van Arnemuiden voor. Na afloop van de afgesproken termijn is hij weer naar Middelburg teruggekeerd, waar hij ook gestorven is. Tijdens zijn verblijf te Domburg gaf hij een calligrafisch werk uit, dat we alleen van naam kennen, de * ‘Beque der schryfkonste’ (1620) Ga naar eind92.
Latijnse scholen Terwijl in het althans officieel ontroomste Zeeland de kapittel- en kloosterscholen natuurlijk alle tegelijk met de clerus verdwenen, konden de parochiescholen de Reformatie overleven, aangezien deze al lang voordien van de directe invloed der kerk losgemaakt waren en door de stedelijke overheid tot zich getrokken. Deze stadsscholen, ook grote of Latijnse scholen geheten, trokken de overgrote meerderheid der leerlingen tot zich, die wat meer moesten leren dan de allereenvoudigste beginselen van lezen, rekenen en schrijven. Zelfs stelde de overheid alles in het werk om de oprichting van andere scholen tegen te gaan of te beperken. Wanneer in 1405 de kanunniken van Middelburg niet over een voldoende aantal jonge koorzangers kunnen beschikken en daarom aan hertog Willem VI verlof vragen om naast de stadsschool een eigen kapittelschool op te richten, ‘ter voorziening in hoir ghebreken van choraelkyn’, wordt dit verzoek hun toegestaan, onder deze voorwaarde dat het aantal leerlingen tot vijf en twintig beperkt zal blijven Ga naar eind93. Latijnse scholen vinden we in de zestiende eeuw in Middelburg, Vlissingen, Arnemuiden, Zieriksee en Goes. Die van Vere werd pas in 1601 opgericht, maar al in 1584 stelde de stad er een Latijnse schoolmeester aan Ga naar eind94. In Tolen werd pas in 1624 een Latijnse school opgericht, maar ook hier schijnt al eerder onderwijs in het Latijn te zijn gegeven Ga naar eind95. In 1616 richtte men in Brouwershaven een Latijnse school op, maar klaarblijkelijk waren daarvoor geen leerlingen genoeg aanwezig, want drie jaar later vertrok de rector en werd de school opgeheven Ga naar eind96. Ook schijnt te Sluis omstreeks 1621 een Latijnse school te hebben bestaan, terwijl omstreeks dezelfde tijd te Hulst een der predikanten belast was met het onderwijs in de Latijnse taal aan de leerlingen, die daarvoor in aanmerking kwamen Ga naar eind97. Zo wordt ons ook van ds. Enoch Stertenheim ( Sterthemius) (± 1576 - 1626) Ga naar eind98, die van 1603 tot 1614 in Aksel stond, bericht dat hij aldaar tegelijk, tegen een bezoldiging van £ 25 's jaars, schoolmeester van de Latijnse school was, waarvan we verder echter niets meer horen. Van de Latijnse school te Vlissingen Ga naar eind99 horen we niet voor de tachtiger jaren van de zestiende eeuw. Tijdens het rectoraat van Thomas Schemeringius (1561 - 1642) Ga naar eind100, die van 1592 tot 1636 aan het hoofd van deze school stond, waren Daniël Heinsius en Petrus Hondius er leerling. De enige rector uit het door ons te behandelen tijdvak, die nog een opzettelijke vermelding verdient, is Johannes Schildius Ga naar eind101, die in Bremen geboren was en van 1647 tot 1671 het rectoraat vervulde. Tijdgenoten roemen hem als een geleerde van een algemene en brede ontwikkeling. Er zijn verscheidene werken van hem bekend, waaronder een beschrijving van Vlissingen, maar deze helaas alleen van naam. Zijn opvolger was Johannes Franciscus Gymmenich († 1673) Ga naar eind102, die tevoren lector (vermoedelijk: privaatdocent) in het Grieks was geweest in Duisburg, maar al spoedig na zijn komst in Vlissingen, waarschijnlijk op nog jonge leeftijd, overleed.
[pagina 429]
Toen Arnemuiden in 1574 tot de rang van stad was verheven, vond de overheid het wenselijk ook hier een Latijnse school op te richten Ga naar eind103. Toch duurde het nog bijna tien jaar voordat, in 1583, aan de schoolmeester Raphael de Hond (Canisius) het onderwijs in het Latijn werd opgedragen. Al anderhalf jaar later, in het voorjaar van 1585, moest De Hond mededelen dat hij van zijn verdiensten niet kon rondkomen, en dat hij daarom elders zijn fortuin zou zoeken. Hij werd opgevolgd door Hubrecht van der Venne Ga naar eind104, die wegens ongeschiktheid als rector van de Latijnse school te Middelburg ontslagen was, waar hij nog geen jaar in functie was geweest. In Arnemuiden hield hij het langer uit; pas in 1592 vertrok hij in gelijke betrekking naar Goes. Van der Venne mocht in Arnemuiden, om de andere schoolmeesters geen concurrentie aan te doen, alleen Latijn en Grieks onderwijzen. Na zijn vertrek zijn er, eerst in 1596, later van 1600 tot 1602, nog andere Latijnse schoolmeesters in Arnemuiden geweest Ga naar eind105, maar klaarblijkelijk was er voor de klassieke talen toch geen voldoende belangstelling in deze toen al achteruitgaande kleinere plaats. Een Latijnse school met meer dan één leerkracht schijnt hier nooit te zijn geweest. De Latijnse school te Zieriksee Ga naar eind106 wordt al in een privilege van Willem van Henegouwen uit 1304 vermeld Ga naar eind107. De eerste bekende rector is Wilhelmus Sagarus Ga naar eind108, de jongere tijdgenoot van Erasmus. Van 1604 tot 1610 was Reinier Telle (1558 of 1559 - ± 1619) Ga naar eind109 rector van deze school, die van Zieriksee, zijn geboorteplaats, naar Amsterdam vertrok en daar zijn talenten, o.a. als remonstrants hekeldichter, veelzijdig ontplooide. Zijn opvolgers waren de uit Vere gekomen Abraham van der Meer (± 1582 - 1632) Ga naar eind110, die tot zijn dood de school bestuurde, en de uit Middelburg afkomstige Caspar Parduyn , die van 1633 tot 1637 rector was. De Latijnse school van Zieriksee bleef tot 1880 bestaan. De Latijnse school van Goes Ga naar eind111 schijnt pas in 1592 weer te zijn opgericht; ze bleef tot 1788 in stand Ga naar eind112. Het schijnt dat de zojuist genoemde Caspar Parduyn er tussen de jaren 1627 en 1633 enige tijd als praeceptor aan verbonden is geweest. Van 1655 tot 1670 was Petrus Suerendonck (1622 - 1696) Ga naar eind113, die de naam had van een geleerd man te zijn, eerst conrector, sinds 1659 rector van deze school. Hij was later in gelijke functie in enkele Hollandse steden, o.a. Amsterdam werkzaam, en op het laatst van zijn leven nog in Middelburg. Overigens heeft de Latijnse school van Goes geen docenten van enige vermaardheid gehad. Verreweg de belangrijkste onder de Latijnse scholen van Zeeland was die van Middelburg Ga naar eind114. Al vóór het midden van de veertiende eeuw in het leven geroepen, heeft ze voor zover ons bekend is vóór de Reformatie geen leerkrachten gehad, die op de een of ander wijze in de geschiedenis van ons geestesleven naam hebben gemaakt. Pas na de overgang van Middelburg aan de Prins werd de school uit haar nog half middeleeuwse toestand opgeheven en het onderwijs in overeenstemming gebracht met de eisen van de tijd, als gevolg van de pogingen om in Middelburg een Illustre school op te richten. Van deze tijd af vinden we dan ook onder haar praeceptoren en rectoren mannen die zich door hun wetenschappelijke verdiensten onderscheidden, als Jacobus Gruterus (van 1585 tot 1607 rector), Gillis Burs (Aegidius Bursius)(± 1564 - 1634), Gruterus' opvolger als rector oeconomus tot 1634, Johannes Murdisson (van 1592 tot 1599 praeceptor), Jacobus Miggrodius (van 1595 tot 1598 praeceptor), later predikant, o.a. te Middelburg, Justus Liraeus (van 1598 tot 1613 praeceptor, van 1613 tot 1630 rector), Petrus Montanus (van 1600 tot 1603 (?) praeceptor), Antonius Walaeus (van 1607 tot 1619 praeceptor), François Meyvaert (van 1614 tot 1620 praeceptor), Karel de Maets
[pagina 430]
(van 1620 tot 1621 praeceptor), later professor te Utrecht, Caspar Adriaensz. Parduyn (1594 - 1644) (van 1627 tot 1633 praeceptor, later rector te Zieriksee en te Dordrecht), Isaac Gruterus (1610 - 1680) (van 1633 tot 1640 praeceptor), een neef van Jacobus, later rector te Nijmegen en te Rotterdam, Adriaan Hereboord (van 1640 tot 1641 praeceptor), later professor te Leiden, en Johannes Becius (1623 - na 1690) (van 1647 tot 1651 praeceptor). Verscheidenen van hen waren tegelijk aan de Illustre school van Middelburg verbonden. Noch hun bekwaamheid als paedagoog, noch hun geleerdheid heeft de Latijnse school echter tot die vermaardheid vermogen te brengen, die deze onderwijsinrichtingen elders, bv. in Amsterdam, Leiden en Utrecht bezaten.
Schooldrama's Ook in Zeeland heeft het schooldrama de Reformatie overleefd. Wel bezitten we maar enkele aanwijzingen, dat de leerlingen der Latijnse scholen ook toen het Protestantisme ingang had gevonden, van tijd tot tijd klassieke of andere spelen opvoerden, maar uit deze gegevens valt gemakkelijk op te maken, dat het gebruik destijds nog algemeen in zwang was. Zo speelden de leerlingen van de Latijnse schoolmeester Hubrecht van der Venne in 1589 bij gelegenheid van de jaarmarkt te Arnemuiden in het Latijn, en van een van zijn opvolgers, Anthonie Bieze, vernemen we een dergelijk feit in de stadsrekening van 1601/02 Ga naar eind115. Op dezelfde kermis van 1589 speelden de leerlingen van de Franse schoolmeester Jacques du Four een Frans stuk, en in 1591 kreeg deze schoolmeester verlof om op de eerste Zondag in Mei, die de Arnemuidse ommegang heette, door zijn leerlingen in het openbaar op de markt een spel te laten opvoeren, waarschijnlijk wel weer in het Frans Ga naar eind116. Toen Bieze in Vere rector van de Latijnse school was geworden, liet hij er eveneens Latijnse spelen opvoeren; in 1607 kreeg hij er van stadswege een beloning voor Ga naar eind117. Eigenaardig is, dat de stadsrekeningen van Middelburg na de Reformatie geen posten meer bevatten, die er op wijzen, dat ook hier nog soortgelijke opvoeringen plaatsvonden. De vertoning van de Zeeuwse studenten in 1595 kwam al in ander verband ter sprake Ga naar eind118. Dat deze schoolspelen in het begin der zeventiende eeuw nog vrij verbreid zijn geweest, blijkt uit een request van de Zeeuwse synode van 1602, waarin de Staten verzocht werden, zich ‘oock tegen de spelen in de Latijnsche ende Franssche scholen naerder te verclaeren, alsoo door sulcke onnoodighe ende ontstichtelijcke oeffeningen de jonckheijt haeren tijdt verliest’. Gecommitteerde raden konden ‘alsoo hierop bij placate is voorsien’ op dit verzoek evenwel niet ingaan Ga naar eind119.
Zeeuwse studenten Toen in de zestiger jaren der zestiende eeuw de onlusten uitbraken, werd door edicten de studie aan vreemde hogescholen verboden verklaard, uit vrees voor ongunstige godsdienstige of politieke invloeden. Aanvankelijk gebeurde dit door ‘mesures partielles’, later door een algemeen edict, dat op 4 Maart 1569 voor het eerst uitgevaardigd, verscheidene keren herhaald werd, zelfs nog in 1755. In aansluiting aan en op het voorbeeld van een twee jaar tevoren verschenen plakkaat van de Staten van Holland vaardigden die van Zeeland in 1593 nog eens een afzonderlijke verordening uit tegen ‘die groote inconveniënten desen lande opcommende, ende noch meer toestaende, deur de toelatinge van de jonge jeucht deser provintie, te gaen laten studeren tot Leuven, Douay, Dolen ende andere universiteyten oft plaetssen, geïnfecteert mette Roomsche dwalinge
[pagina 431]
ende superstitien’ Ga naar eind120. Niettegenstaande zijn, al of niet met toestemming van de overheid, toch jaar in, jaar uit tal van studenten, en daaronder ook verscheidene Zeeuwen, ook na de oprichting van de Leidse hogeschool aan de peregrinatio academica blijven deelnemen. Zoals uit de zojuist genoemde verordening blijkt, keerden de Staten zich trouwens eigenlijk alleen maar tegen de Roomse universiteiten, en deze werden sinds het derde kwart van de zestiende eeuw maar door weinigen bezocht. De grote stroom trok in het vervolg naar de beide Gereformeerd-Protestantse universiteiten, die van Heidelberg en Genève. In Heidelberg kwamen, zoals ook vóór de Reformatie, maar weinig Zeeuwen Ga naar eind121, maar groter was de belangstelling voor de in 1559 opgerichte universiteit van Beza, waar we tussen 1567 en 1627 21 Zeeuwen aantreffen Ga naar eind122, o.a. Jacobus Hondius (1599) uit Vlissingen, Adriaen van Manmaker (1599), Laurentius Boenaert (1604) uit Zieriksee, Abraham Mellinus (1605) uit Vlissingen, Joannes van Essen (1605) uit Vere en Nathan Vay uit Vlissingen (1608), met uitzondering van Manmaker uitsluitend theologen. In 1594 besloten de Staten van Zeeland de graden, toegekend door deze universiteit, als geldig te erkennen Ga naar eind123. Boenaert (1602) en Mellinus (1603) lieten zich ook aan de universiteit van Bazel (1460 gesticht) inschrijven (beiden in 1604). In 1598 was Johannes Boreel in Bazel, waar hij Jonas van Reigersberch ontmoette. Ook Walaeus was hier omstreeks 1600. De Hervorming reorganiseerde het onderwijs aan de andere Duitse universiteiten in Lutherse geest, o.a. te Wittenberg (1502 gesticht), waar we onder de 290 tussen 1502 en 1560 ingeschreven Nederlanders maar één Zeeuw vinden Ga naar eind124. De later opgerichte Duitse hogescholen waren uiteraard eveneens Luthers georiënteerd. Tot deze behoorden o.a. Marburg (1527 gesticht), waar o.a. Josias van Vosbergen (1598) en Jacobus Gruterus (1613), beiden uit Heidelberg bekend, studeerden Ga naar eind125; verder Herborn (1584 gesticht), waar we o.a. Jacob Schotte (1606) ontmoeten Ga naar eind126. Engelse universiteiten schijnen de Nederlanders vóór de zeventiende eeuw weinig bezocht te hebben. In het eerste kwart van deze eeuw studeerden verscheidene Zeeuwen te St. Andrews (1411 gesticht) in Schotland Ga naar eind127, o.a. Jonas van Reigersberch (1597), die bovendien korte tijd te Cambridge Ga naar eind128 (in de 12de eeuw gesticht) en Oxford Ga naar eind129 (±1170 gesticht) studeerde (1596, '97), Willem Teelinck (1600), Cornelis Beukelaer, alumnus van Vere (1615), Justinus van Assche (1618) en zijn neef Justinus Arondeaux, beiden eveneens uit Vere. Ook Jacob Cats studeerde in Oxford en Cambridge. Italiaanse universiteiten, die in de Middeleeuwen ook door Nederlanders druk bezocht werden, waren na de Reformatie aanmerkelijk minder in trek. Toch vinden we de Middelburgse regentenzoon Jacob Magnus nog in 1587 in Padua en het jaar daarop in Bologna, dat met Orleans een van de centra der juridische studie was. Zijn jongere broers Alexander en Constantinus studeerden zelfs nog in 1608 in Padua, nadat ze vooraf de Leidse hogeschool bezocht hadden. De dichter Liens is er in het begin van de zeventiende eeuw in de medicijnen gepromoveerd. Hierbij dient te worden opgemerkt, dat de families Magnus en Liens tot die geslachten behoorden, die aanvankelijk alleen maar voor de schijn met de Hervorming zijn meegegaan, maar in hun hart het oude geloof nog lang trouw zijn gebleven. Men moet bij het bovenstaande wel onderscheid maken tussen de volledige studie aan buitenlandse universiteiten en het bezoek aan deze, nadat men in Leiden of elders de studie voltooid had. In het laatste geval bezocht men, zoals nog steeds, andere universiteiten om er indrukken op
[pagina 432]
te doen, en meestal bleef men er dan ook maar kort. De invloed van deze vluchtige bezoeken zal doorgaans niet groot zijn geweest, tenzij men onder het gehoor van hoogleraren kwam, wier colleges indruk maakten, zoals die van William Perkins het op Cats deden. Meermalen gebeurde het ook, dat men aan een buitenlandse universiteit promoveerde, nadat men in Leiden of elders de grondslagen van zijn studie had gelegd; zo promoveerde Willem Teelinck in Poitiers (1431 gesticht), Jacob Cats en Simon van Beaumont in Orleans (omstr. 1200 gesticht). Aan beide hogescholen hebben de gehele zeventiende eeuw door Nederlanders gestudeerd Ga naar eind130. De zojuist genoemde Cornelis Beukelaer studeerde van 1616 tot 1618 in Saumur (± 1590 gesticht), waar Isaac Beeckman in 1612 student was geweest. Deze laatste promoveerde in 1618 te Caen (1431 gesticht). Het merendeel der studenten, die in de gelegenheid waren om een buitenlandse reis te maken, volstonden met een bezoek aan één of twee hogescholen. Enkele zoons van rijke regenten maakten er echter hele rondreizen van en bleven soms enkele jaren achter elkaar buitenslands. Zo bezocht Jonas van Reigersberch, de zoon van de Veerse burgemeester Pieter van Reigersberch, tussen 1595 en 1598 achtereenvolgens Cambridge, St. Andrews, Oxford, Heidelberg, Straatsburg en Bazel. De Middelburgse regentenzoon Apollonius Schotte reisde in 1599 naar Parijs, Orleans, Bourges en Vienne. Zijn studiegenoot Antonius Walaeus, die hem vergezelde, ging bovendien nog naar Genève (waar hij tien maanden bleef), vervolgens langs Lausanne en Bern naar Bazel en tenslotte naar Heidelberg. Voor de meesten was een zo lange reis uiteraard echter te kostbaar en te tijdrovend. Van 1575 af ging het overgrote merendeel der Zeeuwen natuurlijk in Leiden studeren, en voorlopig blijft deze oudste Noordnederlandse universiteit de wetenschappelijke leerschool der Zeeuwen bij uitstek, ook wanneer zij in de hogescholen van Franeker (1585 gesticht). Harderwijk (1600 gesticht), Groningen (1614 gesticht) en Utrecht (1636 gesticht), de Illustre school van Deventer (1630 gesticht) en het Athenaeum van Amsterdam (1632 gesticht) mededingsters krijgt. Alleen Utrecht heeft al spoedig een groot aantal Zeeuwse studenten aangetrokken, uit alle delen van het gewest afkomstig. Hoe onvolledig dit overzicht is van het aandeel der Zeeuwen aan de bevolking der Westeuropeese universiteiten vóór en gedurende de eerste eeuw na de Hervorming, men krijgt er in alle geval deze indruk uit, dat Zeeland er behoorlijk vertegenwoordigd was, en dat Middelburg en Zieriksee, vóór de Opstand de belangrijkste steden van het gewest, ook in kultureel opzicht de boventoon voerden. Waarom in de vijftiende en zestiende eeuw Zieriksee althans aan de universiteiten van Parijs en Orleans zooveel meer studenten oplevert dan Middelburg, is niet duidelijk.
De Illustre school te Middelburg Toen Willem I in 1575 de oprichting van een hogeschool in de Noordelijke Nederlanden overwoog, was daarvoor naast Leiden ook Middelburg in aanmerking gekomen. Dat de keuze tenslotte op Holland is gevallen zal ook de meest chauvinistische Zeeuw van onze tijd als juist erkennen, maar het zal geen verwondering wekken dat de Zeeuwen, teleurgesteld in de kulturele waardering van hun hoofdstad, al spoedig pogingen in het werk hebben gesteld om een eigen Zeeuwse hogeschool te krijgen. Al op het eind van de tachtiger jaren rijzen plannen op tot stichting van een Illustre school, zoals er van 1580 tot 1584 een in Gent was geweest, en
[pagina 433]
die hoofdzakelijk de opleiding van de aanstaande predikanten ten doel zou hebben Ga naar eind131. Naast de onuitgesproken bedoeling om zich ook op kultureel gebied niet al te nauw aan Holland te binden, zal daarbij zeker ook de bedoeling hebben voorgezeten, te waken voor de rechtzinnigheid van de toekomstige Zeeuwse theologanten, waarop men in Zeeland zelf gemakkelijker het toezicht kon houden dan in Leiden. Het is zeker geen toeval, dat de plannen juist ontstonden tijdens het hoogleraarschap (1587 - 1593) van Carolus Gallus (de Haan), wiens rechtzinnigheid op goede gronden ernstig in twijfel werd getrokken. In 1591 namen de Staten de zaak op verzoek van de Middelburgse afgevaardigden ter hand, en verzochten de Leidse hoogleraar Trelcatius om Martinus Lydius of Antonius Tegius als professor in de theologie naar Zeeland te beroepen Ga naar eind132. De uitslag van deze zending is niet bekend. Uiteraard was men in Middelburg de mening toegedaan, dat de Illustre school alleen daar gesticht zou kunnen worden, en uit de stelselmatige verbetering van het onderwijs aan de Latijnse school Ga naar eind133 blijkt, hoezeer men de kansen van de hoofdstad zo gunstig mogelijk wilde maken. Andere Zeeuwse steden, Goes voorop, verzetten zich echter tegen Middelburg, en van het hele plan kwam voorlopig niets. Intussen ging Middelburg voort met de modernisering van de Latijnse school, die van 1585 tot 1607 door de kundige en geleerde Jacobus Gruterus Ga naar eind134 werd bestuurd. Van deze rector weten we, dat hij althans in 1595 colleges gaf in geschiedenis en wijsbegeerte, die behalve door tal van studenten ook door kooplieden werden bezocht Ga naar eind135. In 1607 kwam het plan om in Middelburg een Illustre school, of zelfs een hogeschool op te richten, opnieuw op het tapijt. Waarschijnlijk ging het van de Middelburgse magistraat uit, en heeft deze zijdelings getracht om de Zeeuwse classes voor haar plannen te winnen. In de vergadering van de classis van Schouwen en Duiveland van 27 November 1607 deelde Willem Teelinck mee, dat hij van zijn broeder Eewoud, de ontvanger-generaal, een brief had ontvangen waarin de hoop werd uitgesproken dat men in Zeeland een hogeschool zou krijgen voor de Zeeuwse studenten, indien de classes daarvoor tenminste moeite zouden willen doen. De classis besloot om de predikanten Brandt en Teelinck hierover naar de Staten van Zeeland en de classis van Walcheren te deputeren Ga naar eind136. De classes van Walcheren en Tolen werden bereid gevonden om haar medewerking te verlenen, die van Goes betoonde zich in deze aangelegenheid echter ‘slaperig’. De zaak bleef slepende tot de synode van 1610, die te Vere werd gehouden, en waar besloten werd ‘om de studenten by de suyverheyt der leere ende by de vromicheyt der seden te beter te onderhouden’, aan de Staten de noodzakelijkheid te betogen van een college in de provincie Zeeland, en haar intussen te verzoeken om er bij de Staten van Holland op aan te dringen ‘dat binnen Leyden professores theologiae van gesonder leere mochten worden gestelt’ Ga naar eind137. Het laatste doelt waarschijnlijk op de benoeming van Vorstius, de opvolger van Arminius, die van Socinianerij verdacht werd. De Zeeuwse Staten voelden intussen niet voor het plan, en wilden er dan ook geen subsidie voor verlenen Ga naar eind138. Niettemin werd in 1611 zo al niet in naam, dan toch in der daad de lang begeerde theologische school te Middelburg opgericht ‘ten dienste van de jonckheyt ende vorderinge van de suyvere leere’, dus als een bolwerk tegen het in Leiden meer en meer veldwinnende Arminianisme Ga naar eind139. De colleges werden in het koor van de Nieuwe Kerk (de latere Koorkerk) gehouden. Men had er over gedacht om de school op Westhoven, de voormalige lusthof der Middelburgse abten, te vestigen, maar dit plan vond geen voortgang. Franciscus
[pagina 434]
Gomarus (1563 - 1641) Ga naar eind140, al sinds 1594 hoogleraar en predikant te Leiden, waar hij zich echter met de daar heersende richting niet meer kon verenigen, werd nu in 1611 in gelijke functie te Middelburg beroepen, om er uitlegkunde van de Heilige Schrift, Hebreeuwse grammatica en de behandeling van speciale geschillen met Roomsen, Wederdopers en anderen te doceren. Aan Antonius Walaeus (1573 - 1639) Ga naar eind141 werd het onderwijs in de Griekse en de Hebreeuwse taal en in de catechesis opgedragen, aan François Meyvaert ( Franciscus Mayvardus) (1585 - 1640) Ga naar eind142 dat in de filosofie. De studenten kregen dezelfde vrijheden als in Leiden Ga naar eind143. Tot bloei kwam de Illustre school echter niet; klaarblijkelijk was het aantal Zeeuwse theologische studenten niet voldoende voor haar instandhouding, terwijl de waarschijnlijk gekoesterde verwachting, dat men ook van elders, terwille van de rechtzinnigheid, naar Middelburg zou komen studeren, niet vervuld schijnt te zijn. Al in 1613 besloten Wet en Raad dat enkele commissarissen zouden onderzoeken ‘oft de hooge schoole langer in dese stadt sunde dienen gecontinueert’, en tegelijk een poging te wagen om van de Staten ‘eenig collegium theologicum te obtineeren’ Ga naar eind144, maar ook ditmaal weer zonder succes. Ook in andere opzichten ging het de school niet voor de wind. Gomarus vertrok in 1615, teleurgesteld, naar Saumur, wat de Illustre school evenmin goed deed als het vertrek van Walaeus in 1619. Ds. Enoch Sterthemius (± 1576 - 1626) Ga naar eind145 nam na het vertrek van de laatstgenoemde diens lessen in de catechesis op zich, terwijl de overige vakken aan Justus Liraeus (Joost van Lier) († 1646) Ga naar eind146, leerling en vriend van Scaliger, en Meyvaert werden opgedragen. De laatste vertrok echter al in 1620, waarmee de Illustre school voorlopig opgehouden had te bestaan. Eerst dertig jaar later, in 1650, werd ze definitief - voor zoover iets op aarde definitief kan zijn - opgericht Ga naar eind147, vooral door toedoen van de oud-secretaris der stad Adriaen Veth (1608 - 1663) Ga naar eind148 en zijn vrienden Hendrik Thibaut (1604 - 1667) Ga naar eind149 en Jacob Lansbergen (1590 - 1657) Ga naar eind150, beiden burgemeester van Middelburg. Had men echter bij de eerste oprichting uitsluitend een theologische school bedoeld, ditmaal stond de oprichters de instelling van een athenaeum voor ogen, waaruit dan wellicht mettertijd een universiteit zou kunnen ontstaan. De benoeming van de professoren wijst duidelijk in deze richting. De Waalse predikant Alexander Morus (1616 - 1670) Ga naar eind151 werd tot professor in de theologie aangesteld, Claude Legros de Saint Hilaire Ga naar eind152 tot professor in de wijsbegeerte, Nicolaes Blancardus (Blanckaert) (1624 - 1703) Ga naar eind153 in de geschiedenis en de staathuishoudkunde, terwijl hij bovendien verlof kreeg om aan huis private colleges over de mathematica en de politica te geven. De 3de September 1650 had de plechtige inwijding plaats. Even later volgde de benoeming van Gregorius Cragius Ga naar eind154 voor de jurisprudentie, terwijl in 1651, ‘alsoo doorgaens d'ingezetenen van deze provincie meest geneghen zijn tot het studium theologicum’, Willem Apollonius (1603 - 1657) Ga naar eind155 als tweede professor in de theologie werd aangesteld. Tegelijkertijd werd Claude de Saint Hilaire ontslagen als ongeschikt ‘wegens syn natuurl. tael (het Frans) en hoochdravende studiën’, en vervangen door Johannes Wilmerdonck († 1667) Ga naar eind156, rector van de Latijnse school. Bovendien moest men Cragius ontslaan omdat hij geen studenten had. De school had zich dus niet boven de rang van een collegium theologicum kunnen verheffen. Toen Morus in 1652 naar Amsterdam vertrok en Apollonius vijf jaar later overleed, verliep ze geheel, en een jaar nadien schijnt ze geheel bezweken te zijn bij gebrek aan leerlingen, al werd ze eerst 28 September 1666 definitief opgeheven Ga naar eind157. Haar verdere geschiedenis - in 1676 immers beproefde men de school weer op te richten - valt buiten het bestek van deze bladzijden.	eind43 Vgl. Dalm. van Heel O.F.M., Archivalia aangaande Nicolaas de Castro, bisschop van Middelburg (Haarlemsche bijdr., 53 (1936), blz. 392 - 410). eind44 Vgl. hiervóór blz. 157. eind45 Van Vloten, Onderzoek, t.a.p., blz. 205, alwaar ook de naam van meester Valerius. Meester Anthuenis is waarschijnlijk dezelfde als Anthony Willemse, ‘voortvluchtich uyter steede, school gehouden hebbende over de leere van Calvin’, die wegens deelneming aan een poging om Walcheren in handen der opstandelingen te brengen, met verbanning en confiscatie werd gestraft. - Vgl. Marcus, Sententien en indagingen, t.a.p., blz. 99. eind46 Placaet ende ordonnantie vande school-ordeninge diemen voortaen sal houden ende observeren binnen den lande ende graeffelickheyt van Zeelandt. Middelburg, ghedruct by Richardt Schilders, drucker der Staten van Zeelandt. Met privilegie der voorsz Staten. 1583. - Herdrukt in: Voegler, Geschiedenis van het Middelburgsch gymnasium, t.a.p., II, blz. 519 - 523. eind47 T.a.p., blz. A 2 r°. eind48 Vgl. A. Dekker, Het ontstaan en de ordonnantie op de scholen van 1591 te Middelburg (Archief Z. G. d. W, 1941 - 1942, blz. 21 - 34). eind49 Vgl. A.A. van Schelven, Zuid-Nederlandsche schoolmeesters en schoolvrouwen in Noord-Nederland (Tijdschr. voor geschiedenis, 36 (1921), blz. 80 - 83). eind50 P.A. de Planque, Valcooch's Regel der Duytsche schoolmeesters. Bijdrage tot de kennis van het schoolwezen in de zestiende eeuw (Groningen, 1926), blz. 69. eind51 Zie over hem: Nagtglas, II blz. 1090 - 1092; B.N.B., XVIII, p. 62 - 66 (Leonard Willems); H. Levelt, Lowys Porquin en z'n boek (Sinte Geertruydtsbronne, 3 (1926), blz. 82 - 84); Emile van Heurck, Voyage autour de ma bibliothèque. Livres populaires et livres d'école flamands in -4° (Anvers, 1927), p. 118 - 123; idem, Les livres populaires flamands (Anvers, 1931), p. 132 - 134. De Louis Porquin, die in het begin van de zeventiende eeuw in Brouwershaven woonde en bevriend was met Cats, is klaarblijkelijk een nakomeling van hem. eind52 Een lieflick memorie boeck rhetorijckelijc ghestelt, inhoudende die gheboorten, ghe-slachten, wapenen, devijsen, reysen, met den trouwedach van Lowys Porquin ende Magdalena zijn wettighe huysvrou, oock die gheboorten en sterfdaghen van haer beyder kinderen. Noch volcht daer naer den wtersten wille van den selven Lowys vol schoonder instructie, dwelck hy zijn lieve kinderen tot een ghedenckenisse heeft achterghelaten. Iob, VIII. Der vaderen memorye wilt ondersoecken, ende der voor ouderen hare boecken. Den wtersten wille van Lowys Porquin deur hem ghecomponeert in prose by maniere van een lieflijck testament, inhoudende veel schoone leeringhen, tot instructie ende stichtinghe van zijnen kinderen. Oock seer nut, oorboor ende nootsakelijck allen ouders, om haren kinderen hier mede tonderwijsen, om daer door te comen (met Gods hulpe) tot een goet eerlijck leven, ende een salich sterven. Ende tot meerder affectie vanden jonghen leser heeft tselfde by eenen Anthonis Verensis wter prose in rhetorijcke doen stellen. Het welck Lowys voornoemdt, wt liefden zyne lieve ende beminde kinderen tot een memoriael in zynder gheheuchnisse heeft achtergelaten. Gheprint Thantwerpen, inde gulden Roose by Ameet Tavernier Lettersteker, a° 1563 (192 blzn.; 4to) (U.B., Gent; Museum Plantijn, Antwerpen) (beschreven in B.B., A. 22). - Herdrukken van ‘Den wtersten wille’ afzonderlijk (in de latere uitgaven vooral sterk gewijzigd): Gent, 1573. - Gent, 1575. - Antwerpen, 1582. - Delft, 1589. - Amsterdam, 1590 (2 drukken). - Amsterdam, z.j. (± 1590). - Rotterdam, z.j. (± 1590). - Antwerpen, 1597. - Antwerpen, 1603. - Antwerpen, 1608. - 's-Hertogenbosch, 1623. - Leeuwarden, 1653. - Antwerpen, 1655. - Delft, 1677. - Amsterdam, 1680. - Utrecht, 1687. - Amsterdam, 1690. - Dordrecht, 1693. - Amsterdam, z.j. (tussen 1708 en 1717). - Amsterdam, z.j. (1726?). eind53 Vgl. voor het volgende De Planque, t.a.p., blz. 91 - 103. eind54 Vgl. t.a.p., blz. 103 - 110, en hiervóór, blz. 90 - 93. eind55 * Neder-duytsche letter-konst (Middelburg, 1588). - Het boekje is ons alleen bekend uit aanhalingen in Richard Dafforne, Grammatica ofte leez-leerlings steunsel (1627), blz. 10, 28, 58, 104, 127, 134. Dafforne spreekt (blz. 134) van ‘den blinden Berdt’, waar hij ‘niet gheern mede bemoeyd mocht zyn’. - VgL.c. G. N. de Vooys, Verzamelde taalkundige opstellen, I (Groningen - Den Haag, 1924), blz. 277. eind56 Zie over hem: N.N.B.W., I, kol. 319 (F. S. Knipscheer); Biogr. wdb. v. Protest. godgel., I, blz. 434 - 436. - Petrus Bertius was een uit Vlaanderen geweken predikant, die in 1584 met zijn zoon en naamgenoot Petrus Bertius (1565 - 1629); zie over hem: N.N.B.W., I, kol. 320 (F. S. Knipscheer) te Goes een Latijnse school opende. De zoon, die ook de schrijver van dit leesboekje kan zijn, werd in 1589 rector te Leiden; de vader keerde weer tot het predikambt terug en werd predikant te Wolfaartsdijk (1591 - 1594) en Heinkenszand (1594 - 1599), waar hij stierf. We kennen van hem nog (althans bij name) een * ‘Elegia in sermones catecheticos Philippi Lansbergii’ (1594). eind57 Vgl. hierna, blz. 435. eind58 Vgl. hierna, t.a.p. eind59 Vgl. hiervóór, blz. 189 - 190. eind60 Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 531 - 532; N.N.B.W., IX, kol. 870 (A.J. Versprille). - Hij was te Goes getrouwd met Cornelia Nieuwland. Zijn portret, gegraveerd door F. Schelemans (a° 1616, aet. 44), staat op het titelblad van zijn boek. eind61 t'Magazin oft' pac-huys der loffelycker penn-const; vol subtyle ende lustighe trecken, percken, beelden, ende figuren van menschen, van beesten, voghelen, ende vis-schen, ende noch meer dan hondert onderscheyden gheschriften, verciert met divaersche capitalen oraculen, ende gulden sententien: alles tot profyt, oeffeninghe ende spore, der const-lievende gheesten. Ghepractizeert door David Roelants. van Antwerpen, Fransoijschen school-mr. binnen Vlissinghen. Anno 1616 (obl.) (Prov. Bibl. van Zeeland, Middelburg). - Het boek is opgedragen aan baljuw, burgemeesters, schepenen en raad van Vlissingen, de proeven van Roelants' kunst o.a. aan Vlissingse magistraatspersonen, de predikanten Joos van Laren en Jean Doncker en de Middelburgse koopman Pieter Courten. eind62 Zie over hem: De la Rue, blz. 165 - 166; Nagtglas, II, blz. 728; N.N.B.W., II, kol. 1399 (C. de Waard). - Hij is drie keer getrouwd en wel, 1° 30 April 1616 met Geer-truidt Cornelis, 2° 30 November 1619 met Anna Jans (de Hondt), 3° 29 December 1640 met Anna Hildernis. eind63 * De Claech-liederen des propheten Jeremiae, sang-wyse ghestelt, enz. Middelburg, by H. vander Hellen, 1618 (8vo). - Ik ontleen deze titel aan De la Rue, blz. 166, maar kreeg het boek niet onder ogen. eind64 Eben-ezer, dat is Helpen-steen: op-gericht tot gedachtenisse, van dat ons Iehovah Zebaoth, God de Heere der heyrscharen, tot hier toe geholpen heeft, dat Bergen op Zoom ontset, ende Steenbergen weder gewonnen is, weynich daghen na den bid-dach, ghehouden den 21. September anno 1622. Tot Middelburgh, ghedruckt by Hans vander Hellen, voor Geeraert van de Vivere, boeck-vercooper, woonende by de Nieuwe Beurse, in de Nieuwe Druckerye, anno 1622 (20 blzn.; 8vo) (Pamflet Knuttel no. 3342). - De naam van de schrijver, die niet op het titelblad vermeld wordt, blijkt uit de ondertekening van de opdracht aan de ‘Gecommitteerde Raets-Heeren van Zeelandt’. eind65 Mardachai, ofte Christelijcken patriot; allen vryen Vereenighden Neder-landers aenwijsende, hoe sy des weerden vader-lants beste, volghens Godts woort, recht moeten soecken. Esther 10. 3. Mardachai de Jode was de tweede naest den koningh Ahasueros, ende groot onder den Joden, ende aengenaem onder de veelheyt sijner broederen: die voor sijn volck wat goets sochte, ende sprack het beste voor alle sijn zaet. Door Nehemiam Publicolam. Tot Middelburgh, gedruckt voor Jacob vande Vivere, boeck-verkooper, wonende by de nieuwe Beurse, inde nieuwe Druckerije: 1630 (VIII, 220 blzn.; 4to) (Prov. Bibl. van Zeeland, Middelburg). - Twee jaar later verscheen van hetzelfde geschrift een nieuwe titeluitgave (Bibl. Ned. Ak. v. Wetenschappen, Amsterdam). Terwijl de eerste uitgave is opgedragen aan de ouderlingen der Middelburgse kerkgemeente, is deze opgedragen aan Frederik Hendrik. In de tweede opdracht, ‘aen het weerde ende lieve vader-landt’, zijn enkele kleine veranderingen aangebracht. Alleen dit voorwerk is nieuw. eind66 Nl. in het op blz. 84 genoemde hs. van Samuel Bollaert, blz. 9 - 11, 51 - 52 en 114 - 116. Een lofdicht van Bollaert op hem is afgeschreven op blz. 21 - 23. eind67 * De geestelycke queeckerye van de jonge planten des Heeren, opdatse mochten werden boomen der gerechtigheydt, ten pryse des Alderhoogsten, cieraed van syne voorhoven en der planten behoudinge; ofte tractaet van de Christelyke opvoedinge der kinderen, uyt den woorde Godes nedergestelt. Amsterdam, 1621 (8vo). - Ik ontleen deze titel aan De la Rue, blz. 166, maar zag het werkje niet. - Herdruk: De geestelycke queeckerye van de jonge planten des Heeren, opdatse mochten werden boomen der gerechtigheydt, ten pryse des Alderhooghsten, cieraad van syne voorhoven, ende der planten behoudinge: ofte tractaet van de Christelycke opvoedinghe der kinderen, uyt den woorde Godes ter nedergestelt door Joannes de Swaef, schoolmeester te Middelburgh in Zeeland; de tweede druk, vermeerderd met eene voorreden ter aanpryzing van eene godvruchtige opvoedinge der kinderen, en bygevoegde aantekeningen door Jacobus Willemsen, predikant te Middelburg. Te Middelburg, by M. en A. Callenfels, 1740 (CLX, 360 blzn.; 8vo). - In de voorrede verklaart de uitgever, dat hij taal en spelling van de eerste uitgave geheel onveranderd heeft gelaten. - Alle aanhalingen zijn uiteraard uit deze herdruk. Over ‘De geestelycke queeckerye’ raadplege men: H. Eerdbeek, De geestelijcke queeckerije door Joannes de Swaef (Paedagogische bijdragen, 24 (1897), blz. 1 - 45; H. Pomes, Over Van Alphen's Kindergedichtjes (Rotterdam, 1908), blz. 30 - 34; P.A. de Planque, t.a.p., inleiding, passim; S. Visser, Joannes de Swaef en zijn tijd (Paedagogisch tijdschr. voor het Christelijk onderwijs, 26 (1933 - 1934), blz. 299 - 314, 321 - 336, 27 (1934 - 1935), blz. 8 - 22). eind68 De geestelycke queeckerye², t.a.p., blz. A 2 v° - A 3 r°. eind69 T.a.p., blz. A 3 r°. eind70 T.a.p., blz. A 3 r° - v°. eind71 T.a.p., blz. 31. eind72 Sic. Lees: fymelachtighe (?). eind73 T.a.p., blz. 264 - 265. eind74 Eerdbeek, t.a.p., blz. 38 - 39. eind75 Tractaet van den eerlicken staet der Christenen in hare cleedinghe. In het Fransoys beschreven, door den hooch-geleerden, ende godtsaligen Lambertum Danaeum. Ende nu vertaelt, ende met sommarische aenteeckeninghen vergroot, door I. de Swaef. Den inhoudt deses boecks, sal den leser vinden achter de dedicatie. Tot Middelburgh, by Adriaen van de Vivere, boeck-vercooper in de nieuwe Druckerije. Ao. M.DC.XVII (XVI, 324 blzn.; 8vo) (U.B., Gent). - De Swaef droeg het werkje op aan gecommitteerde raden van Zeeland en baljuw, burgemeesters, schepenen en raad van Middelburg. eind76 Een hulpe tot ware salicheyt; ofte een korte, ende leersame verklaringe, van de gemeensame, ende fondamentale poincten der Christelicke religie. In het Engels beschreven door den hoogh-geleerden ende godsaligen mr. Paulum Baynium; ende nu tot dienste ende nutte der Nederlantsche kercken Christi verduytscht door I. de Swaef, schoolmeester tot Middelburg in Zeelant. l Petr. 2. 2. Als nieuw-gheboren kinderkens begeert de onver-valschte melck des woorts, op dat ghy daer door moocht op-groeyen. t'Amstelredam, voor Marten Iansz: Brandt, boeck-vercooper, woonende in de Grave-straet, by de Nieuwe Kerck, in de Gereformeerde Catechismus. 1622 (XVI, 238 blzn.; 8vo) (U.B., Leiden). - Vooraf gaat een lofdicht van J. Rogiers: Ghedicht op de hulp tot ware salicheyt (blz. * 8 v°). eind77 * N. Biefields gulde regelen van een heyligh leven enz. Middelburg, 1624. - Herdruk: Amsterdam, 1656. - Aldus bij De la Rue, blz. 165. Ik zag geen van beide drukken. - De titel van het origineel luidt: The promises; or a treatise showing how a godley Christian may support his heart (1618). eind78 * Salomons prophetie, dat is Lied der liederen verklaart, door mr. J. Cotton, prediker des Goddelyken Woords binnen Londen. Middelburg, by A. de Latre. 1633 (8vo). - Aldus bij De la Rue, t.a.p. Ook dit werkje kreeg ik niet onder ogen. In de opdracht aan Cats deelt De Swaef mee, dat Eewoud en Willem Teelinck hem tot deze vertaling hebben aangespoord (De la Rue, blz. 166). - Het origineel verscheen in 1620 in een verzameling van zes traktaten: ‘The marrow of the oracles of God’. eind79 Zie over hem: De la Rue, blz. 166 - 169; Nagtglas, II, blz. 729 - 730; N.N.B.W., II, kol. 1400 (C. de Waard). - Samuel de Swaef trouwde al in 1616 met Anna Heynincx. eind80 Voor de ‘Beque der schryfkonste’ (1620) van Abraham van Overbeeke sneed hij de proeven. eind81 ‘Heeren rentmeesters, betaelt Samuel de Swaeff, over dat hy de heeren van de magistraet vereert heeft met de carten van Santvliet ende de gelegentheden van dien, de somme van ses carolus. Actum 27 Septembris 1627’. - Uit het gemeente-archief van Bergen-op-Zoom meegedeeld door Alexandre Pinchart in Messager des sciences historiques, des arts et de la bibliographie de Belgique, 1856, p. 185. eind82 Blijkens de ondertekening van de opdracht der ‘Octonaria’. eind83 Gedichten van verscheijde poëten (z. pl. en j.), blad XXIII, in een lofdicht aan de arts, burgemeester en scholarch van Bergen-op-Zoom, Paschasius Turcq. eind84 Clinck-dicht op de drie-sinnighe sinne-beelden van den hoogh-gheleerden ende achtbaren heere D. Iacob Cats. - Cats, Sinn'- en minne-beelden, t.a.p., blz. ****** 2 v°. eind85 Proef-stuck van de schryf-konste: tot nutticheyt ende voordeel vande jonghe jeught gheschreven, ghesneden ende ghedruct, door Samuel de Swaef, van Middelburg. Z. pl. en j. [Middelburg, 1619] (38 blzn.; obl.) (Nat. Bibl., 's-Gravenhage). E. d'Outreleau, J. en D. de Swaef (broeders van Samuel), Henri Lancel, P. van Meldert. A. v.d. Venne en S.E.P.L.M. plaatsten lofdichten voor dit werk; Cats schreef een vierregelig versje voor het titelblad. De Swaef droeg het op aan ‘de Staten 's Landts ende Graeflijckheydts van Zeelandt: midtsgaders Hare Ed. Mog. Ghecommitteerde Raedts-heeren’, en (in een letterlijk gelijkluidende opdracht) aan baljuw, burgemeesters, schepenen en raden van Middelburg. eind86 Tractaet Plutarchi, vande op-voedinghe der kinderen. Nu eerst uyt het Françoische int Nederduytsche vertaelt. Middelburgh, ghedruct by Hans vander Hellen, voor Samuel de Swaef woonende inde Gortstrate, anno 1619 (16 blzn.; obl.) (Nat. Bibl., 's-Gravenhage). Deze vertaling is opgedragen aan Simon Schotte, secretaris van Middelburg, en ds. Herman Faukeel, als ‘opsienders der scholen’. eind87 Octonaria: ofte, veerssen van acht reghels, vervatende verscheyden Christelijcke meditatien, ende leeringhen der zeden. Hoe hem een yder, in zijne beroepinge ende schuldighen plicht, teghens God, ende zijnen naesten heeft te draghen, achtervolgens de regulen des H. Geests, ons in de H. Schrifture voorgeschreven, ende de exempelen, der ouder, godvruchtige, ende vermaerde mannen. Sijn aen den kant verciert met sommige sententien, tot bevestinghe der selver, soo der Goddelijcken Schrift, eeniger out-vaderen, als der heydensche philosophen, ende schrijvers onses tijts. Proeft alle dinck, en behoud het goede. 1 Thess. 5. 21. Tot Dordrecht, by Nicolaes Vincentz. boeck-drucker, woonende inde Nieuwe Druckery. Anno 1623 (40 blzn.; 4to) (Stadsbibliotheek, Haarlem). - Het werkje is opgedragen aan jonkheer Carel van Mathenesse, ruwaard en baljuw van Putten, en de magistraten van Geervliet en alle plaatsen onder de jurisdictie van dit dorp. Vooraf gaat nog een Frans sonnet ‘A tout mrs. d'escole, mes confrerez’. eind88 Gedicht in het rijmschema van de rederijkersballaden (a b a b b c b c). eind89 T.a.p., blz. E r° - v°. eind90 Gedichten van verscheijde poëten, beschreven door eenige liefhebbers der pennen. By een vergadert, gesneden en uitgegeven, door S. de Swaef, ende H. Lancel. Gedruckt by Henric Meurs (z. pl. en j.; ± 1627) (28 aan één zijde bedrukte bladen, obl.) (U.B., Leiden). - Vóórin dit werkje het portret van Samuel de Swaef, aetate 30, anno 1627, getekend door J. Beckx en gegraveerd door I. Sarragon, met Latijnse bijschriften van R(ijcke), L(ambertus de), F(ilius) W(ilhelmi) en Justus Turceus. De geheel met schrijfletters bedrukte en met pentekeningen versierde bladen bevatten verzen van Cats, J. de Swaef, A. Hoffer, H. Lancel, J. Schotte, A. Mahieu, S. de Swaef en J. Coutereels. De schrijfproeven van het werkje zijn van de calligrafen F. van Sambix, Jan Overbeke, Telioor Schrip, H. Cole, H. Lancel, P. Roelands en J. Coutreels. eind91 Zie over hem: N.N.B.W., VII. kol. 936 (C. de Waard); Nagtglas, II, blz. 326 - 327. - Hij was getrouwd met Rachel Telioor. eind92 * Beque der schryfkonste, inhoudende de noodwendighste geschriften voor de joncheid ende alle liefhebbers der pennen, geinventeert door Abraham van Overbeque schoolmeester der stad Domburch. 1620 (fol. obl.). - Aldus de titel bij De la Rue, blz. 167 - 168; ik zag het boek niet. - De titel houdt een woordspeling in met de naam van de schrijver. De proeven zijn gesneden door Samuel de Swaef. Ook komt een gecalligrafeerd gedicht van Van Overbeeke voor in de zojuist genoemde ‘Gedichten van verscheijde poëten’. eind93 Schoengen, t.a.p., blz. 250. eind94 Nog in 1720 werd er een rector aangesteld. Van 1607 - 1610 was Abraham van der Meer er rector, die vandaar naar Zieriksee vertrok, als opvolger van Reinier Telle. - Zie over deze school: Vrolikhert, t.a.p., blz. 360 - 362; Ermerins, Eenige Zeeuwsche oudheden, VI, blz. 178 - 180. - In de zeventiende eeuw was ze in het voormalige woonhuis van Balthasar de Moucheron gevestigd. eind95 De school bestond nog in 1690. De eerste rector was de predikant Jacob Burs (1589 - 1650), ons bekend uit de Sabbats- en de Grallenstrijd (vgl. hiervóór, blz. 188, 191). eind96 Vgl. H. M. C. van Oosterzee, Latijnsche school te Brouwershaven (Nehalennia, 1 (1849), blz. 112). eind97 Vgl. Vrolikhert, t.a.p., blz. 336, noot b. eind98 Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 704 - 705. eind99 Vgl. t.a.p., blz. 337-352. eind100 Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 586 - 587. - Van hem is een Latijns bijschrift bekend bij een gravure van Adriaen van de Venne, waarop de aankomst van Fredenk van de Palts te Vlissingen (1613) is afgebeeld. Zie: Zel. Ill., I, blz. 526 - 527. eind101 Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 587 - 589. eind102 Zie over hem: Vrolikhert, t.a.p., blz. 342 - 344, 402; N.N.B.W., III, kol. 514 (C. de Waard). eind103 Vgl. Kesteloo, Geschiedenis en plaatsbeschrijving van Arnemuiden, t.a.p., blz. 306 - 308. eind104 Er is aanleiding om verwantschap tussen deze schoolmeester en de schilder-dichter Adriaen van de Venne te veronderstellen, aangezien deze een zoon Hubrecht had. eind105 Bij een van deze, Antonius Bieze (Biesius), werd in 1601 Isaac Beeckman in de kost gedaan. eind106 Vgl. Vrolikhert, t.a.p., blz. 352 - 354; Te Water, t.a.p., blz. 230 - 235; P.D. de Vos, De Latijnsche school te Zierikzee en hare rectoren van de eerste helft der XVIe eeuw tot 1880 (Maandblad van het genealogisch-heraldisch genootschap ‘De Nederlandsche Leeuw’, 15 (1897), kol. 129 - 133; 16 (1898), kol. 28 - 32, 119 - 123; 17 (1899), kol. 11 - 15). eind107 Van Mieris, Charterboek, t.a.p., II, fol. 38. eind108 Vgl. hiervóór, blz. 38. eind109 Vgl. over hem: De la Rue, blz. 341 - 343; Nagtglas, II, blz. 751 - 754; W.P.C. Knuttel, Reinier Telle, een libertijnsch hekeldichter (De Gids, 1886, IV. blz. 1 - 45); C. G. N. de Vooys, Amsterdamse spotliedjes uit het begin van de zeventiende eeuw (Tijdschr. v. Ned. volksk., 27 (1922), blz. 142 - 151). - Reinier Telle (Regnerus Vitellius) was te Zieriksee geboren uit een aldaar van ouds bekend geslacht. Hij bezocht verscheidene hogescholen in Duitsland, Frankrijk en Italië. Bij zijn terugkomst werd hij in zijn geboorteplaats rector van de Latijnse school. In 1610 trok hij naar Amsterdam, waarschijnlijk ambteloos. Hij vertaalde enkele vooral geografische en theologische boeken en schreef sinds 1613 een aantal hekeldichten, waarin hij de zaak der Remonstranten voorstond. Zie de titels in de pamflettencatalogus van Knuttel en de Beschrijvende catalogus der pamfletten-verzameling van de boekerij der Remonstrantsche kerk te Amsterdam, stuk I, afd. I, blz. 274 - 275, van H.C. Rogge. Aangezien zijn letterkundig werk zogoed als uitsluitend in zijn Amsterdamse periode valt, is Telle niet opzettelijk behandeld. eind110 Zie over hem: N.N.B.W., II, kol. 890 - 891 (C. de Waard). - Een Latijns gedicht van zijn hand is afgedrukt voorin: Bergen op den Zoom, beleghert op den 18 Julij 1622 ende ontleghert den 3 Octobris des selven jaers; volgens de beschrijvinge gedaen by de drie predikanten van de gemeynte Christi aldaer (Lambertus de Rijcke, Nathan Vay en Job du Rieu) (Middelburch, 1623). eind111 Vgl. Vrolikhert, t.a.p., blz. 354 - 358; Te Water, t.a.p., blz. 287 - 289; R. C. H. Römer, De Latijnsche school te Goes (Nehalennia, 1 (1849), blz. 75 - 111); Piccardt, Bijzonderheden, t.a.p., blz. 173 - 176. eind112 Bovendien bestond er van 1835 tot 1849 een Latijnse school te Goes. eind113 Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 724; N.N.B.W., III, kol. 1209 (C. de Waard). - J. van Vollenhove dichtte een bijschrift voor zijn door D. van der Plaats geschilderde en door J. van Munnikhuizen gegraveerde portret, waarin hij zijn geleerdheid prijst. - Suerendonck was in 1666 getrouwd met Magdalena Trouwers, weduwe van de predikant van Heinkenszand Jacob van Rentergem. eind114 Vgl. Voegler, Geschiedenis van het Middelburgsch gymnasium, t.a.p., I, blz. 103 - 250; II, blz. 347 - 553. eind115 Kesteloo, Geschiedenis en plaatsbeschrijving van Arnemuiden, t.a.p., blz. 307 - 308. eind116 T.a.p., blz. 309. eind117 Journal, tenu par Isaac Beeckman, publié par C. de Waard, I (La Haye, 1939), p. V, n. 6. eind118 Vgl. hiervóór, blz. 73. eind119 Reitsma en Van Veen, t.a.p., V, blz. 87. eind120 Notulen van de Staten van Zeeland, 1593, blz. 10, 132. eind121 Van de 364 uit het tijdvak 1576 tot 1662 te Heidelberg ingeschreven Nederlanders zijn er maar 9 uit Zeeland, o.a. Reinier Gruterus (1588) en zijn jongere broer Johannes (1592), zoons van de Zierikseese predikant Thomas Gruterus, Joannes Reichersberchius (1598), Josias Fosbergius (1598), beiden uit Vere, en Jacobus Gruterus uit Middelburg (1609). In 1586 studeerde Abraham van der Myl er, in 1601 Walaeus. - Vgl. de hiervóór, blz. 67, noot 193, aangehaalde bronnen. eind122 Vgl. de op blz. 66, noot 193 genoemde bronnen; verder H. de Vries (de Heeke-lingen), Genève pépinière du calvinisme hollandais, I - II (Fribourg - La Haye, 1918 - 1924). eind123 L.c, II, p. 365. eind124 Vgl. J.C. Schultz Jacobi, Naamlijst van Nederlanders, die van 1502 tot 1560 aan de hoogeschool te Wittenberg zijn ingeschreven (Oud en nieuw uit de geschiedenis der Nederlandsch-Luthersche kerk, 1862, blz. 20 - 77). eind125 Julius Caesar, Catalogus studiosorum scholae Marpurgensis (Marpurgi, 1875 - 1887). 4 vol. eind126 Vgl. J.G. Frederiks, Nederlanders studenten te Herborn (Bijdr. en meded. van de Maatsch. der Ned. letterk., 1886, blz. 156 - 183). eind127 Vgl. Archief v. kerkel. gesch., 6 (1835), blz. 274; 8 (1837), blz. 418. - De matrikels van St. Andrews zijn niet uitgegeven. eind128 The book of matriculations and degrees: a catalogue of those who have been matriculated or admitted to any degree in the University of Cambridge from 1544 to 1659, compiled by John Venn and J.A. Venn (Cambridge, 1913). eind129 Vgl. Register of the University of Oxford, I (1449 - 1463; 1507 - 1571), edited by C.W. Boase (Oxford, 1885); Alumni Oxonienses: The members of the University of Oxford 1500 - 1714 ... alphabetically arranged, revised and annoted by Joseph Foster. I - IV (Oxford, 1891 - 1892). eind130 Vgl. Van Kuyk, Lijst van Nederlanders, studenten te Orléans (1441 - 1602), t.a.p. - In Orleans studeerden o.a. Eewoud Teelinck (1593), Jacob Campe uit Vere (1596) en Maarten Magnus uit het zojuist genoemde Middelburgse regeringsgeslacht (1599). eind131 Vgl. voor het volgende: H.H. Kuyper, De opleiding tot den dienst des Woords bij de Gereformeerden. I. Inleiding. - Geschiedenis ('s-Gravenhage, 1891), blz. 580 - 590; Voegler, Geschiedenis van het Middelburgsch gymnasium, t.a.p., II, blz. 358 - 403 passim. eind132 Notulen van de Staten van Zeeland, 1591, blz. 144 - 145. eind133 O.a. komt deze tot uiting in de benoeming van de geleerde Schot Johannes Mur-disson (± 1568 - 1605), die in 1592 praeceptor werd, en van 1603 tot zijn dood, in 1605, hoogleraar in de logica te Leiden was. Walaeus kreeg al in 1589 te Middelburg zijn eerste lessen in de logica van hem. - Zie over hem: J.P.N. Land, Schotsche wijsgeeren aan Nederlandsche hoogescholen (Versl. en Meded. d. Kon. Ak. v. Wet., afd. Letterk., 2de r., 7 (1878), blz. 168 - 184; ald., blz. 172). eind134 Zie over hem: De la Rue, blz. 541 (die van hem zegt, dat hij ‘toen ter tyd in de Grieksche en Latynsche taalkunde niemand der Nederlanderen behoefde te wyken’); Nagtglas, I, blz. 301; N.N.B.W., kol. 506 - 508 (C. de Waard). - Walaeus maakte een lijkdicht op hem: In mortem Jacobi Gruteri. - Antonius Walaeus, Opera omnia, II (Lugd. Bat., 1648), p. 506. eind135 Voegler, t.a.p., II, blz. 360. eind136 Vgl. de Handelingen der classis van Schouwen en Duiveland, d.d. 27 November 1607. - Voor het volgende vgl. dezelfde handelingen d.d. 8 December 1607, 15 en 22 Maart en 28 Juni 1608 en 27 October 1610. eind137 Reitsma en Van Veen, t.a.p., V, blz. 103. eind138 Er is zelfs beweerd dat Hugo de Groot de regering van Goes zou hebben aangespoord om de vestiging tegen te werken; zie: J. Borsius in Ned. arch. v. kerkel. gesch., 8 (1848), blz. 26. eind139 Vgl. de Registers ten Rade d.d. 11 Maart, 30 Juli en 20 September 1611 en 20 Januari 1612. eind140 Zie over hem: Nagtglas, I, blz. 277 - 278; N.N.B.W., VII, kol. 483 - 486 (F.S. Knipscheer); G.P. van Itterzon, Franciscus Gomarus ('s-Gravenhage, 1929) (over zijn verblijf te Middelburg: blz. 200 - 208). De bibliografie van zijn geschriften in: Louis D. Petit, Bibliographische lijst der werken van de Leidsche hoogleeraren. Faculteit der godgeleerdheid, aflev. 1 (Leiden, 1894), blz. 70 - 76. - Gomarus woonde eerst in de Korte Noordstraat (ter plaatse waar van 1621 tot 1808 het Oude-Mannen- en -Vrouwenhuis, later de kazerne gevestigd was) en vervolgens op de Groenmarkt. Na zijn verblijf te Saumur (1615 - 1618) werd hij hoogleraar te Groningen. eind141 Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 917 - 919; N.N.B.W., II, kol. 1513 - 1517 (L.W.A.M. Lasonder); J.D. de Lind van Wijngaarden, Antonius Walaeus (Leiden, 1891). - Antoine de Waele, uit Gent geboortig, was na de overgang van deze stad met zijn ouders naar Middelburg verhuisd. Pas in 1596 kon hij, daartoe door een beurs van de Staten van Zeeland in staat gesteld, als student naar Leiden vertrekken om er theologie te gaan studeren. Na de voltooiing van deze studie maakte hij met zijn stad- en studiegenoot Apollonius Schotte een reis door Frankrijk, en vervolgens alleen door Zwitserland en Duitsland. Na zijn terugkomst werd hij in 1602 predikant te Koudekerke op Walcheren, en al in 1604 te Middelburg beroepen. In 1619 werd hij hoogleraar in de theologie te Leiden. Maurits deed moeite om hem als hofprediker te krijgen, maar zonder succes; echter stond de Middelburgse kerkeraad hem in 1617 voor enkele maanden aan de Prins af (vgl. E.J.W. Posthumus Meyes, Twee brieven over Antonius Walaeus (Ned. arch. v. kerkgesch., N.S., 1 (1902), blz. 414 - 422). In 1619 ontbood Maurits hem naar Den Haag om hem over de kerkelijke geschillen te raadplegen. Het volgende jaar vaardigden de Staten van Zeeland hem af naar de Dordtse synode; het jaar daarop stond hij Oldenbarnevelt in zijn laatste ogenblikken bij. De ‘Opera omnia’ (Lugd. Bat., 1647 - 1648, 2 dln.) van Walaeus, die met een opdracht aan zijn vriend Cats het licht zagen, getuigen van zijn kunde. - Vgl. verder over hem hiervóór, blz. 187 en 190. eind142 Zie over hem: Paulus Freher, Theatrum virorum eruditione clarorum (Noribergae, 1688), p. 1534 - 1535; W.J.A. Jonckbloet, Gedenkboek der hoogeschool te Groningen (Groningen, 1864), Bijlagen, blz. 15 - 16. - Meyvaert was te Gent geboren en kwam in 1607 te Franeker. Van 1614 tot 1620 was hij praeceptor aan de Latijnse school te Middelburg; in 1620 vertrok hij als professor in de logica en physica naar Groningen. eind143 Vgl. Register ten Rade, 16 April 1611. eind144 Vgl. t.a.p., 20 Juli 1613, aangehaald bij Voegler, t.a.p., II, blz. 376. eind145 Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 704 - 705. Hij was in Engeland uit een Vlaams geslacht geboren, studeerde te Leiden op kosten van de stad Middelburg en werd vervolgens predikant en schoolmeester van de Latijnse school te Aksel, vanwaar hij in 1614 naar Zieriksee en vandaar in 1617 naar Middelburg vertrok. Hier maakte hij zoveel opgang, dat de kerken de menigte toehoorders niet konden bevatten, en de kerkeraad zich in 1620 tot de overheid moest wenden om hierin te voorzien. eind146 Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 80 - 81: Voegler, t.a.p., II, blz. 374 - 387. - Hij was van 1613 tot 1630 rector van de Latijnse school te Middelburg, en vervolgens in gelijke functie te Utrecht, waar hij na zijn ongevraagd ontslag lector (d.i. privaatdocent) in de fraaie letteren werd. eind147 Vgl. over de geschiedenis van de tweede Illustre school de Secrete notulen van 10 en 18 April 1648, het Register ten Rade van 26 Februari, 7 Mei, 20 Augustus, 3 en 9 September 1650, 8 en 17 Juli, 16, 26 en 31 Augustus, 10 en 16 September, 30 October, 6 November, 16 en 30 December 1651, 5 Februari, 22 Juni 1652, 5 Februari 1661, 28 September 1666, Secrete notulen van 6 Augustus 1667. (N.B.: al deze bronnen zijn in 1940 verbrand). eind148 Zie over hem: De la Rue, blz. 495 - 499, 575; Nagtglas, II, blz. 851 - 853. - Deze afstammeling van een der aanzienlijkste Middelburgse geslachten uit de tijd van de Republiek was achtereenvolgens secretaris van zijn geboortestad, raad van Vlaanderen, secretaris der Staten van Zeeland (1651 - 1658) en raadpensionaris van het gewest (1658 - 1663). Al in 1632 prees Boxhorn hem, in de opdracht van zijn uitgave van de ‘Panygyri-cus’, als ‘novum Zeelandiae suae decus, qui praeter accuratam juris cognitionem in omni disciplinarum genere ita versatus est, ut juventutis nostri temporis sibi vindicet principatum, et historia patriae ita instructus, ut de hac nemo melius, nemo accuratius possit judicare’ (Boxhornius, Epistolae et poemata, l.c. p. 17 - 18). Andere getuigenissen van zijn kunde en geleerdheid vindt men bij Nagtglas, t.a.p. eind149 Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 759 - 761. - Thibaut, een van de belangrijkste Zeeuwse staatslieden van de zeventiende eeuw, was sinds 1634 burgemeester van Middelburg. Nadat hij in 1651 wegens zijn Orangistische gevoelens de stad had moeten verlaten, vestigde hij zich voor enkele jaren op zijn hofstede bij Groede. In 1654 kwam hij weer in Middelburg terug, en in 1662 zelfs weer in het stadsbestuur. Staats-Vlaanderen heeft veel aan hem te danken. Barlaeus heeft een lofdicht aan hem gewijd: Ad doctissimum iuvenem Henricum Thibautium, j. u. doctorem. - Caspar Barlaeus, Poemata (Amstelodami, 1646), II, p. 125 - 126. eind150 Zie over hem: De la Rue, blz. 409 - 410; Nagtglas, II, blz. 35 - 36; N.N.B.W., II, kol. 773 - 775 (C. de Waard). eind151 Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 222 - 224. - Hij was te Castres in Languedoc uit een oorspronkelijk Schotse familie geboren, studeerde te Genève, werd aldaar predikant en hoogleeraar, en in 1648 door de invloed van Saumaise als predikant bij de Waalse gemeente te Middelburg beroepen. In 1652 werd hij hoogleraar in de kerkelijke geschiedenis aan het Athenaeum te Amsterdam, vanwaar hij in 1657 als predikant naar Parijs vertrok. Tijdens zijn verblijf in Amsterdam raakte deze heftige geleerde in een hevige pennestrijd met Milton. Beschuldigd van ‘leugens, falsiteyten, bedriegeryen, godtloosheden, ondanckbaerheydt, een ondraeghlijcke hoogmoedt’ werd hij door de provinciale synode van Gouda van zijn Amsterdams hoogleraarschap ontheven. Ook in Parijs had hij later moeilijkheden. eind152 Ik vond over deze geleerde geen gegevens. eind153 Zie over hem: Nagtglas, I, blz. 42 - 43; N.N.B.W., IV, kol. 154 - 156 (W. M. C. Regt). - Hij was te Leiden geboren, werd in 1648 hoogleraar te Steinfurt en in 1655 aangesteld tot historieschrijver van Zeeland (vgl. hierna, blz. 447). In 1664 te Harderwijk in de geneeskunde gepromoveerd, vestigde hij zich twee jaar later als geneesheer te Hee-renveen. In 1669 werd hij hoogleraar in de Griekse taal en geschiedenis te Franeker. Zijn zoon Stephanus Blancardus (1650 - 1702) maakte naam als schrijver van medische werken. eind154 Ik vond over deze geleerde geen gegevens. eind155 Zie over hem hiervóór, blz. 211, noot 214, en vgl. voor zijn aandeel in de Sabbats-en de Grallenstrijd, blz. 188 - 189 en 190 - 192. eind156 Zie over hem: De la Rue, blz. 188 - 189; Nagtglas, I, blz. 965 - 966; Voegler, t.a.p., II, blz. 394 - 403. - Hij was te Middelburg geboren en werd daar eerst praeceptor, vervolgens, in 1634, rector van de Latijnse school, wat hij tot zijn dood bleef. eind157 Vgl. Register ten Rade, d.d. 28 September 1666.

Vorige Volgende

Letterkundig leven in Zeeland in de zestiende en de eerste helft der zeventiende eeuw

Het onderwijs sinds de zestiende eeuw

Johannes de Swaef

Samuel de Swaef

Abraham van Overbeeke

Latijnse scholen

Schooldrama's

Zeeuwse studenten

De Illustre school te Middelburg

Over het gehele werk

plaatsen

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs

plaatsen