In dépôt

Zondag 20 juni

Onverwacht zijn vannacht om twee uur twintig leden van de Fliegende Kolonne en honderd van de Ordnungsdienst opgeroepen en naar Amsterdam gezonden. Bekend is, dat er in Amsterdam een razzia is gehouden en dat het in het voornemen ligt weer enkele duizenden Joden hierheen te brengen. Als direct motief wordt verondersteld: het zware bombardement van Dusseldorf, zodat er behoefte bestaat aan meubelen ten behoeve van de getroffen bevolking. In kapitale, vlammendrode letters is in de portiersloge het volgende bekend gemaakt:

‘f’
fürsorge
sprechstunde der fürsorge taglich
(ausser sonntag)

Alleen in de Duitse taal. In een barak, waar voor het grootste gedeelte Nederlanders liggen. De behandeling van de taal hier heeft een evolutie doorgemaakt. Gedurende de internering van de Duitse vluchtelingen voor de oorlog en nog geruime tijd daarna hebben zij zich moeten schikken in een Nederlands regiem, dat het Hollands als voertaal gebruikte en het Duits negeerde. Dit was voor vele Duitsers geen bezwaar; zij hadden tijdens hun verblijf in Nederland voldoende Hollands aangeleerd om de orders te begrijpen en zich verstaanbaar uit te drukken. Officieel is het Hollands voertaal gebleven tot een maand of vier, vijf geleden. Maar sedert de komst van de Nederlandse Joden in juli van het vorig jaar hebben het Duits en Hollands naast elkaar dienst gedaan bij aanduidingen van gebouwen, bekendmakingen in de barakken al naar gelang de leiding uitging van een Duitser of een Nederlander. Taal-rivaliteit. Menig Nederlander bleek echter bereid, vaak uit ijdelheid, soms uit een gevoel van hospitaliteit, de Duitsers in particuliere gesprekken tegemoet te komen met het gebruik van de Duitse taal. Ook nu nog altijd. Menig Duitser betoont de Nederlanders, vaak uit kinderlijke ijdelheid, vaak uit leergierigheid, een soortgelijke bereidwilligheid door de Hollandse taal

[p. 49]

tegenover hen te hanteren. Zowel het Hollands als het Duits komen er daarbij meestal bekaaid af: een gruwel voor gevoelige oren. Maar er zijn vele Nederlanders, die taai vasthouden aan hun eigen taal, er zijn nog méér Duitsers, die onder geen beding afstand doen van het Duits, zich vaak ook geen moeite hebben getroost enigszins behoorlijk het Nederlands aan te leren en < die >, als er een aanleiding voor is, de Nederlanders in het Duits aanblaffen en afbekken, alsof het Duits daarvoor de authentieke taal was. Sedert ettelijke maanden speelt de Duitse taal officieel de baas: op last van de militaire commandant moeten alle brieven, uitgaande van de bestuursinstanties, geschreven worden in het Duits. Het Hollands heeft hier ten volle moeten capituleren voor het Duits. Ook de Nederlanders, die bij deze instanties werkzaam zijn, zijn aan deze last gebonden. Resultaat in vele gevallen: verhaspeling van de Duitse taal. Maar de Duitsers knijpen een oogje toe: zij kennen onze taal voldoende om te begrijpen wat er bedoeld wordt. Niemand spreekt tegenwoordig meer van bestuur, maar van Verwaltung. Het gehele personeel, een paar duizend man, loopt met banden om de arm, waarop uitsluitend in het Duits hun tak van dienst plus nummer staat vermeld: Krankenhaus, Fürsorge, etc. Ook hier heeft het Nederlands een volledige nederlaag geleden. De enige concessie, die het Duits aan het Nederlands heeft gedaan, betreft de aanduidingen van dienstgebouwen en officiële mededelingen betreffende dienstverhouding, bestraffing, enz. in de barakken. Maar ook daarmee wordt de laatste tijd de hand gelicht. Een voorbeeld daarvan is de bovenvermelde bekendmaking van de Fürsorge. Dit voorbeeld kan men met vele andere aanvullen: overal in het kamp vindt men mededelingen of aanwijzingen uitsluitend in het Duits. De opzienbarende mededeling van de Fürsorge is trouwens grotesk: de f is zo gierig als een vrek, die slechts denkt aan zoveel mogelijk opzamelen en zo weinig mogelijk geven. Maar het gebaar is mooi. Rechter Zo-en-zo heeft de abrupte verandering van atmosfeer niet kunnen dragen. Hij is vandaag verhuisd naar barak 3, waar zij, die geestelijke stoornissen vertonen, worden opgenomen, voor het ondergaan van een slaapkuur. Vlucht voor de werkelijkheid. Aan het eind van een verrukkelijke zomerdag is hier vanavond een der laatste golven Joden uit Amsterdam binnengespoeld. Onder de brandende zon zijn tweeduizend mannen, vrouwen en kinderen, in veewagens het kamp Westerbork binnengereden. Het was vandaag stikheet in de barakken. In de ziekenbarakken lagen de patienten halfnaakt boven op hun dekens; de kinderen met naakt bovenlijf. Zij, die ‘dienstfrei’ waren, hadden hun heil gezocht op een vrij stuk hei binnen de omrastering aan de oostelijke zijde van het kamp. Dit stuk heide is veranderd in een soort duinlandschap: het zand, vrijgekomen door het uitgraven van een kanaal op een meter

[p. 50]

of wat afstand van het prikkeldraad, is opgeworpen tot hopen, die het terrein omranden. Aan de kampzijde, direct achter de barakken, tieren bosjes eikenhakhout, nog dun en spichtig. Het imitatie-landschap zou ideaal zijn, als niet, precies in het midden, een carré van oude, vieze en stinkende matrassen in halfopen gesprongen, witte hulsels het ontsierde. In dit ontsierde landschap zochten begunstigden verademing van de hitte in het kamp. Mannen en vrouwen, jongens en meisjes zaten gepaard verscholen tussen de bosjes, tegen de taluds der duinen met het gezicht over de hei aan de andere zijde van het kanaal, met de ruggen naar het prikkeldraad gekeerd. Precies gelijk in de duinen wisselden de mannen en de vrouwen, de jongens en de meisjes zoetheden en innigheden, onbekommerd en onbekrompen, ongeacht de aanstaande tragedie van de komst van het transport, volgens de onveranderlijke natuur van de mens. Paren kuierden langs het kanaal als langs het strand, zij aandachtig luisterend naar het gevleugeld woord van hem, bewogen door de gist der liefde. Paren lieten gezamenlijk het lijf bruin polijsten door de zon. Alles, wijl het klaarlichte dag was, in eer en deugd, onder het wakend of spiedend oog van met verrekijkers gewapende marechaussées in hun torens en van langs het prikkeldraad patrouillerende marechaussées. Marechaussées, die er bars en streng uitzien, maar zachtmoedig zijn in hun optreden, blijk geven van deernis met de gevangen Joden, van afkeer van de speciale functie, die hen door een dwingende macht is opgelegd. Het leven gaat zijn gang: geen tragiek voor de tijd. Terwijl men hier zijn eigen tragiek vergeet en deze bewust of onbewust afreageert in amoureuze liflafjes, of in een onschuldig apartje met de zon, is een nieuw stuk tragiek onderweg: mensen, losgerukt van hun bodem, beroofd van hun bezit, berooid en verlaagd en vernederd, in beestenwagens. Men kent het procédé, men kent het tafereel; men heeft het hier al zo vaak gezien, of er al zo dikwijls van horen gewagen. Langs dezelfde weg zijn telkens weer, eindeloos, de ordeloze processies van landverhuizers, zigeuners gegaan: mannen, vrouwen en kinderen, belast met de bagage, die zij juist nog konden torsen. De tragiek is verwerkt, zij heeft haar oorspronkelijke grootsheid, ruigheid verloren. De eerste golven, die hier binnenrolden, waren krachtige jonge mannen en vrouwen, die zich uitstekend voor het mysterieuze avontuur hadden voorbereid: zij kwamen van Hooghalen gemarcheerd en er ging een schok door het kamp, eer van bewondering dan van deernis of afgrijzen, voor deze moedige, kordate voorhoede der Joden. Daarna kwamen dooreengemengd het proletariaat en de paupers met hun vele kinderen en hun vaak povere kledij en schamele have: een armzalige stoet, die ordeloos uit Hooghalen kwam aangezeuld, sjofel en stumperig en zich met lawaai hier binnenstortte. Deernis, diepe deernis vervulde de harten met deze gehavenden, die hun hele leven

[p. 51]

aan de rand van het bestaan hadden geleefd en nu, geplunderd, aan de storm waren overgeleverd. Golf op golf van deze proletariërs en paupers spoelde hier binnen: telkens weer hetzelfde toonbeeld van kleinheid, kleinmoedigheid, berooidheid en ellende. Zonder pauze gingen zij, vaak haveloos zoals zij gekomen waren, soms voorzien van wat inderhaast bijeengegaarde vodden van anderen, door naar Polen. De derde oktober was het hoogtepunt, nog altijd staat bij met het zwartste kool aangestreept: tienduizend zielen werden hier in één keer binnengestouwd, de mannen uit de onderscheidene werkkampen, met hun vrouwen en kinderen, die in een angstwekkende, duivelse razzia werden opgevangen. De weg van Hooghalen tot Westerbork kermde van de ellende der Joden, van de hardvochtigheid, de schaamteloosheid hunner vervolgers: een zee van moedeloze, geslagen mensen; waartussen kinderen en nog eens kinderen, die elkaar verdrongen en over elkaar struikelden in de menigte. In het kamp tekort aan woonplaats: overvuldheid van de barakken, mannen en vrouwen sliepen dooreen, op de appèlplaats moesten duizenden onder de blote hemel overnachten. Nog altijd in hoofdzaak het proletariaat uit de volkrijke buurten der grote steden. Langzamerhand is deze geweldige massa naar het Oosten getransporteerd. Daarna kwamen de ouden van dagen uit de rusthuizen, de zwaar zieken uit de ziekenhuizen, overal uit het land vandaan. De eerste transporten kwamen met de trein nog slechts tot Hooghalen; vandaar kwamen zij die nog een voet konden verzetten, hijgend en blazend naar Westerbork gestrompeld; de rest kwam per ziekenauto. Een macabere stoet van kreupelen, blinden en verkalkte mannen en vrouwen sukkelde, gesteund door leden van de Ordnungsdienst het kamp binnen. Het hart brak de toeschouwers: de tragiek van uitgeleefde en bijna uitgebluste levens nog eens versterkt door de uitstalling van hun hulpeloosheid en machteloosheid. Later bracht de trein hen tot in het hart van het kamp zelf. Als ratten stierven deze oude, ontwortelde mensen in het kamp. Als minder dan vodden werden hun overblijfselen in het crematorium verbrand. Daarna zijn de transporten gekomen via het kamp te Vught: letterlijk tot op het hemd uitgekleed kwamen mannen, vrouwen en kinderen, vaak dik onder de luis in beestenwagens vervoerd, het kamp binnen, eerst mannen en vrouwen tezamen, later de vrouwen van de mannen gescheiden, alleen. Een apart stuk tragiek in de algemene tragiek. Hierop volgde het massale transport in beestenwagens, veertig, vijftig, zestig man in een wagon, temidden van de bagage, en dicht op de drek, naar Polen. Thans is men bijna aan het slot: de Joden, die nog in Amsterdam overbleven, zijn in opeenvolgende transporten van ongeveer tweeduizend per trein het kamp binnengebracht, eveneens in beestenwagens: de laatste resten van het proletariaat en de kleine burgerij en een groot deel der Joodse intellectuelen. De binnenkomst van de transporten

[p. 52]

vandaag maakte niet de tragische indruk van voorafgaande transporten: voor het merendeel welgebouwde en goedgeklede mannen en vrouwen voorzien van goede dekens en uitrustingsstukken alsof zij voor een vakantieverblijf waren aangekomen, en die blijkbaar gewend waren te reizen. Een enkele zieke werd op een brancard nauwelijks opgemerkt naar het ziekenhuis weggedragen. Ook het publiek reageerde niet alsof het wederom een tragisch moment in zijn tragisch lot beleefde: slechts een belangstellend uitzien naar familieleden, vrienden en kennissen alsof men op vakantie-aan-zee was en vreugdig nieuwe gasten inhaalde. Niet de stille smart of de zwijgende deernis van mensen, die hun broeders en zusters een gevangenis en een plek des onheils zien betreden, maar luidruchtige kreten van herkenning en begroeting. Westerbork-le-Bain, zoals een geestig man dit kamp heeft betiteid.