In dépôt

Dinsdag 8 juni

Precies om zeven uur gisteravond, toen zich de poorten van het ziekenhuisterrein ontsloten om de drommen bezoekers binnen te laten, ging het fluitsein: onveilig. Verbazing: een pesterijtje voor de Vughtenaren, om hen te beletten, na zo lange tijd van gescheiden zijn hun familieleden te bezoeken? Dat men zo denkt, bewijst wat men hier gewend is en mogelijk acht. De poorten werden gesloten: wie reeds binnen waren, werden onverbiddelijk teruggezonden, de patienten werden op bevel aan hun bedden gekluisterd. Tot ongeveer acht uur, het tijdstip van het einde van het bezoek bleef het een mysterie wat de reden was van het noodsein. Toen werd bekend dat een van de Vughtenaren, die gisteren gekomen waren, een s-geval uit barak 67, was ontvlucht.

[p. 33]

De od-ers kregen opdracht, in alle barakken een onderzoek in te stellen naar de ontvluchte. Eerst tegen tien uur werd het sein ‘veilig’ gegeven. De Vughtenaren hebben hun familieleden niet gezien: vanmorgen vroeg hebben zij het consigne gekregen, zich voor transport naar het Oosten gereed te maken, en om elf uur zijn zij, in beestenwagens, vertrokken. Het chagrijn vreet hier aan aller harten wegens zoveel meedogenloosheid. Vandaag op verzoek geposeerd voor de schilderes Cohen-Bendiks, die mijn portret in potlood maakt. Vermoeiende bezigheid. De verhalen van de Vughtenaren zijn erbarmelijk. Velen zijn weer met luis binnengebracht en in de circustent ontluisd. Vrouwen zijn kaalgeschoren en hebben zich tegen de schande van het kaal-zijn met een hoofddoek getooid. Uit Vught zijn en worden alle kinderen beneden de zestien jaar weggezonden. Vele moeders zijn eerst op protest met haar kinderen meegezonden. Nochtans zijn er jeugdige kinderen alleen gestuurd. Vught is zeker een der wrangste episoden uit de vervolging der Joden in Nederland. De mannen, die op het ogenblik nog aan de Moerdijk werken en wier vrouwen onlangs achter hun rug via Westerbork naar Polen zijn doorgezonden, zijn voor een groot deel dezelfde, die de spoorweg van Hooghalen naar Westerbork hebben aangelegd. Commandant Gemmeker had voor hun prestatie bizondere waardering, hield hen van transport naar Polen terug, liet hen ook extra voedsel verstrekken en toen hun expeditie naar Vught op de proppen kwam, stelde hij dat voor als een onderscheiding; zij zouden ook daar te werk worden gesteld aan de aanleg van een spoorweg; hun vrouwen zouden hen vergezellen. Het wantrouwen overheerste bij menigeen de geestdrift; men had in de praktijk de waarde van het woord van de Duitser leren kennen. In Westerbork wist men wat men had; het dagelijkse toezicht was in handen van marechaussée, voor het grootste gedeelte goedgezind en mild; in Vught was het toezicht in handen van ss-mannen gelegd, die in de Duitse school hun opleiding hadden genoten. Maar toen de mannen en vrouwen eindelijk tezamen gingen en zich bij hen de overtuiging had gevestigd dat zij niet op transport naar Polen zouden gaan, jubelden zij en huilden zij als gelukkige kinderen. Zij waren dronken van vreugde. Men kent het slot van de historie.

De mannen werden aan de Moerdijk aan het graven van tankvallen en het bouwen van bunkers gezet en de vrouwen werden, beroofd van hun kleding, met zieke kinderen, naar Westerbork teruggezonden. Dat was een grenzeloze gemeenheid. Een even grote gemeenheid was, dat de Duitse autoriteiten de mannen hadden voorgelogen, dat de vrouwen de kinderen naar een kinderhuis gingen brengen en daarna naar Vught zouden terugkeren. Toen de vrouwen in Westerbork < aankwamen >, schreiden zij, om de scheiding van hun mannen, om het lot harer kinderen.

Het wantrouwen was toch gerechtvaardigd gebleken.

[p. 34]

Vannacht half drie bezoek van Rosengarten, de administrateur van het ziekenhuis. ‘Mijnheer, mijnheer, uw vrouw staat op de lijst voor transport. Wenst u vrijwillig mee te gaan?’ De wakker-gemaakte sprìngt op, stoot een kreet uit; het angstzweet staat hem meteen op het voorhoofd. Hij barst uit: ‘Natúúrlijk ga ik mee! Ik heb toch twee kinderen, van drie-en-een-half en zes-en-een-half jaar.’ Rosengarten noteert op de lijst: gaat vrijwillig mee. Alles is plotseling wakker, gespannen, gedégouteerd. Rosengarten gaat naar een ander bed: ‘Mijnheer, uw vrouw gaat morgen op transport. Wenst u vrijwillig mee te gaan?’ ‘O God, wat moet ik doen, ik ben hartpatient. Heb er met mijn vrouw nog niet over gesproken. Mag ik er eerst met een dokter over praten?’ ‘Jazeker mijnheer, maar u moet tóch beslissen. De dokter komt morgenochtend nog vroeg genoeg om met hem te spreken.’ Eerste mijnheer tot tweede: ‘Ik ril. Hebt u het óók zo koud?’ Rosengarten: ‘Wát doet u?’ ‘Ik wéét 't niet! Ik weet 't niet. Wát moet ik doen?’ ‘Ik zal maar aantekenen dat u meegaat. Dan kunt u nog wel met de dokter praten’. ‘Mijn god, mijn god!’ De broeder: ‘Gaat u toch slapen. U hebt nog een paar uur en de reis duurt lang en is vermoeiend.’ ‘Maak u het me toch niet moeilijker en laat u me met rust!’ Om half zes komt een brief van do vrouw van de patient: ‘Blijf waar je bent. Ik ga alleen. Het is te zwaar voor jou.’ Om zes uur komt de man van de Registratie: ‘Mijnheer, het spijt me dat ik het u zeggen moet, morgenochtend gaat uw vrouw op transport. Wilt u meegaan of niet?’ De patient vliégt overeind: ‘En gisteren is me nog verzekerd dat mijn vrouw niet zou gaan!’ ‘Is, spijt me, niet míjn zaak. Ze staat op de lijst en u moet uw besluit nemen.’ ‘Da's verdómd gemakkelijk gezegd! Jullie decreteren maar, maar óns leven is er mee gemoeid!’ ‘Stil maar man, wij gaan óók, een paar treinen later alleen.’ ‘Ik wens me mijn besluit voor te behouden, tot straks.’ Man van de Registratur haalt zijn horloge uit zijn vestzak: ‘Ik geef u nog vijf minuten om uw besluit te nemen.’ Stilte. Patient (geslagen): ‘Ik ga mee; ik kán niet anders!’

Midden in de nacht is het tweede transport uit Vught gekomen, om-en-de-bij dertienhonderd mensen, mannen, vrouwen en kinderen. Zij zijn, moe en uitgeput, ziek en vervuild, voor een deel uit de vuile vee- en goederenwagens waarmee zij gekomen zijn, eenvoudig met gesnauw, gedonder en slagen en stompen overgeheveld in de vuile vee- en goederenwagens, die hen naar het Oosten overbrengen. Het getál moest vol. Men kan hier geen trein meer zien, de een zonder te vloeken, de ander zonder te walgen, een derde zonder te snikken. De trein gaat martelend en folterend geregeld: nooit is hij te laat, nooit wordt hij door een bom getroffen. Waarom laat de Voorzienigheid ons in de steek? Verscheidene zieke kinderen op transport meegestuurd met hun ouders of alleen de moeder, die naar het Oosten werden gedeporteerd. In mijn

[p. 35]

barak ligt een man met tuberculose: zijn vrouw en drie kinderen zijn doorgezonden. Uit de s-wagen van de trein zijn vanochtend, op bevel van ss-officier Fischer, die uit Amsterdam op bezoek is, tien mannen gehaald, naar aanleiding van de vlucht van de gevangene uit barak 67, genaamd Hans Polak. Deze mannen zijn weggevoerd, in de richting van de heide, in de buurt van Assen. Tegenover mij is een ‘Ariër’ komen te liggen, een echte Amsterdammer, steil haar, puntige wipneus, brede kaken, Jordaans taaltje. Hij komt uit de strafbarak, waar hij samen met twee vrienden zat opgesloten, omdat hij zijn Joodse vrouw een pakketje wilde brengen. De ondercommandant heeft hem doen weten, dat hij binnenkort weer naar huis mag. Zijn Jodenster heeft hij al weer mogen afdoen. Hij is onze enige ‘goy’ hier en wij houden hem in ere. Hij voelt zich, zegt hij, best thuis onder ons. Zestien Joden naar Barneveld, naar het kamp ‘Jan van Schaffelaer’ overgebracht, van de lijst-Frederiks. Het is al een paar maanden geleden, dat het laatste transport plaats had. Men twijfelde, of er nog wel een nieuw transport gáán zou. Een man, die ook door de lijst was aangewezen, moest achterblijven, omdat zijn papieren niet in orde waren, ene Boasson. De commandant had van Aus der Fünten uit Amsterdam nog niet de machtiging voor zijn overbrenging ontvangen; wel had de Joodse Raad daarvan het afschrift in zijn bezit. Een komiek geval: er zitten in Barneveld al een stuk of vijftien exemplaren van de tak Boasson, allen voor Nederland hoogst-verdienstelijke en onmisbare mannen, van wie de meesten uit Middelburg komen, evenals Frederiks zelf. Barneveld heeft Boassons genoeg, maar waarom zou men ze niet compleet hebben. Dus jammer, dat Boassons papieren niet in orde waren. Vandaag een stuk kaas gehad.