'Maerlant's Sint Franciscus' leven en zijn Latijns origineel'

C.

Er zijn nog enige plaatsen in de Mnl. tekst, die afwijken van de Acta, OO, An. Fr. en het ons ten dienste staande varianten-materiaal. Het is niet steeds duidelijk te onderscheiden of M. vrij vertaalde, invoegde of wegliet, of dat een afschrijver een lezing wijzigde, en anderzijds of M. met min of meer waarschijnlijkheid een andere lezing voor zich had dan ons bekend is. Wanneer de OO. en de An. Fr. alle varianten van de door hen gecollationneerde, resp. 12 en 16 mss., hadden meegedeeld, zouden we M.'s origineel wellicht nog op enige punten kunnen bepalen. Niettemin doen de gevallen, menen we, toch wel allereerst denken aan een afwijkende lezing, die we soms nader kunnen preciseren. Bonaventura verhaalt in c. X, 6: Franciscus had eens tijdens een veertigdaagse vasten een nap gemaakt om elk ogenblik bezig te zijn en geen tijd te laten verloren gaan. ‘Fecerat in Quadragesima quadam vasculum unum, ut minutias temporis, ne omnino exciderent, occuparet.’ M. vertaalde vs. 5589-92: In ene vastene hem geval dat Dat hi adde gemaect een vat Om cruumkine wildire in houden Dat si verderven niet ne souden. Het voorlaatste vers is een contaminatie uit: Om cruumkine daer in houden en om(dat?) hire cruumkine wilde in houden. Het is duidelijk dat temporis is uitgevallen. Minutias werd alzo door cruumkine vertaald, en exciderent en occuparet werden in de vertaling daarbij aangepast. - In § 8, 6 is sprake van een edelvrouw die 23 jaar aan bloedvloeiing leed: ‘per viginti tres annos’. Maar de Mnl. tekst heeft: ene edele vrouwe adde .XX. jaer Met bloet gevloeit harde zwaer. M.'s Lat. tekst moet hier 20 voor 23 gelezen hebben. Immers indien M.'s origineel viginti tres had gelezen en M. dat vertaald had door drie en twintich (.xxiij.), dan had het vers 14 lettergrepen geteld, hetgeen indruist tegen de structuur der verzen van dit dichtwerk, die nooit meer dan 12 lettergrepen hebben. Gezien M.'s accuratesse is het niet aan te nemen dat hij opzettelijk of bij vergissing het getal veranderde. - Nog een geval. Met

[p. 94]

een zinspeling op de Vespers van Kerkwijding die het beeld ontleenden aan Judith 1:2 en 1 Mach. 10:11 begint c. XIV, 3 aldus: Toen hij alzo twee jaren na het indrukken der wonden in het twintigste jaar van zijn bekering door de vele rake slagen van zijn kwellende ziekten als een steen was gehakt voor het gebouw van het hemels Jerusalem, enz., ‘multis fuisset angustiantium infirmitatum probativis tunsionibus conquadratus tanquam lapis in supernae Jerusalem aedificio collocandus, etc.’ M.'s vertaling luidt: Met meniger ziecheit starc ende zwaer Gehouwen was hi in der maniere Als een steen die men deelt in vieren Ende liggen sal in de muur mede Van jherusalem der stede (vs. 7518-22). Het is moeilijk aan te nemen, dat M. die steeds blijk geeft het Lat. goed te kennen, conquadratus zou verstaan hebben als in vieren gedeeld. Trouwens hij vertaalde in Sp. Hist. IV⁷, 38, 21 quadratus door geviercant. Vgl. MnlW 2, 1807. We vragen ons af of zijn Lat. tekst niet verschreven was in conquartatus.

Dan zijn er nog enige afwijkende namen, waarvan we geen Lat. variant hebben gevonden. Omdat van veel namen meer varianten in het Lat. voorkomen en een aantal namen bij M. met de ons bekende varianten overeenkomt (vgl. blz. 90-91), daarom kan men met grond vermoeden dat althans sommige van die afwijkende namen in de Mnl. tekst teruggaan op een variant in M.'s Lat. origineel.

We hebben in het voorgaande slechts een globaal overzicht willen geven van de verhouding van M.'s vertaling tot de critische tekst en de varianten. Voor verdere bizonderheden verwijzen we naar de commentaar in de nieuwe uitgave van het Sint Franciscus' Leven die in voorbereiding is.

Over de verwantschap van M.'s origineel en de door ons benutte mss. kunnen we slechts enkele opmerkingen maken.

Er is op grond van het feit dat het wonder van Susa (Segusia), door M. vertaald in vs. 10347-10408, ook in ms. I voorkomt en dat ‘enkele tekst-varianten die in verschillende groepen van kodeksen, waartoe ook I behoort, voorkomen, en die ook bij Maerlant worden aangetroffen’, de gevolgtrekking gemaakt, dat de Lat. tekst van M. geparenteerd is aan ms. I en dus corrupt is (T T L 1934 [22] 118). Ongetwijfeld wijst dat op verwantschap. Maar daar volgt niet

[p. 95]

uit dat M.'s Lat. origineel corrupt was. M.'s tekst toch dateert van omstreeks 1280 en ms. I is uit de 14e eeuw. M.'s tekst was dus genetisch veel ouder. In die tussentijd kunnen de copiisten nog veel verschrijvingen hebben begaan, die in ms. I aan de dag treden. We zien dan ook dat de tekst van M. op veel punten afwijkt van ms. I. En het wonder van Susa treffen we ook aan in mss S, Br 1 en Br 2.

De verwantschap met mss S en Br 1 blijkt aanmerkelijk groter. Vooral met Br 1. Wij hebben slechts de gevallen gecollationneerd, waar M. mèt de An. Fr. van de Acta en van de OO afwijkt, om de waarde van de nieuwste critische uitgave voor de taxatie van M.'s Sint Franciscus te adstrueren (vgl. A), en vervolgens slechts die gevallen met andere uitgaven en mss vergeleken, waar de Mnl tekst afwijkt van de critische uitgave van An. Fr. (vgl. B), om daardoor een zuiverder oordeel te kunnen vellen over de getrouwheid van M.'s vertaling, en daarmee voor een totale beoordeling van de vertaling als zodanig een objectieve basis te geven. Daarvoor was het niet nodig, wanneer we eenmaal een overeenkomstige variant in een der oudere uitgaven en mss aantroffen, ons onderzoek nog tot andere teksten uit te breiden. We deden dat dan ook dikwijls niet. Uit dit betrekkelijk gering aantal vergelijkingen bleek echter al, dat de Mnl. tekst heel nauw verwant is met ms Br 1. Immers voor de 70 gevallen, waarvan we onder A slechts enkele voorbeelden gaven, komt hij daarmee op een paar uitzonderingen na steeds overeen, dikwijls in afwijking met andere teksten en mss. Wat de van de An. Fr. afwijkende lezingen betreft (vgl. B) komt hij het meest overeen met ms Br 1, n.l. 24 maal; met ms S echter 23 maal, terwijl met ms I maar 13 maal. Het zou kunnen schijnen dat deze verhoudingen niet juist zijn, omdat van ms S en I niet alle varianten door OO en An. Fr. werden meegedeeld, terwijl die van Br 1 alle werden geraadpleegd. Maar men bedenke dat M. dikwijls met ms Br I de authentieke tekst heeft, d.i. overeenkomt met de An. Fr., in tegenstelling met S en I, terwijl de tegenstelling zeker nog groter zou blijken indien OO en An. Fr. alle varianten van I en S hadden meegedeeld.

Het ms Br 1 gaat evenwel zeker niet rechtstreeks terug op het Lat. origineel dat M. gebruikte, omdat M.'s origineel al woorden mist

[p. 96]

die in Br 1 voorkomen (o.a. temporis (vgl. blz. 93)), en varianten vertoont waar Br 1 de zuivere lezing geeft (Vgl. vos voor nos, blz. 91, Mevanii voor Bevanīi en Pomarco voor Pomarico, blz. 91).

Er is bij ons onderzoek naar M.'s origineel gebleken, dat de Lat. en Mnl mss van Brussel, Utrecht, Den Haag en Leiden vrij sterk verwant zijn, en dus ook met M.'s tekst. Sporen daarvan zijn te zien in vos voor nos, blz. 91, Mursia voor Nursia, blz. 91. Een algehele collatie van deze mss. zou de onderlinge verwantschap nader kunnen vaststellen. Voor ons onderzoek naar M.'s origineel was dat evenwel niet nodig. Voor de onderlinge verhouding der Mnl hss. zie verder P. Kruitwagen in De Katholiek 1905 (128) 157-161.

Uit de vergelijking van onze Mnl tekst met de vele uitgaven en mss is weer eens gebleken dat we een schrijver uit zich zelf moeten verklaren, ook waar het zo'n nuchtere zakelijkheid betreft als de varianten van een tekst. Er zijn een aantal gevallen waar zonder de contekst is uit te maken welk woord of welke vorm de vertaler weergaf. Als M.b.v. het woord landekijn gebruikt (vs. 1427), en de teksten hebben ter corresponderender plaatse religio en regio, dan kan het niet twijfelachtig zijn wat de lezing was in M.'s Lat. origineel. Maar daarnaast staan er veel andere, die geen gefundeerde uitspraak toelaten tenzij in verband met de hele vertaling, met analoge gevallen, met de werkwijze van de vertaler, e.a. Of en in hoeverre M. woorden onvertaald liet, andere er bij voegde, of en in hoeverre hij bepaalde vormen verwaarloosde, welke vrijheid hij zich veroorloofde tegenover zinnen en namen, welke zijn nauwgezetheid was in de weergave van nuances, dat zijn aangelegenheden die meestal niet te constateren zijn aan de afzonderlijke gevallen, maar slechts zijn af te lezen aan het gehele complex der gedragingen van de vertaler en de graad van verwantschap met de oude uitgaven en mss. We hebben dan ook meermalen de afzonderlijke gevallen gezien in verband met de gesignaleerde omstandigheden om de overeenkomst van onze Mnl. tekst met bepaalde teksten overtuigend te maken, zoals overeenkomsten met de mss. S, Br 1 en Br 2 (blz. 86-87; 91-92), vertaling van partikels en de naam van de Verlosser (blz. 87-88), normale verslengte (blz. 93), e.a.

Overzien we onze vergelijking van M.'s tekst met de verschillende lezingen dan blijkt:

[p. 97]

1^o uit A, hoe nauw M. in afwijking met andere teksten bij de authentieke lezing aansluit;

2^o uit B, dat voor de meeste plaatsen, waar hij van de An. Fr. verschilt, nu zelfs bij het beperkte varianten-materiaal dat ons ter beschikking stond, het Lat. origineel kon worden opgegeven. Dat legt de voorzichtigheid op om de plaatsen, waar de Mnl. tekst verschilt van de ons bekende teksten, en dat zijn vooral namen van personen en plaatsen, vooralsnog te handhaven en niet te emenderen naar de An. Fr. Trouwens bij elke nieuwe critische Lat. uitgave kreeg, zoals bleek uit A, de Mnl. tekst meer gelijk;

3^o uit B en C, dat de verschillen van M.'s Lat. tekst met de An. Fr. voor een goed deel (plaats)namen betreft. Alles samen zijn het er niet minder dan veertig. Vgl. blz. 91 en 94. Veel varianten, zoals: met of zonder ghinder (blz. 90), dan, dine, port (blz. 91-92) geven weinig verschil. Afwijkingen van meer betekenis zijn gelegen in het wonder van Susa (blz. 90), het ontbreken van tekstgedeelten (blz. 90-91, 93), en de plaatsen die een andere voorstelling of een andere zin bevatten, als b.v. blz. 93-94. Van deze laatste zijn er in het geheel een twintigtal.

De vergelijking van de Mnl. tekst met de Lat. lezingen heeft duidelijk gemaakt, hoe gevoelig M.'s vertaling meestal is. De voorbeelden onder A en B kunnen daar reeds enig denkbeeld van geven. Tevens is daaruit gebleken dat, al mogen de copiisten zich nog al eens verschreven hebben (vs. 320, 913, 1724, 2072, 2173, enz.), of zelfs hier en daar de zin onverstaanbaar hebben bedorven (vs. 840-1, 5043, 5479-80, 6918, 7998, 10208-12), ze toch de meeste afwijkende lezingen niet op hun rekening hebben, daar die door M. zelf zo vertaald bleken (B), of ondersteld mogen worden door M. uit zijn Lat. origineel vertaald te zijn (C).

Voorschoten.

P. Maximilianus O.F.M. Cap.