Het literaire leven in de negentiende eeuw

[p. 86]

Literatuuropgave

Per hoofdstuk worden titels opgegeven van studies waarin meer over het onderwerp te vinden is. Wie nog verder wil gaan, kan het beste het ‘zoekboekje’ raadplegen voor studies over literatuur: A.M.J. van Buuren e.a., Vermakelijk bibliografisch ganzenbord (Groningen 1983⁵). Daarin vindt men onmisbare titels voor verder onderzoek, zoals de Bibliografie van de Nederlandse taal- en literatuurwetenschap (BNTL) en de Moderne encyclopedie der wereldliteratuur (MEW). Een overzicht van recent onderzoek op het gebied van de negentiende-eeuwse Nederlandse letterkunde vindt men bij: M.H. Schenkeveld, ‘Handboek in wording’, in: Spiegel der Letteren 27 (1985), p. 287-302.

Inleiding

Wie een brede kijk op de negentiende-eeuwse Nederlandse maatschappij wil krijgen, kan bestuderen:

Algemene geschiedenis der Nederlanden (Haarlem enz. 1977-1983), Dl. 10, 11, 12, 13 (bekend onder de afkorting AGN).

Aanvullende gegevens vindt men in: E.J. Fischer, ‘De geschiedschrijving over de 19e eeuwse industrialisatie’, in: W.W. Mijnhardt (red.), Kantelend geschiedbeeld (Utrecht enz. 1983), p. 228-255. Verder in: E.W. Hofstee, De demografische ontwikkeling van Nederland in de eerste helft van de negentiende eeuw (z.p. 1978). Over standen en klassen leest men bij P.R.D. Stokvis, ‘Nederlandse sociale verhoudingen tegen 1850’, in: Tijdschrift voor sociale geschiedenis 4 (1978), p. 70-86. Over de sociale achtergronden het zeer leesbare boek: M. Schouten, De socialen zijn in aantocht (Amsterdam 1976).

I

Over de alfabetisering tot in de negentiende eeuw gaat het stuk van A.M. van der Woude in dl. 7 van de Algemene geschiedenis der Nederlanden (Haarlem 1980), p. 257-264.

In de genoemde delen van de AGN vindt men veel over het onderwijs. Daarenboven: R. Reinsma, Scholen en schoolmeesters onder Willem I en II (Den Haag z.j.). Over het literatuuronderwijs: H.J. Hollaar, ‘Lezen met bijbedoelingen?’, in: Het beste uit Moer 69-73 (Veghel 1975), p. 329-335.

Over de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen geeft informatie: W.W. Mijnhardt en A.J. Wickers (red.), Om het algemeen volksgeluk. Twee eeuwen particulier initiatief, 1784-1984. Gedenkboek ter gelegenheid van het tweehonderdjarig bestaan van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen (Edam 1984). Verder: B. Kruithof, ‘De deugdzame natie. Het burgerlijk beschavingsoffensief van de Maatschappij

[p. 87]

tot Nut van 't Algemeen tussen 1784 en 1860’, in: Symposion. Tijdschrift voor Maatschappijwetenschap 2 (1980), p. 22-37. Over de werkzaamheden van een van de afdelingen: J. Bruggink, E. Francken, L. Simonis, ‘Deugd en beschaafde gezelligheid’, in: Literatuur 2 (1985), p. 276-286.

Wie meer wil weten over om politieke redenen verboden boeken en tijdschriften kan terecht bij: J.J. Giele, De pen in aanslag. Revolutionairen rond 1848 (Bussum 1968). Dieper gravend is: M.J.F. Robijns, Radicalen in Nederland (1840-1851) (Leiden 1967).

Over Nederlandse pornografie in de negentiende eeuw bestaan bij mijn weten geen studies.

In dit hoofdstuk werd geciteerd uit:

Hildebrand (N. Beets), Camera Obscura (Wageningen 1977). P.J. Prinsen, Leesboek voor minder gevorderde kinderen (Haarlem 1853⁷). Multatuli (E. Douwes Dekker), Woutertje Pieterse (Amsterdam 1972). W.J. Hofdijk, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde voor gymnasiën en zelf-onderricht (Amsterdam 1857). Waarde Van Lennep. Brieven van De Schoolmeester (Amsterdam 1977). Rapport omtrent de Volksbibliotheken van het Nut (Amsterdam 1913). Les mauvais livres, les mauvais journaux et les romans (Brussel 1843⁴), (vertaald en geparafraseerd). Cd. Busken Huet, ‘J. van Lennep’, in: Litterarische fantasiën 2 (Amsterdam 1875⁴). Waarschuwende gedachten van den hoogzaligen Josephus Ludovicus Colmar over het lezen van slechte boeken. Voorgedragen in twee kerkreden (Zwolle 1846). H. Riemsnijder en W. Bilderdijk, Galante dichtluimen (Amsterdam 1869).

II

Antwoorden op ‘wat las de lezer’ vindt men in: A.C. Kruseman, Bouwstoffen voor den geschiedenis van den Nederlandschen boekhandel, gedurende de halve eeuw 1830-1880 (2 dln., Amsterdam 1886-1887).

Baanbrekend is het artikel: B. Luger, ‘Wie las wat in de negentiende eeuw’, in: De negentiende eeuw 6 (1982), p. 107-132.

Het gedeelte over de boekhandel in Middelburg is ontleend aan: J.J. Kloek en W.W. Mijnhardt, ‘Het lezerspubliek als object van onderzoek. Boekaanschaf in Middelburg in het begin van de negentiende eeuw’, in: De nieuwe taalgids 79 (1986), p. 14-32.

Over kinderen en kinderboeken kan men lezen: J. Riemens-Reurslag, Het jeugdboek in de loop der eeuwen ('s-Gravenhage 1949). D.L. Daalder, Wormcruyt met suyker. Historisch-kritisch overzicht van de Nederlandse kinderliteratuur (Schiedam 1976). L. Dasberg, Het kinderboek als opvoeder (Assen 1981; over het kinderboek met een historische stof). Twee negentiende-eeuwse auteurs schreven over kinderlectuur: P. de Génestet. Over kinderpoëzy (Amsterdam 1865). Crito (N. Beets). Over kinderboeken. Gesprek met Crito. (Eene voorlezing.) (Culemborg 1980). Charles Dickens schreef over de Nederlandse kinderliteratuur in: Household words, 10 sept. 1851. Over kinderen voorts in: De kunst van het moederschap. Leven en werk van Nederlandse vrouwen in de 19e eeuw. (Haarlem 1982).

Citaten werden ontleend aan:

H. Tollens Cz, Gezamenlijke dichtwerken (Leeuwarden 1871). J. Ligthart, Jeugdherinneringen (Groningen 1962¹⁷). H. van Alphen, Kleine gedigten voor kinderen (Utrecht 1778). De gedichten van den Schoolmeester ('s-Gravenhage 1979).

III

In de MEW vindt men onder het lemma boek en typografie gegevens over de

[p. 88]

ontwikkelingen in de negentiende eeuw. Verder veel informatie bij de eerder genoemde Kruseman (Bouwstoffen) en in R. van der Meulen, Het boek in onze dagen (Leiden 1892). Zeer uitgebreid is K.F. Treebus, Tekstwijzer ('s-Gravenhage 1983²). De techniek van illustreren wordt uitgelegd in: A. van der Blom, Tekenen dat bet gedrukt staat (Alphen a/d Rijn 1980²).

IV

De ‘sociabiliteit’ van de negentiende eeuw wordt toegelicht in: W. van den Berg, ‘Sociabiliteit, genootschappelijkheid en de orale cultus’, in: M. Spies (red.). Historische letterkunde. Facetten van vakbeoefening (Groningen 1984), p.

De indeling van leesgenootschappen is ontleend aan: P.J. Buijnsters, ‘Nederlandse leesgezelschappen uit de 18e eeuw’, in: Nederlandse literatuur van de achttiende eeuw (Utrecht 1984), p. 183-198. Verder is van belang: W. van den Berg, ‘Het literaire genootschapsleven in de eerste helft van de negentiende eeuw’, in: De negentiende eeuw 7 (1983), p. 146-178. Over het Leidse leesgezelschap schrijft P. van Zonneveld, ‘Het leesgezelschap Miscens Utile Dulci te Leiden in de periode 1830-1840’, in: Boeken verzamelen (Leiden 1983), p. 345-356.

Ik heb geciteerd uit de genoemde Camera Obscura; uit: Klikspaan (J. Kneppelhout), Studenten-typen (Utrecht enz. 1982) en uit Conviva (G. Keller), Het Servetje en zijn gasten (Den Haag z.j.).

V

Ook hier levert Kruseman, Bouwstoffen, veel informatie. Verder: B. Luger, ‘Een negentiende-eeuwse leesbibliotheek’, in: De negentiende eeuw 2 (1978), p. 125-133.

Een bibliografie van literaire tijdschriften in de eerste helft van de negentiende eeuw vindt men in De negentiende eeuw 1 (1977); 2 (1978); 4 (1980); 7 (1983) en 8 (1984). Over almanakken: P. van Zonneveld, ‘Nederlandse literaire almanakken 1830-1840’, in: Forum der letteren 20 (1979), p. 162-176. Een lijst van almanakken tussen 1830-1850 verscheen in De negentiende eeuw 2 (1978) en 3 (1979). Geciteerd werd uit: Octavius Kwarto (J. de Vries), Schetsen en fragmenten vóór en achter de toonbank. Uit de nagelaten papieren van een ongelukkig boekverkooper (Amsterdam 1853). Geparafraseerd werden interviews met winkelbibliotheekhouders die te vinden zijn in een intern verslag van het Instituut voor Neerlandistiek Amsterdam, getiteld Een leesorgel, dat was ik! (Amsterdam 1986). Ook werd geciteerd uit: E. Potgieter, ‘De Zusters’, in: De Gids (1844), p. 298.

VI-VII

Een moderne Nederlandse literatuurgeschiedenis van de negentiende eeuw bestaat er niet. Voor titels van oudere werken kan men het Ganzenbord raadplegen. Aparte vermelding verdienen J. ten Brink, Geschiedenis der Noord-Nederlandsche letteren in de 19e eeuw, 3 dln., (Rotterdam z.j.²). Ook J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde (Haarlem 1922-1927²) geeft in dl. 6 en 7 veel informatie. Een inleiding op de romantische beweging in Nederland vindt men in: M. Mathijsen. De kring van Heiloo (Heiloo 1982). Soms wijden tijdschriften een themanummer aan een auteur: Piet Paaltjens (Bzzlletin 1980-1981); De Schoolmeester (Bzzlletin 1978-1979); Busken Huet (Maatstaf 1986). Over schrijvende vrouwen in de negentiende eeuw: A. Romein. Vrouwenspiegel (Amsterdam 1936²). Chrysallis 6 (1980) (Themanummer: Vergeten vrouwen uit de Nederlandse literatuur).

[p. 89]

Geciteerd werd Idee 195 van Multatuli (E. Douwes Dekker). Ideeën. Een keuze door G. Komrij (Amsterdam 1981).

Veel interessante negentiende-eeuwse teksten zijn niet verkrijgbaar in moderne edities. Hieronder volgt een keus uit edities van de laatste jaren.

Multatuli's Max Havelaar is makkelijk verkrijgbaar in allerlei edities. Zijn Ideeën zijn uitgegeven in de Salamander-reeks. Ook zijn Woutertje Pieterse, Minnebrieven en Gedichten zijn verschenen in leesedities. Zijn Liefdesbrieven kwamen uit in de Privé-domeinreeks.

Van Kneppelhout zijn aan te raden: Klikspaan (J. Kneppelhout), Studenten-typen. Facsimile-uitgave van de eerste druk, bezorgd door M. Stapert-Eggen (Utrecht enz. 1982). J. Kneppelhout, Een beroemde knaap, ter berinnering aan Jan de Graan, bezorgd door M. Stapert-Eggen ('s-Gravenhage 1981). J. Kneppelhout, Opvoeding door vriendschap, toegelicht door M. Mathijsen en F. Ligtvoet (Amsterdam 1980). J. Kneppelhout, Waanzinnig Truken en andere verhalen, toegelicht door M. Mathijsen (Amsterdam 1980).

Beets' Camera Obscura is in veel uitgaven verkrijgbaar. Interessant is de uitgave van zijn dagboek: N. Beets, Het dagboek van de student Nicolaas Beets 1833-1836, bezorgd door P. van Zonneveld ('s-Gravenhage 1983).

Werken van Van Lennep en Bosboom-Toussaint zijn verkrijgbaar in goedkope edities. Een serieuze uitgave is: A.L.G. Bosboom-Toussaint, Mejonkvrouwe de Mauléon, ingel. en van aantekeningen voorzien door W. Uyterlinde-Maris ('s-Gravenhage 1982).

De Gedichten van den Schoolmeester zijn in veel edities verkrijgbaar. Zeer leesbaar is de bloemlezing uit zijn brieven: Waarde Van Lennep. Brieven van den Schoolmeester, toegelicht door Marita Mathijsen (Amsterdam 1977).

Vaak herdrukt wordt: Piet Paaltjens (F. HaverSchmidt), Snikken en glimlachjes.

Zijn verhalenbundel met weemoedige herinneringen Familie en kennissen is verkrijgbaar in de Salamander-reeks. Onmisbaar voor de kennis van HaverSchmidt is: R. Nieuwenhuys, De dominee en zijn worgengel (Amsterdam 1964). Hierin is veel verspreid werk van hem opgenomen.

Kritieken van Busken Huet zijn verzameld in: C. Busken Huet, Tijgergenoegens. Een bloemlezing uit zijn werk, samengesteld en van aantekeningen voorzien door O. Praamstra (Amsterdam 1986).

Van zijn passieroman is er de volgende editie: Cd. Busken Huet, Lidewyde, ingeleid en van aantekeningen voorzien door M.H. Schenkeveld ('s-Gravenhage 1981).

Na het afsluiten van de kopij verscheen een bundel met twaalf studies over de negentiende eeuw:

W. van den Berg en P. van Zonneveld (red.), Nederlandse literatuur van de negentiende eeuw (Utrecht 1986).