Menno ter Braak en het dramaturgisch perspectief

[p. 7]

Inleiding

Sinds Watergate zijn steeds grotere groepen mensen gevoelig geworden voor de schone schijn van het bedrog. Die gevoeligheid wordt versterkt door de media die met de regelmaat van een klok nieuwe ‘affaires’ presenteren: Lockheed, RSV, Flick, ABP. Ook op andere manieren wordt het wantrouwen van mensen tegen hun machtige en machteloze medemensen gevoed. Definitieve biografieën en grondige documentaires maken het publiek duidelijk dat er een groot verschil kan bestaan tussen de mens voor en achter de schermen. Vlotte televisieseries en roddelbladen wijzen er op dat de manier waarop iemand zich in het openbaar presenteert niets te maken hoeft te hebben met hoe hij ‘werkelijk’ als privé-persoon is. Langzaam vindt het idee ingang dat er een kloof bestaat tussen het privé-leven van iemand en zijn publieke verschijning.

Met het onderscheid tussen privé- en publiek domein gaan allerlei connotaties gepaard. Privé zouden mensen losser, spontaner, informeler, kortom meer zichzelf zijn dan in het openbare leven. In het openbaar gedragen mensen zich over het algemeen formeler en rationeler dan privé. Zodra mensen dit bij zichzelf erkennen, gaan ze het onderscheid ook toepassen op anderen. Haast vanzelf dringt zich dan de gedachte op dat mensen in het publieke leven een rol - hebben te - spelen. Deze gedachte is eeuwen geleden al geformuleerd door Shakespeare: ‘All the world's a stage And all the men and women merely players.’ Tamelijk recent heeft Erving Goffman dit inzicht gebruikt als fundament voor zijn sociologie.

Goffman heeft in The Presentation of Self in Everyday Life (1956) voorgesteld om de wereld te beschouwen als een reusachtig schouwtoneel en alle mensen daarop als acteurs. Met behulp van dit ‘dramaturgische perspectief’ onderzocht Goffman welke functies publieke en privé-domeinen, of zoals hij ze noemt ‘front-regions’ en ‘back-regions’ hebben. Dat Goffman bij zijn onthullingen over het gedrag in ‘back-regions’ regelmatig te rade gaat bij literatoren hoeft niemand te verbazen. Literatoren hebben immers in de loop van de tijd het privé-domein, alles wat onttrokken is aan het publieke oog,

[p. 8]

geannexeerd als hun specifieke onderzoeksobject. Zij zijn zich sinds de romantiek steeds explicieter gaan bezig houden met wat andere beroepsgroepen liever achter de coulissen van het maatschappelijk leven verborgen hielden. Schrijvers zijn de chroniqueurs geworden van de schaamte- en pijnlijkheidsgevoelens, de verborgen dromen en verdrongen wensen van bepaalde bevolkingsgroepen. Zij tonen hoe hun dramatisch personae terwille van maatschappelijk succes hun ware ‘ik’ maskeren en die rol spelen die het meeste gewin belooft. Bedrog, hypocrisie, veinzerij, ziedaar de stof waar de meeste romans van gemaakt zijn.

Goffman analyseert het gedrag van obers, gevangenisbewaarders, instructeurs, huisvrouwen en hoeren, maar niet het gedrag van schrijvers. Dat is jammer, want schrijvers zouden juist door hun intieme kennis van het dramaturgisch perspectief een fascinerend onderzoeksobject hebben gevormd. Vooral als je het dramaturgisch perspectief niet alleen als een heuristisch middel, maar ook als een ‘Weltanschauung’ opvat. Wie dagelijks denkt ‘het is maar toneel’, gedraagt zich anders dan degeen die hartstochtelijk gelooft in de werkelijkheid van alledag.

De Nederlandse essayist, romancier en dagbladcriticus Menno ter Braak was een van die schrijvers die in leven en letteren een dramaturgisch perspectief hanteerde. Voor de kenners van het werk van Ter Braak lijkt dit vreemd. Want Ter Braak geniet bij hen vooral bekendheid als betrokken moralist. In de volgende hoofdstukken zal hij echter getoond worden als een overwegend amoreel afstandelijk gebruiker van het dramaturgisch perspectief.

Bij Ter Braak had het dramaturgisch perspectief een tragisch-nihilistische klank. Voor Goffman vormde het dramaturgische perspectief een middel om ironisch afstand te nemen van de werkelijkheid. Goffman bedreef een vrolijke wetenschap en de Nietzsche-adept Ter Braak niet. Ter Braak verzekert zijn lezers wel herhaaldelijk dat hij humoristisch is, maar zijn ‘humor’ is gelijk te stellen aan nihilisme. Ter Braak definieerde zijn speciale vorm van humor als het vermogen om ‘bepaalde reeksen van feiten als onwerkelijke toneelverwikkelingen te zien’ (verz. werk 3:175). Deze omschrijving past nauwkeurig op wat Goffman het dramaturgisch perspectief noemde.

De vele paradoxen in Ter Braaks werk worden meestal verklaard vanuit zijn dubbelnatuur van burger-dichter. Hier worden ze echter gezien als een gevolg van een slepend conflict tussen een dramaturgisch perspectief en een haaks daarop staande humanistische traditie. Beargumenteerd zal worden dat de psychogenese van het dramaturgisch perspectief en de legitimering ervan ten nauwste samenhangen

[p. 9]

met zijn humanistische opvoeding.

Menno ter Braak wordt nu algemeen gezien als een van de belangrijkste essayisten uit het interbellum. In zijn tijd was hij slechts een criticus, over wie de meningen verdeeld waren. Of zijn werk de tand des tijds zou doorstaan, werd door velen betwijfeld. Na zijn dood groeide de invloed van Ter Braak in de letteren en in de politiek. Op het gebied van de letteren werkten bladen als Libertinage, Tirade en Podium (tot aan de komst van de Vijftigers en W.F. Hermans) misschien niet naar de letter maar dan toch zeker in de geest van Ter Braak. Op het gebied van de politiek is zijn invloed minder duidelijk zichtbaar. Wel hebben vele kopstukken in de politiek, in het bijzonder van de Partij van de Arbeid, in interviews hun intellectuele schatplichtigheid aan Ter Braak erkend. Van Ter Braaks verzameld werk zijn inmiddels twee drukken uitgekomen. En er gaat vrijwel geen week voorbij of Ter Braaks naam duikt op in een krant of tijdschrift. Ter Braak leeft blijkbaar nog steeds.

In de jaren dertig werd er over Ter Braak heel verschillend gedacht en geschreven. Dat gebeurt ook nu nog. Men hoeft slechts naast elkaar te leggen wat W.F. Hermans en H. van Galen Last over Ter Braak hebben geschreven om geïntrigeerd te raken door de man die zulke diverse reacties kan oproepen. In de hiernavolgende pagina's zal regelmatig stelling worden genomen tegen bepaalde opvattingen over Ter Braak.

Er wordt - voorzichtig tastend - ook enige malen geprobeerd om een verband te leggen tussen het werk van Ter Braak en het intellectuele klimaat van zijn tijd. Ter Braak moet beïnvloed zijn door dat klimaat. Maar zo'n verband is niet zo overduidelijk als sommige literatuursociologen menen. Wie denkt Ter Braak te hebben geklassificeerd door rechtstreekse verbanden te leggen tussen zijn afkomst, zijn opvoeding, zijn opleiding, zijn maatschappelijke positie, de ‘tijdgeest’ en zijn werk komt bedrogen uit. Die verbanden bestaan wel, maar ze zijn uiterst gecompliceerd. Om die reden wordt telkens met andere accenten het leven en werk van Menno ter Braak benaderd. Het dramaturgisch perspectief dient als sleutel tot het leven en werk van Ter Braak.

Aangezien de gedragsstandaarden en affectreguleringen van mensen niet in het luchtledig ontstaan, maar voortkomen uit de wijzen waarop mensen van elkaar afhankelijk en op elkaar aangewezen zijn, wordt ruime aandacht besteed aan bepaalde kleine levensfeiten die van belang zijn geweest voor de ontwikkeling van Ter Braaks gedachten en gevoelsleven. Bij gebrek aan een biografie van Ter Braak worden diens autobiografische notities en de herinneringen van

[p. 10]

anderen aan hem geanalyseerd. In het brandpunt van de belangstelling staat Ter Braaks schaamte voor zijn zwakke fysiek. Hij leek vanwege zijn lichamelijke zwakte voor intellectueel geboren te zijn, maar had liever gewild dat hij sterk was en goed kon vechten. Deze wens heeft zijn gedachtenleven opvallend beïnvloed. Het was de oorzaak van zijn ambivalentie tegenover het intellectualisme in het algemeen en zijn status van intellectueel in het bijzonder. Begrippen als macht, recht en moraal kregen hierdoor een zeer persoonlijke interpretatie. Een interpretatie die hierop neerkomt dat ‘afkeer van het recht van de sterkste’ alleen aangetroffen wordt ‘bij zwakke rancuneuze naturen’ (verz. werk 3:123). Aan deze opmerking hebben veel critici - onder andere Gomperts en Bulhof - zich gestoord. Zij vonden, dat Ter Braak zich hierdoor te veel in het fascistische kamp plaatste. De kwestie is inderdaad hoe iemand, die zegt dat afkeer van het recht van de sterkste alleen wordt aangetroffen bij zwakke, rancuneuze naturen, zich toch heftig kan verzetten tegen het fascisme? Dat is een zeer interessante vraag, die alles te maken heeft met het vitalistische-biologistische standpunt, dat Ter Braak verkondigde.

Wie nagaat of Ter Braak heeft geschreven over, wat wij nu zien als de belangrijkste verschijnselen van het interbellum: de verzuiling, de economische crisis en de sociale gevolgen daarvan, de opkomst van het fascisme en het nationaal-socialisme, moet constateren dat hij alleen geschreven heeft over de laatstgenoemde politieke verschijnselen. De verzuiling komt bij hem alleen impliciet aan bod. Ter Braak heeft wel gepolemiseerd met de vertegenwoordigers van het ‘verzuilde denken’. Via hen, via Anton van Duinkerken bijvoorbeeld, bestreed hij de verzuiling, het ‘collectivistische’ denken, dat zijns inziens ten koste ging van de persoonlijke creativiteit en de individuele integriteit. De economische depressie en de sociale gevolgen daarvan komen bij Ter Braak slechts zijdelings ter sprake. Hedendaagse sociologen hoeven daarom nog geen afstand van hem te nemen, want de sociologen van toen hebben nauwelijks aandacht besteed aan voornoemde problemen (Bovenkerk et. al., 1978:11).

Waarom eigenlijk Menno ter Braak als onderwerp van een literatuur-sociologische beschouwing? In de eerste plaats omdat Ter Braak intrigeert als persoon en als schrijver. In de tweede plaats omdat hij veel te zeggen heeft over hedendaagse problemen.

Al vaker is geschreven dat er naast alle verschillen, opvallend veel overeenkomsten bestaan tussen de tijd waarin wij nu leven en de situatie in de jaren dertig. Er is weer een economische wereldcrisis en

[p. 11]

die gaat opnieuw gepaard met een afnemen van de democratische mentaliteit onder brede lagen van de bevolking. Gewelddadige politieke acties steken weer de kop op. Links en rechts radicaliseren zich en de staat reageert daarop door Mobiele Eenheden te scheppen. Het geloof in het goed functioneren van het democratische bestel wordt voortdurend ondermijnd door moderne varianten van het Stawiskyschandaal: Watergate, RSV, Flick. Onvrede over de duistere en langzame democratische besluitvormingsprocedures neemt hand over hand toe. Hoe men nu al die verschijnselen die samenhangen met bedrog, corruptie en geweld adequaat kan analyseren, zonder in vals pathos of holle retoriek te vervallen kan men lezen bij Ter Braak. De ontwikkeling van het dramaturgisch perspectief bij Ter Braak vormt een hoofdthema van het eerste deel. Uitgaande van Ter Braaks aanvankelijk onvrijwillige, want door de fataliteit van het noodlot bepaalde buitenstaanderschap, dat later vrijwillig gecultiveerd werd, wordt geschilderd hoe Ter Braak emotioneel hunkerde naar een ‘bezield verband’, doch dat telkens afwees wanneer de gelegenheid daartoe zich voordeed. Het waren niet zozeer de mensen die Ter Braak afwees, alswel het groepsgedrag dat zij vertoonden. Georganiseerd gedrag stootte de individualist Ter Braak af. Daarvoor gaf hij zelf verschillende verklaringen, die op hun waarde getaxeerd zullen worden.

Aangezien absoluut individualisme onbestaanbaar is, moest Ter Braak aansluiting zoeken bij anderen. Dat ging tamelijk moeizaam. Om niet innerlijk besmet te worden door anderen ontwikkelde hij een dramaturgisch perspectief op de werkelijkheid. Van dit dramaturgisch perspectief en de legitimaties ervan worden verschillende voorbeelden gegeven.

Vervolgens wordt de vraag behandeld hoe Ter Braak ondanks zijn overwegend amorele dramaturgische kijk op de werkelijkheid, toch stelling kon nemen tegen het fascisme. Deze vraag wordt des te fascinerender naarmate het duidelijker wordt dat zijn dramaturgische visie gevoed en versterkt werd door allerlei nihilistische noties. Gesuggereerd wordt dat hij het humanisme - dat hij intellectueel interpreteerde als voos, zoals iedere ideologie die het hier en nu verving door een illusie in de toekomstige tijd - gebruikte uit tactische overwegingen. Door de humanistische idealen uit te spelen tegen het fascisme, kon hij meer mensen winnen voor zijn eigenbelang, dan hij door cynische dramaturgische analyses vermocht te mobiliseren tegen de fascistische ‘ressentimentsideologie’.

In het tweede deel van deze studie wordt Ter Braak vergeleken met zijn vriend en tegenpool Charles Edgar du Perron. Een vergelijking

[p. 12]

van deze twee schrijvers maakt duidelijk wat de praktische consequenties waren van het hanteren van een dramaturgisch perspectief. Ter Braak en Du Perron worden hier niet als Siamese tweeling behandeld. Ze worden vergeleken op een aantal dimensies: op hun maatschappelijke achtergrond, hun economische status, hun levenspeil en inkomen, en op hun professionele status. Beargumenteerd zal worden dat het karakter en de stijl van schrijven - le style c'est l'homme - van de beide auteurs gevormd werden door de maatschappelijke figuratie waar ze deel van uitmaakten. De individualisten Ter Braak en Du Perron werden ongewild, meer dan ze zelf dachten, beïnvloed door hun afkomst, opvoeding en omgeving. Het verschil in afkomst en opvoeding verklaart deels het verschil in stijl van polemiseren.

Als een rode draad loopt door de hoofdstukken over Ter Braak en Du Perron de vraag hoe een schrijver zich heeft te gedragen tegenover het ‘compromis’ in leven en letteren. Jarenlang is het voor Ter Braak en Du Perron een strijdvraag geweest of een fatsoenlijk schrijver wel een goedbetaalde maatschappelijke positie mocht aanvaarden. Wat zij daarover als privé-personen en als publieke personen schreven, getuigt niet alleen van het zoeken naar de grootst mogelijke integriteit, maar ook van ‘sociologische verbeeldingskracht’, zoals C. Wright Mills dat noemde. Ter Braak en Du Perron verstonden onder integriteit niet precies hetzelfde en bijgevolg stonden ze anders tegenover het compromis.

Een deel van het debat over ‘het compromis’ ging over de ‘vorm’ waarin een ‘vent’ zijn opinies moest uitdrukken. Du Perron had als voormalig lid van het ‘koloniale patriciaat’ heel andere opvattingen over de wijze waarop een ‘vent’ zich diende uit te drukken dan de zo Hollandse Ter Braak. Dat is niet verwonderlijk want Du Perron kwam uit een andere cultuur dan Ter Braak. Daarom dacht, sprak en handelde Du Perron anders dan zijn vriend. De schaamte- en pijnlijkheidsgevoelens van beide schrijvers, zo zal worden getoond, lagen op een ander niveau. Hetgeen moest leiden tot wrijvingen en botsingen.

Met veel citaten uit hun officiële publikaties en hun officieuze uitingen - hun briefwisseling - zal geïllustreerd worden hoe naadloos de overgang bij beiden was tussen hun leven en werk. De karakteristieke trekken van hun officiële werk kunnen worden teruggevonden in de intieme feiten van hun dagelijkse levens. Wat op het eerste gezicht puur theoretische stellingnames lijken, blijkt bij nadere beschouwing op een frappante manier samen te hangen met praktische positiebepalingen tegenover de kleine levensfeiten van alledag.