De lamp van Diogenes

[p. 102]

Coster en Bruning

De inleiding die ik schreef bij Gerard Bruning's ‘Nagelaten Werk’ en het stuk ‘Gerard Bruning en de Schim van Van Deyssel’, laten één ding onduidelijk: hoe ik mij tot Brunings oordeel over Coster (zie het ‘Nagelaten Werk’) verhoud.

Gerard Bruning moést, natuurlijk, elke subjectivistische ideologie verwerpen. Hij geloofde in de objectieve waarheid, die voor hem in de leer der Kerk eeuwig en onwankelbaar vaststond. Hij zou, om een zeer duidelijk voorbeeld te noemen, mijn ‘Anatomische Les’, niet alleen om de logische en psychische inconsequenties daarin, maar reeds om zijn praemissen, als (onuitgewerkte maar duidelijk zichtbare) subjectivistische (in zijn oogen dwaal-)leer hebben verworpen, als hij het boek had gekend.

De studie, waarmee Dirk Coster den bundel ‘Proza I’ besluit, heet Werk en Wezen der critiek. Hij stelt daarin tegen Kloos de formule op, dat critiek objectief-onderscheidend en subjectief-oordeelend is; maar dit onderscheid en dit oordeel is alleen mogelijk, als de schrijver een (één, nietwaar?) standpunt heeft om vanuit te zien. Gerard Bruning heeft voor mij onweerlegbaar bewezen, dat Coster ten eerste zijn standpunt nooit nader omschreven heeft, en het, ten tweede, als hij het, onomschreven, bezit, in de practijk van zijn critiseeren telkens verlaten heeft, want hij aanvaardt naast elkaar schrijvers wier ideologie niet alleen, maar wier richting ook, wier beslissend accent, onderling onvereenigbaar is.

Ik zal, in een later opstel, omschrijven, dat de psychologie en critiek van Coster, afgezien van alle dialectische argumentatie, ook m.i. niet te handhaven is, en ik geloof dat de breuk in Coster - dit is tegelijk de kern van mijn inzicht, waarop ik later mijn onderscheiding en oordeel baseer - ontstaat door den strijd tusschen Dostojewski en Hamsun in hem. Ik zeg daarmee niet, dat de overwinning van wat ik het meest essentieele in Dostojewski acht, in Coster, in iedereen, de hoogste

[p. 103]

humane vervulling zou zijn, maar ongetwijfeld was de laatste drijfkracht in hem, Dostojewski, een vorm der caritas. Costers norm, criterium, maatstaf, altháns ten opzichte van de materie van leven en kunst, wil hartstochtelijk die caritas zijn: hij zou blindelings, volkomen en eenzijdig in die kracht als laatste drijfkracht willen gelooven; maar hij aarzelt; hij kent groote andere stukken der menschelijke natuur te goed, hij heeft, vooral in den oorlog, misschien te veel, en te dadenloos de verwildering der modernen ondergaan, om er voortdurend zeker van te zijn, dat de eisch, die de lichte, laatste helderheid vraagt van elk wezen, elk werk, geen absolutistisch droombeeld en waanbeeld is. Daarom heeft zijn soms pathetische levensverheerlijking dikwijls een bijklank, een ondertoon van krampachtigheid, van koortsachtige wanhoop. De man, dien te velen voor een naïef-idealistisch humanist gingen houden, is wellicht een der somberste vertwijfelden van dezen tijd. Ik weet niet, hoe dit gevecht in hem eindigen zal; ik vrees soms - ook de natuurlijkheid van het accent waarmee hij Hamsun's Laatste Hoofdstuk doorgrondt sterkt die vrees - dat de neerslachtige, soms tot afkeer verlammende wanhoop hem geheel overmannen kan.

Ik voor mij heb een onoverwinlijken schroom voor het gebruik van de termen: het leven, de liefde, de zaligheid en de ziel... omdat ik ervaar dat de sterkste van onze daden en woorden gebrekkige spotbeelden zijn bij de draagkracht dier termen, en ik geloof, dat het grooter gebruik, dat Coster van deze begrippen maakt eerder een wanhoop is dan een hoovaardig schijn-apostolaat; maar als hij éénmaal de term: liefde zuiver en verrassend gebruikt heeft, dan is zijn laatste jaaroverzicht (De Stem, Januari '28), toen hij schreef: kunst is een liefde. Precies: ook de daad van het kunstwerk, het gehoorzamen aan de wetten der vormkracht, het sterk en geduldig realiseeren der creatieve impuls, is een liefde, één wijze der liefde.

Dáárom kan de zwartste, de meest ongoddelijke, duivelsche materie in de transformatie tot kunstwerk geadeld

[p. 104]

worden, gezuiverd; dáárin kan de katharsis bestaan, die de Ouden reeds als de goddelijkste uitwerking der schoonheid beschouwden, en zuiverheid van vorm is geen uiterlijker eisch dan zuiverheid van materie. Ik wilde, dat Coster dien dubbelen eisch, of althans de verhouding van haar twee deelen, de spanning tusschen materie en vorm, die èn aesthetisch, en vitalistisch, en moreel, in laatste instantie beslissend is, voortdurend streng had gesteld. Nu hij dit niet deed, is mijn eindmeening zoo: (en ik verwerp daarmee de passages, waarin Gerard Bruning niet zijn ideologie, of zijn critisch verdeeld zijn, maar zijn intensiteit heeft ontkend): Coster heeft, in Nieuwe Geluiden, in De Stem vooral, dichters geplaatst en zelfs wel verdedigd, die voor mij ongeneeslijke lorren zijn; hij zag weinig of niets van het wezen der moderniteit; hij verzamelde in zijn tijdschrift soms lieden zonder één atoom ruggemerg; hij schreef over enkele vrouwenromans, en over het soort realisme, dat hij zelf eens disqualificeerde als werk der gematigde tusschentermijn, omslachtige, lange, langzame bladzijden, die ik verfoei, zooals ik de boeken verfoei waaraan hij ze wijdt..., maar hij heeft in zijn afzonderlijk Dostojewski-essay, op sommige bladzijden ook van zijn ‘Proza’, en in de inleiding bij de ‘Nederlandsche Poezie in honderd Verzen’ - een meesterwerk van inzicht en keuze - een creatieve spanning bereikt, die de uitspraak rechtvaardigt, dat hij in zijn hoogste momenten - en daarnaar ten slotte beoordeelt of veroordeelt men - een sterk schrijver is. Een gróót schrijver? Neen, die leven hier niet.