De lamp van Diogenes

[p. 56]

Jan Engelman

Het roosvenster

De kleine plaquette van Jan Engelman valt in twee stukken uiteen: het eerste vormt het lange gedicht De Geboorte, het tweede bevat de kortere verzen daarna. Deze laatste bespreek ik hier eerst: zij halen een streep door veel aesthetiek, niet alleen door sectarisch-beperkte, maar zelfs door de ruimste, de meest abstracte: want die eischt allereerst: evenwicht, een ontzaglijk-gespannen, ondenkbaar-trillend evenwicht tusschen de functies waarin en waaruit poëzie leeft en ontstaat: rhythme en bouw, beeld en toon, beweging en drift -, en misschien eischt ze wel, dat één dier functies primair is daarin, en de andere derivaten daarvan; misschien moet één van hen - het rhythme dan, naar mijn preferentie - het levende, heerschende centrum zijn, dat over de rest (emanaties daarvan) hiërarchisch regeert. - Onbekommerd om deze aprioristische desiderata schrijft Engelman poëzie, in aanleg organische poëzie, waarin niet alleen dit evenwicht niet bestaat, maar evenmin hiërarchie; nog minder: de poëtische functies bij hem zijn volstrekt ongeneigd tot eenige samenwerking; ze gedragen zich ongeneeslijk eigenzinnig, koppig onafhankelijk en autonoom: het rhythme stoort zich niet aan den bouw; de beeldvorm overwoekert welig de toch al wankele structuur, het sentiment deserteert. Welbeschouwd heerscht in dit werk een volslagen poëtische anarchie, een roekelooze decentralisatie. Ik zou, in uw plaats, na deze overwegingen de kans op poëzie zeer gering gaan achten. Ik achtte ze zelf zeer gering. Maar ik herlees weer zijn werk, en sta voor het onverwrikbare factum: het is poëzie, het is een fond ras-poëzie, maar mijn God, hoe diep ligt dat fond! De zaak is zeer vreemd: geen centrale, levende functie, die heerscht; geen samenzwering of hiërarchie der al of niet afgeleide factoren: een schrille, wankle, soms wrakke structuur, een toon die plotseling overmatig aanzwelt, een gedachte, die achter drie vier elkaar kruisende en bevechtende, fragmenta-

[p. *11]

JAN ENGELMAN
naar een teekening van henri jonas

[p. *13]

GERARD BRUNING

[p. 57]

rische beelden onzichtbaar wordt, een rhythme, dat op een beslissend moment precies het verkeerde doet (altijd te vroeg inkrimpen, b.v., minderen, reven, hoe wilt ge het noemen), en toch poëzie. Barok, expressionistisch, door en door katholiek; dof-brons van toon, in zijn vervullingen; overplastisch; angstig-wankel van omtrek, altijd; onberekenbaar, onbetrouwbaar in haar rhythmen; maar daaronder, daarachter, daar soms mijlen ver onder en achter een humaan en poëtisch hart! Dat alleen maar verzuimt - aesthetisch is dat onvergeeflijk en creatief ontzaglijk gevaarlijk! - de plaats en de functies van het hart in de lichamen zijner gedichten in te nemen en op zich te nemen; dat dwaalt, revolteert, zorgeloos wandelt, vertegenwoordigers zendt; - deserteert? - Ik kan onmogelijk blijven beweren, dat wie De Geboorte schrijft, een dichterlijke deserteur zou zijn. Want ook al werd dit vers goddank niet feilloos, het logenstraft vrijwel alle bedenking, die rijst bij zijn kortere werk: het is grootsch van conceptie, vol van toon, vaart en plastiek; verrassend in duizend teere nuancen, en jong, jong, jong. - Ik ben achteraf, uitermate verheugd, dat Jan Engelman den moed heeft gehad de eenheid van zijn plaquette te schenden, en inplaats van meer kleinere verzen De Geboorte gaf; want dit vers redt zijn bundel van fragmentarische, barokke, brokkelige kleinpoëzie naar een brok vurige, snelle, volle. De zaak is alleen: laat het hart wérken, bloed-stuwen, léven in het lichaam der kleinere dingen, öf verwerp ze en kies de groote, want zoo goed het laatste is, zoo hachlijk de eerste.