Herman Gorter. Aanteekeningen bij zijn poëzie

[p. 5]

Ter inleiding

Deze studie is een omgewerkte lezing.

Daar ik Gorters poëzie niet van uit één centrale conceptie beschouw, behield zij het karakter van ‘Aanteekeningen’, en door haar oorspronkelijken opzet in stijl en niveau een zeker didactisch element. Toch bevat ze m.i. genoeg om de uitgave in dezen vorm te rechtvaardigen.

Ik beperk mij tot Gorters poëzie. Niet omdat ik geen belangstelling of respect zou bezitten voor de eenheid van zijn leven en werk, maar omdat zijn poëzie-alleen als onderwerp voor een lezing al omvangrijk genoeg bleek. Bovendien zouden wij over meer gegevens moeten beschikken (brieven, dagboeken, berichten van menschen die hem hebben gekend) om behalve een poëzie-critische

[p. 6]

studie ook nog een synthetische biographie te kunnen schrijven.

De eenheid van mensch en werk was, voor zoover ik kan nagaan, bij Gorter doorzichtiger dan in vele andere gevallen; maar, hoewel het verkeerd is tusschen beide een scheiding te maken, de ónderscheidingen kan men niet voorzichtig en scherp genoeg zien. De eenheid, die elk mensch tenslotte is, bij een dichter te reconstrueeren uit de veelheid van zijn gedichten vereischt echter een fijn-geschakeerd gevoel voor wat er bij de omzetting van leven in poëzie ook psychologisch gebeurt; maar zelfs wanneer men over dit reconstructie-vermogen beschikt - vrijwel steeds is het langs dezen weg verkregen beeld van een dichter ánders dan de impressie der menschen met wie de schrijver persoonlijk heeft verkeerd.

Ik ga hier dus na, wie Gorter blijkens zijn gedichten geweest is, en op welke wijze, en in welke mate hij zich als dichter verwerkelijkt heeft. Dat voor een inzicht in zijn natuur de kennis van al zijn ge-

[p. 7]

schriften, ook de politieke, vereischt is, spreekt vanzelf. Omgekeerd is echter de invloed van Gorters dichterschap op zijn leven, ook als politicus, niet te miskennen. Hoezeer hij zelf ook van deze laatste inwerking overtuigd was, bewijst het slot van de voorrede van 1897 bij ‘De School der Poëzie’: ‘Ik heb ze daarom “School der Poëzie” genoemd’, schrijft hij daar, ‘omdat het mij dikwijls voorkwam of het de Poëzie was, die mij leerde, hoe ik misschien tot beter inzicht en geluk komen kon.’

Ik ben in deze studie slechts in het voorbijgaan polemisch geweest en behandel de eenige kwestie van algemeen-polemischen aard in dit voorwoord. Het betreft een misverstand dat zich voordoet bij de socialistische kritiek. Deze heeft meermalen betoogd, dat burgerlijke critici niet of onvoldoende in staat zouden zijn een bevoegd oordeel te vellen over socialistische poëzie. Afgezien van het feit dat deze bewering zich uitsluitend voordoet

[p. 8]

wanneer een socialistisch kunstwerk van burgerlijke zijde wordt afgekeurd, vergat men natuurlijk, dat, als deze opvatting juist is, omgekeerd ook burgerlijke poëzie nooit op een bevoegde manier door de socialistische critiek beoordeeld kan worden. Maar die consequentie lag blijkbaar te zeer voor de hand om getrokken te worden. De stelling is overigens absurd. Afhankelijkheid tusschen levensbeschouwing en aesthetisch oordeel is een onloochenbaar en zelfs niet onheugelijk feit, maar de bevoegde critiek beschikt, van weerskanten, over genoeg onderscheidingsvermogen om ideologische en aesthetische normen niet zonder meer te verwarren. Over Gorters socialistische poëzie is van zoogenaamd burgerlijke zijde niet alleen uitstekend geschreven, maar zelfs vol sympathie. Zoo ver ging van dien kant de ontvankelijkheid voor poëzie en de liefde voor een groote, sublieme figuur. Omgekeerd worden de bezwaren der burgerlijke critiek door Henriette Roland Holst [‘In Me-

[p. 9]

moriam Gorter’ (Stols 1928) en ‘Herman Gorter’ (Querido 1933)] en door B. de Ligt (‘Bevrijding’ Januari 1935) in menig opzicht gedeeld.