Critisch proza

[p. 458]

Henriette Roland Holst

Naar aanleiding van ‘Verworvenheden’. - Ik geloof, dat men de poëzie van Henriëtte Roland Holst geen onrecht aandoet door haar pas in de laatste plaats te beschouwen als poëzie. Want daarvóor is zij een getuigenis, brandend en plechtig, van de wisselende zekerheden, die zij vond; een profetie van den uiteindelijken geluksstaat, waarheen de mensheid zich, naar haar inzicht en hoop, langzaam, maar onweerhoudbaar opstuwt; daarvóor is zij een zich voortdurend scherper en krampachtiger te binnen brengen van en vastklampen aan de vastheden, die zij verwierf en verloor en in eerste instantie is haar poëzie de eeuwige strijd om tot gevoels-zekerheden te komen, om de inzichten van haar intellect te maken tot uitzichten voor het hart, om de algemeen-menselijke abstracta van haar geest toe te passen, a.h.w., op haar eigen gevoelsleven; om haar persoonlijke bevrediging te vinden in wat haar voor de totale mensheid het enig desideratum schijnt; - inderdaad, vóor alles is haar werk een gevecht; dichtend alleen kan zij haar hart doen geloven en deelhebben aan de waarheden, die zij denkend verwierf; en zelfs dichtend gelukt het haar zelden de volkomen verzadigde rust en bevrediging te verwerven voor haar niet te bezweren twijfel en haar niet te bezweren angst.

Ik zeg daarmee niet, dat zij niet ten volle geloven zou in een verworven waarheid, zolang die voor haar geldt, maar wel, dat men niet alleen uit het voortdurend bescheidener worden dier wisselende waarheden kon zien, dat zij er geen volkomen vrede mee had - men kon het hóren: aan het sidderend natrillen van haar diepst-verzekerd gedicht, aan de kloppende stilte, vér achter haar woorden, als een verminkte echo, die een wanhopige vraag was na haar stelligst besluit: een geschonden kinderhart vroeg om méer zekerheid, om een desnoods kleine, maar eeuwige zekerheid, waarop zij kon slapen als op een peluw, waarin zij kon slapen als in een goed graf. Want heel dit leven, het grootste wellicht dat hier onder ons wordt geleefd, is een vechten om een onvergankelijk goed en de tragiek ervan schijnt mij niet allereerst, dat zij deze wellicht nog niet heeft gevonden, maar dat waarheid na waarheid, de rotsvaste, rotsharde waarheden van den geest stuk voor stuk werden weggevreten en weggesmolten, weggetwijfeld door het hart; en met een bovenmenselijke energie groef zij, dagen-, nachten- en jarenlang om een nieuw inzicht, om de beslissende uitkomst, waarin zij levens-

[p. 459]

lang en - kan men dat zeggen? - doodslang zou kunnen geloven. Voortdurend kleiner werden die, van omvang althans en van allure, voortdurend bescheidener, stiller en zuiverder: niemand is begonnen met trotser, hoogmoediger zekerheid, niemand heeft die en die daarop volgden, eerlijker verworpen, niemand leed dieper door de tegenspraak van een hovaardigen, harden geest en een teder, kinderlijk hart, en haar dichten, althans het overgrote, door-en-door individualistische deel daarvan is een middel geweest om die tegenspraak te verkleinen en te verzachten, om haar wankelmoedig hart op te beuren tot de stralende ijszekerheden van het intellect, om het te troosten indien zij daarvan, telkens opnieuw, werd beroofd; om, beeldend, de abstracta van haar ideologie concrete, zichtbare geloofwaardigheden te maken voor haar sentiment; om te zien, wat zij dacht, om te vinden, wat zij zocht, om te ervaren, wat zij ging hopen. Om te getuigen, daarna, en te profeteren.

Poëzie was nimmer haar doel: zij schreef die alleen als bijkomstig gevolg: een gevolg, dat, als het tiende, of twintigste deel van haar oeuvre tot het grootste van onze dichtkunst behoort, maar wanneer zij in eerste en laatste instantie dichteres was geweest, wanneer zij, om het scherper te zeggen, zich een moment maar bekommerd had om het volstrekt niet uitsluitend renaissancistisch schoonheidsbegrip, dan had zij grote stukken van haar werk niet geschreven, of niet uitgegeven althans; ja dan had zij uit wanhoop wellicht geen regel geschreven, want dan had zij gevoeld, dat zij, in engeren zin, een niet met talent begaafde is; dat zij een gedicht geen contour kan geven en geen plastiek; dat haar verzen bijna nooit in zichzelf besloten organismen zijn, maar ontkiemen in een vorig en uitmonden in een volgend gedicht; dat beelden bij haar niet associatief-organisch ontstaan, maar volkomen los en storend meegesleurd worden door de beweging als afval op een rivier; dat deze beelden verminkte gehalveerde allegorieën zijn en de dwingende, identificerende kracht ontberen voor een vage, versleten vergelijkende beeldspraak; dat haar taal verder arm is evenals haar syntaxis, en haar beweging, vooral als zij maten en rijmen verwaarloost, strompelend, dodelijk monotoon.

Deze dingen schat men gering: de bewonderaars van haar werk lezen grotendeels geen poëzie, maar menselijkheid in vóór-poëtischen staat en zij bekommeren zich allerminst om zaken van vormkracht: zij menen dat deze poëtische omslag goed en graag kan worden gemist. Zij vergissen zich: door groter vorm-

[p. 460]

kracht, door scherper plastiek, door zuivere taal en door zelfcritiek zou dit werk niet alleen op een twintigste zijn besnoeid, maar, ook als inhoud, zoals dat heet, twintigmaal zijn verfeld: de levenwekkende kracht van het poëtisch beginsel werkt niet uitsluitend extern, op den lezer, maar evenzeer intern, op het gedicht; op het materieel-poëtische deeg werkt het formeel-poëtisch atoom als gist: het doet het rijzen; daaronder blijft het, zoals hier veelal, poëzie-der-ongezuurde-broden.

De dichteres-zelf, niet het vage, vege vulgus dat haar tot weewordens-toe venereert en citeert, vergeeft men duizendmaal deze onbezorgdheid; men prijst haar erom en bewondert den moed en het hechte vertrouwen, het prachtig laisser-aller; want wanneer zij die niet had gehad, wanneer zij zich door haar in engeren zin geringe gaven had laten weerhouden, wanneer zij het bovenmenselijk gevecht om bewustwording in een taal niet aangedurfd had, dan was onze dichtkunst daardoor onvoorstelbaar verarmd. Nu heeft zij, dertig jaar lang, onvermoeibaar geschreven: drie drama's, die geen drama's zijn en zelfs geen poëzie; drie, vier bundels die men mag vergeten; maar daarnaast, daar honderd maal boven veeleer, in ‘De Nieuwe Geboort’, in ‘De Vrouw in het Woud’, in ‘Verzonken Grenzen’ vooral gedichten gegeven, waarin het stugge, onvermurwbare rhythme een warme hartslag geworden is en het woord vlees, waarin de mannelijke stem, oud-testamentisch soms en soms middeleeuws, vertederde tot een diep-vrouwelijk timbre; waarin beelden organisch opstaan en organisch vergaan.

De laatste bundel heeft een nieuw accent en is poëtisch het beste wat zij na ‘Verzonken Grenzen’ schreef: vroeger was, zoals ik al schreef, haar sentiment a.h.w. een trillende emanatie van den geest: de ontzaglijke intellectuele spanning weersidderde in het gevoel; de ideologische conceptie beheerste en tyranniseerde het hart. Nu werd voorgoed het leven sterker dan de leer, nu werd een inzicht een inderdaad verworven, bevochten geloof; nu eerst aanvaardt zij onweerspannig de ondoorgrondelijkheid aller dingen. Er is minder rhythmische stuwkracht hier en de ascetische herfstkou van vroeger werd een ijle luwte van een heel laat voorjaar; donker en schemerig, met een klein licht; maar welbeschouwd is eerst nu de hoge harde machteloze koppigheid van een tegelijk heilige en barbaarse, maar in wezen onvruchtbare intellectstyrannie vernield; nu eerst winnen de zachte krachten, waarvan zij sprak. Voor haar leven kan dat beslissend

[p. 461]

zijn voor haar poëzie niet; tenzij de late, stille bron nu nog een vormkracht vond om de figuren, die ook in dit water slapen, te doen kristalliseren.

Ik heb in dezen maar éen wens: dat de bezwaren, die ik formuleerde tegen een deel van haar werk mijn onvoorwaardelijken eerbied voor den mens geen ogenblik hebben gedempt.