Antwerpen in de tijd van de Reformatie

Ondergronds protestantisme in een handelsmetropool 1550-1577

[p. 341]

Bibliografie

Archieven

Gemeentearchief Amsterdam Archief Waalse gemeente

Bisschoppelijk Archief Antwerpen Officialiteit Fonds Onze-Lieve-Vrouwekapittel

Kathedraal Archief Antwerpen Capsa Rerum Extraordinarium Registers Registers van de gilde van Onze-Lieve-Vrouw-Lof

Museum Plantin-Moretus Antwerpen Handschriftenverzameling

Rijksarchief Antwerpen Fonds stad Antwerpen

Stadsarchief Antwerpen Certificatieboeken Charters Collectie ‘Autographes’ Gilden en Ambachten Insolvente Boedėlkamer Kerken en Kloosters Notariaat Parochieregisters Privilegekamer Rekenkamer Tresorij Vierschaar Weeskamer

Stadsbibliotheek Antwerpen Handschriftenverzameling

Universitätsbibliothek Basel Collectie Frey-Grynaeum

Algemeen Rijksarchief Brussel Archieven van de Jezuïetenorde. Vlaamse Provincie Handschriftenverzameling Papieren van Staat en Audiëntie Raad van Beroerten Rekenkamer. Acquiten Rekenkamer. Cartons Rekenkamer. Registers

Koninklijke Bibliotheek Brussel Handschriftenkabinet

Staatsarchiv Dresden

Archiv Evangelisch-Reformierte Kirche Emden

Stadtarchiv Emden

Bibliothèque Publique et Universitaire Genève Archives Tronchin

Algemeen Rijksarchief 's-Gravenhage Spaans-Nederlandse regering te Brussel

Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, 's-Gravenhage Collectie a.a. Van Schelven

[p. 342]

Gemeentearchief 's-Hertogenbosch Collectie l.j. van de Laar

Archiv Evangelische Gemeinde Köln

Stadtarchiv Köln Reformation Kirchenbücher

Universiteitsbibliotheek Leiden Afdeling Westerse Handschriften

Archives Départementales du Nord, Lille Série B

British Library London Additional Manuscripts Cotton-Galba Egerton Manuscripts

Guildhall Library London

Public Record Office London Prerogative Court of Canterbury Wills

Hessisches Staatsarchiv Marburg Bestand 4, Abteilung f

Archief Aartsbisdom Mechelen Fonds de Coriache Mechliniensia

Bibliothèque Nationale Paris Collection Dupuy

Gemeentebibliotheek Rotterdam Remonstrants gereformeerde gemeente Rotterdam

Archivo General Simancas Estado Flandes Estado Inglaterra Estado. Parte del Norte Estado Venecia

Bibliotheca Vaticana, Vaticaanstad Codices Urbinates Latini

Archivio di Stato di Venezia Santa Uffizio

Stadtarchiv Wesel Ratsprotokolle

Staatsarchiv Zürich

Uitgegeven bronnen

Antwerpsch Chronykje, in het welk zeer veele en elders te vergeefsch gezogte geschiedenissen, sedert den jare 1500 tot het jaar 1574 [...] omstandig zyn beschreeven, Leiden, 1743.

Antwerpse poortersboeken 1533-1608. Deel I: 3 oktober 1533 - 24 maart 1559. Deel ii: 31 maart 1559 - 29 januari 1609, Antwerpen, s.d.

Aubert, H.e.a. eds., Correspondance de Théodore de Bèze, Genève, 1960-.

Bakhuizen van den Brink, j.n. ed., De Nederlandse belijdenisgeschriften in authentieke teksten met inleiding en tekstvergelijking, Amsterdam, 1976.

Baum, G., Cunitz, E. en Reuss, E. eds., Ioannis Calvini opera quae supersunt omnia, 59 dln., Brunswick-Berlijn, 1863-1900.

Blok, p.j. ed., Correspondentie van en betreffende Lodewijk van Nassau en andere onuitgegeven documenten, Utrecht, 1887.

Bor, p.c., Oorsprongk, begin, en vervolgh der Nederlandsche oorlogen, beroerten en borgerlyke oneenigheden, Amsterdam, 1679.

Brandt, G., Historie der Reformatie, 4 dln., Amsterdam, 1671-1704.

[Bret, H.], Christelijcke seyntbrieven gheschreven door eenen vromen christen, gevangen wesende binnen Antwerpen om tgeloove, s.l., 1582.

Calvete de Estrella, j.c., Le très-heureux voyage fait par très-haut et très-puissant prince Don Philippe fils du grand empereur Charles-Quint depuis l' Espagne jusqu'à ses domaines de la Basse-Allemagne avec la description de tous les Etats de Brabant et de Flandre, ed. J. Petit, 5 dln., Brussel, 1883.

[p. 343]

Cauchie, A. ed., ‘Episodes de l'histoire religieuse de la ville d'Anvers durant le second semestre de l'année 1566. Correspondance de Daniel di Bomalès avec François di Marchi’, in: Analectes pour servir à l'histoire ecclésiastique de la Belgique, 2de reeks, 7 (1892), 20-60.

Colección de documentos inéditos para la história de España, dln. xxxvii, xli, Madrid, 1860, 1862.

Cramer, S. ed., ‘Het Offer des Heeren (de oudste verzameling doopsgezinde martelaarsbrieven en offerliederen)’, in S. Cramer en F. Pijper eds., Bibliotheca Reformatoria Neerlandica, dl. ii, 's-Gravenhage, 1904.

Cramer, S. ed., ‘Tegen-Bericht op de voor-Reden vant groote Martelaer Boeck. Door Hans Alenson, Haerlem, Anno 1630’, in S. Cramer en F. Pijper eds., Bibliotheca Reformatoria Neerlandica, dl. vii, 's-Gravenhage, 1910, 139-266.

Crespin, J., Histoire des martyrs persecutez et mis à mort pour la vérité de l' évangile, depuis le temps des apotres iusques à present (1619), eds. D. Benoit en M. Lelievre, 3 dln., Toulouse, 1889.

de Alba, Duque ed., Epistolario del iii^o duque de Alba, 3 dln., Madrid, 1952.

De Bujando, j.m. ed., Index de l' Université de Louvain 1546, 1550, 1558. (Index des livres interdits, dl. 2), Sherbrooke, 1986.

De Coussemaker, E. ed., Troubles religieux du xvi-ième siècle dans la Flandre Maritime, 1560-1570, 4 dln., Brugge, 1876.

De Hoop Scheffer, j.g. ed., ‘Oude gemeenteverordeningen’, in Doopschgezinde Bijdragen (1877), 62-93.

Denis, Ph. ed., ‘La correspondance d'Hubert de Bapasme, réfugié lillois à Strasbourg (1545-1547)’, in Bulletin de la Société d'Histoire du Protestantisme français 124 (1978), 84-112; 125 (1979), 288-313.

De Ram, p.f.x. ed., Synodicon Belgicum sive acta omnium ecclesiarum Belgii, a celebrato concilio Tridentino usque ad Concordatum anni 1801. Tomus tertius. Nova et absoluta collectio synodorum episcopatus Antverpiensis, Leuven, 1858.

Didier, L. ed., Lettres et négociations de Claude de Mondoucet résident de France aux Pays-Bas (1571-1574), 2 dln., Parijs - Reims, 1891-92.

Diericxsens, j.c., Antverpia christo nascens et crescens seu acta ecclesiam Antverpiensem ejusque Apostolos ac Viros pietate conspicuos concernentia usque ad seculum xvii, 7 dln., Antwerpen, 1773^2.

Domela Nieuwenhuis, F.J. ed., ‘Bijdragen tot de geschiedenis der “huijskercken”’, in Godgeleerde bijdragen 29 (1855), 401-448, 481-507.

Dowling, M. en Shakespeare J. eds., ‘Religion and Politics in mid Tudor England through the eyes of an English Protestant Woman: the Recollections of Rose Hickman’, in Bulletin of the Institute of Historical Research 55 (1982), 94-102.

Gachard, l.p. ed., Actes des Etats-Généraux des Pays-Bas. 1576-1585. Notice chronologique et analytique, 2 dln., Brussel, 1861-65.

Gachard, l.p. ed., La bibliothèque nationale à Paris. Notices et extraits des manuscrits qui concernent l'histoire de Belgique, 2 dln., Brussel, 1875-77.

Gachard, l.p. ed., Les bibliothèques de Madrid et de l'Escurial. Notices et extraits des manuscrits qui concernent l'histoire de Belgique, Brussel, 1875.

Gachard, l.p. ed., Correspondance de Philippe ii sur les affaires des Pays-Bas, 5 dln., Brussel, 1848-79.

[p. 344]

Gaillard, V. ed., Archives du Conseil de Flandre ou recueil de documents inédits relatif à l'histoire politique, judiciaire, artistique et littéraire, Gent, 1856.

Génard, P. ed., ‘Index der gebodboeken’, in aa, dl. I, 120-464.

Génard, P. ed., ‘Naamlijst der rentmeesters en tresoriers van Antwerpen’, in aa, dl. xiii, 196-209.

Génard, P. ed., ‘Ordonnantien van het Antwerpsch magistraat, rakende de godsdienstgeschillen der xvie eeuw’, in aa, dl. ii; 308-472; dl. iii, 1-472; dl. iv, 1-382.

Génard, P. ed., ‘Personen te Antwerpen in de xvie eeuw, voor het “feit van religie” gerechtelijk vervolgd. Lijst en ambtelijke bijhoorige stukken’, in aa, dl. vii, 114-472; dl. viii, 322-472; dl. ix, 1-471; dl. x, 1-471; dl. xi, 1-471; dl. xii, 1-480; dl. xiii, 1-214.

Gerlo, A. en De Smet, R. eds., Marnixi epistulae. De briefwisseling van Marnix van Sint-Aldegonde. Een kritische uitgave. Pars I (1558-1576), Brussel, 1990.

Goeters, j.f.g. ed., Die Akten der Synode der Niederländischen Kirchen zu Emden vom 4.-13. Oktober 1571, Neukirchen, 1971.

Goeters, j.f.g. ed., Die Beschlüsse des Weseler Konvents von 1568, Düsseldorf, 1968.

Guicciardini, L., Beschrijvinghe van alle de Nederlanden; anderssins ghenoemt Neder-Duytschlandt, Amsterdam, 1612.

Halkin, l.-e. en Moreau, G. eds., ‘Le procès de Paul Chevalier à Lille et Tournai en 1564’, in Bulletin de la Commission royale d' Histoire 131 (1965), 1-74.

Hessels, j.h. ed., Ecclesiae Londino-Batavae Archivum. Epistulae et tractatus eum reformationis tum ecclesiae Londino-Batavae historiam illustrantes ex autographis mandante ecclesiae Londino-Batava, 3 dln., Cambridge, 1889-97.

Hoynck van Papendrecht, c.p. ed., Analecta Belgica. Tomus Primus. Pars secunda, 's-Gravenhage, 1743.

Janssen, h.q. en Van Toorenenbergen, j.j. eds., Acten van Classicale en Synodale Vergaderingen der verstrooide gemeenten in het land van Cleef, Sticht van Keulen en Aken, 1571-1589. (Werken der Marnix Vereeniging, dl. ii-2), Utrecht, 1882.

Janssen, h.q. en Van Toorenenbergen, j.j. eds., Brieven uit onderscheidene Kerkelijke Archieven. (Werken der Marnix Vereeniging, dl. iii-2), Utrecht, 1878.

Janssen, h.q. en Van Toorenenbergen, j.j. eds., Handelingen van den kerkeraad der Nederlandsche gemeente te Keulen 1571-1591. (Werken der Marnix Vereeniging, dl. 1-3), Utrecht, 1881.

Jelsma, a.j. en Boersma, O. eds., Acta van het consistorie van de Nederlandse gemeente te Londen 1569-1585. (Rijks Geschiedkundige Publicatiën. Kleine Serie, dl. 76), 's-Gravenhage, 1993.

Jensma, t.w. ed., Uw Rijk kome. Acta van de Nederduits gereformeerde gemeente te Dordrecht 1573-1579, Dordrecht, 1981.

Johnston, E. ed., Actes du consistoire de l'église française de Treadneedle street, Londres, dl. I: 1560-1565, Londen, 1937.

Kervyn de Lettenhove, J. ed., Relations politiques des Pays-Bas et de l'Angleterre, sous le règne de Philippe ii, 10 dln., Brussel, 1882-91.

Kingdon, r.m. e.a. eds., Registres de la Compagnie des Pasteurs de Genève au temps de Calvin, 6 dln., Genève, 1962-80.

[p. 345]

Kirk, r.e.g. en Kirk, e.f. eds., Returns and Aliens dwelling in the City and Suburbs of London, from the reign of Henry viii to that of James I, 1523-1625, 3 dln., Aberdeen, 1900-08.

Kist, n.c. ed., ‘De synoden der Nederlandsche hervormde kerken onder het kruis, gedurende de jaren 1563-1577, gehouden in Braband, Vlaanderen, enz.’, in Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, 9 (1849), 113-210.

Kort-Verhael van het Leven ende Daden van Hans de Ries Outste, ende Leeraer der Waterlantsche-Gemeenten. Met eenige sijner, ende anderer geschriften, Seynt-Brieven, Predicatien en Gebeden, dienende tot oeffening in de Godsaligheyt, De Ryp, 1644.

Le Bachelet, x.-m. ed., Bellarmin avant son Cardinalat 1542-1598. Correspondance et documents, Paris, 1911.

Livre synodal contenant les articles résolus dans les Synodes des Eglises Wallonnes des Pays-Bas, dl. I: 1563-1685, 's-Gravenhage, 1896.

Meinert, H. en Dahmer, W. eds., Das Protokolbuch der Niederländischen Reformierten Gemeinde zu Frankfurt am Main 1570-1581, Frankfurt am Main, 1977.

Mellink, a.f. ed., Documenta Anabaptistica Neerlandica, dl. ii: Amsterdam, 1536-1578, Leiden, 1980.

Operum theologicorum D. Hieronymi Zanchii, 8 dln., s.l., Stephanus Gamonetus, 1613.

Ordonnancie ende ghebot provisionael, gedaen vanweghen der Con. Mat. op de pacificatie, Antwerpen, Willem Silvius, 1567.

Papebrochius, D., Annales Antverpienses ab urbe condita ad annum m.dcc, eds. f.h. Mertens en E. Buschmann, 5 dln., Antwerpen, 1845-48.

Poullet, E. en Piot, C. eds., Correspondance du Cardinal de Granvelle 1563-1583, 12 dln., Brussel, 1877-96.

Een Predicatie. Van dat cleyn Mostaert saeyken, het welcke was ghepredict ende wtgheleyt door M. Isbrandus, Dienaer des Goddelijcken woorts: binnen Antwerpen. Int jaer m.d.l.xvii. den ix April, Antwerpen, Niclaas Mollijns, 1579.

Prims, F. ed., ‘De Briefwisseling tusschen Antwerpsch Magistraat en Gedeputeerden uit den tijd van Margarita van Parma en voornamelijk uit de jaren 1565-'66’, in bg 16 (1924-25), 403-515.

Prims, F. ed., ‘Dokumenten’, in bg 29 (1938), 301-308.

Prims, F. ed., Register der Commissie tot onderhoud van de Religionsvrede te Antwerpen (1579-1581), Brussel, 1954.

Prims, F. ed., ‘Het Wonderjaar te Antwerpen naar de briefwisseling van magistraat en gedeputeerden’, in bg 31 (1940), 1-184, 243-284.

Rahlenbeck, C. ed., Mémoires de Jacques de Wesembeke, Brussel, 1859.

Robinson, H. ed., Original letters relative to the English Reformation, written during the reigns of King Henry viii, King Edward vi, and Queen Mary: chiefly from the archives of Zurich, 3 dln., Cambridge, 1846-48.

Rombouts, Ph. en Van Lerius, Th. eds., De Liggeren en andere historische archieven der Antwerpsche Sint-Lucasgilde, 2 dln., Antwerpen-'s-Gravenhage, 1864-72.

Schilling, H. en Schreiber, k.-d. eds., Die Kirchenratsprotokolle der Reformierten Gemeinde Emden 1557-1620, 2 dln., Keulen-Wenen, 1989-92.

[p. 346]

Scouloudi, I. ed., Returns of Strangers in the Metropolis 1593, 1627, 1635, 1639. A Study of an Active Minority, Londen, 1985.

Scribani, C., Origines Antverpiensium, Antwerpen, 1610.

Sillem, c.h.w. ed., Briefsammlung des Hamburgischen Superintendenten Joachim Westphal aus den Jahren 1530 bis 1575, 2 dln., Hamburg, 1903.

Simons, E. ed., Kölnische Konsistorial-Beschlüsse. Presbyterial-Protokolle der Heimlichen Kölnischen Gemeinde 1572-1596, Bonn, 1905.

‘De tekst van de Pacificatie van Gent met begeleidende documenten’, in Opstand en Pacificatie in de Lage Landen. Bijdrage tot de studie van de Pacificatie van Gent, Gent, 1976, 351-365.

Theissen, j.s. en Enno van Gelder, h.a. eds., Correspondance française de Marguerite d'Autriche, duchesse de Parme, avec Philippe ii (1565-'68), 3 dln., Utrecht, 1925-42.

van Booma, j.g.j. en van der Gouw, j.l. eds., Communio et mater fidelium. Acta des Konsistoriums der niederländischen reformierten Flüchtlingsgemeinde in Wesel 1573-1582, Keulen - Delft, 1991.

van Braght, t.j., Het bloedigh tooneel der doopsgesinde en weereloose Christenen, die om het getuygenisse Jesu geleden hebben en gedoodt zijn, Dordrecht, 1685.

Van den Branden, f.j. ed., ‘De Spaansche Muiterij ten jare 1574’, in aa, dl. xxii, 133-480.

van Haemstede, A., Historie der Martelaren die om het getuygenisse der Evangelischer waerheydt haer bloedt gestort hebben, van de tijden Christi onses Salighmaeckers af tot den jare 1655 toe, Dordrecht, 1659.

Van Havre, G. ed., Chronijck der stadt Antwerpen toegeschreven aan den notaris Geeraard Bertrijn, Antwerpen, 1879.

Van Roosbroeck, R. ed., De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders, 2 dln., Antwerpen, 1928-33.

Van Schelven, a.a. ed., ‘Verklikkersrapporten over Antwerpen in het laatste kwartaal van 1566’, in Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap (gevestigd te Utrecht) 50 (1929), 238-320.

Van Toorenenbergen, j.j. ed., Stukken betreffende de diaconie der vreemdelingen te Emden (1560-1576). Werken der Marnix Vereeniging, dl. I-2, Utrecht, 1876.

Van 't Spijker, W. ed., ‘De Acta van de Synode van Middelburg (1581)’, in D. Nauta en j.p. van Dooren eds., De Nationale Synode van Middelburg in 1581, Middelburg, 1981, 64-126.

Verheyden, a.l.e. ed., Le Conseil des Troubles. Liste des condamnés (1567-1573), Brussel, 1961.

Verheyden, a.l.e. ed., ‘Une correspondance inédite adressée par des familles protestantes des Pays-Bas à leurs coreligionnaires d'Angleterre (11 novembre 1569 - 25 février 1570)’, in Bulletin de la Commission royale d'Histoire 120 (1955), 95-257.

Verkindert, J., Sommige brieven, testamenten, ende belijdingen geschreven door Ioos Verkindert, s.l., 1577.

Von den Velden, A. ed., Das Kirchenbuch der französischen-reformierten Gemeinde zu Heidelberg 1569-1577 und Frankenthal in der Pfalz 1577-1596, Weimar, 1908.

[p. 347]

Von den Velden, A. ed., Registres de l'Eglise Réformée Néerlandaise de Frankenthal au Palatinat 1565-1689, 2 dln., Brussel, 1911-13.

Vos, K. ed., ‘De dooplijst van Leenaert Bouwens’, in Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap (gevestigd te Utrecht) 36 (1915), 39-70.

Werken

Abels, p.h.a.m. en Wouters, a.ph.f., Nieuw en ongezien. Kerk en samenleving in de classis Delft en Delftland 1572-1621, 2 dln., Delft, 1994.

Andriessen, J., De Jezuïeten en het samenhorigheidsbesef der Nederlanden 1585-1648, Antwerpen, 1957.

Andriessen, J., ‘Het geestelijke en godsdienstige klimaat’, in Antwerpen in de xvi-de eeuw, Antwerpen, 1975, 203-232.

Andriessen, J., ‘Van laat-middeleeuwse vroomheid naar confessionele conflicten’, in K. Van Isacker en R. Van Uytven eds., Antwerpen. Twaalf eeuwen geschiedenis en cultuur, Antwerpen, 1986, 112-121.

Archer, i.w., The Pursuit of Stability. Social Relations in Elizabethan London, Cambridge, 1991.

Arnould, m.-a., ‘L' impôt sur le capital en Belgique au xvie siècle’, in Le Hainaut économique 1 (1946), 17-45.

Backhouse, M., ‘Korte schets van de socio-ekonomische en religieuze situatie in Kortrijk tijdens de xvide eeuw (1500-1585)’, in De Leiegouw 18 (1976), 415-454.

Backhouse, M., ‘Peiling naar de sociale status van de Kortrijkse Hervormden (1566-1585)’, in Tijdschrift voor Geschiedenis 89 (1976), 394-412.

Balke, W., ‘De invloed van de Anabaptisten te Antwerpen’, in bg 70 (1987), 39-59.

Beenakker, a.j.m., Breda in de eerste storm van de Opstand. Van ketterij tot beeldenstorm 1545-1569, Tilburg, 1971.

Beier, a.l., ‘Engine of manufacture: the trades of London’, in a.l. Beier en R. Finlay eds., London 1500-1700. The making of the metropolis, Londen-New York, 1986, 141-167.

Benedict, Ph., ‘The Catholic Response to Protestantism. Church Activity and Popular Piety in Rouen, 1560-1600’, in J. Obelkevich ed., Religion and the People, 800-1700, Chapel Hill, 1979, 168-190, 306-312.

Benedict, Ph., ‘The Historiography of Continental Calvinism’, in H. Lehmann en G. Roth eds., Weber's Protestant Ethic: Origins, evidence, contexts, Cambridge, 1993, 305-325.

Benedict, Ph., Rouen during the Wars of Religion, Cambridge, 1981.

Benedict, Ph., ‘Towards a Comparative Study of the Popular Market for Art: The Ownership of Paintings in Seventeenth-Century Metz’, in Past & Present, 109 (1985), 100-117.

Beneke, O., ‘Zur Geschichte der nichtlutherischen Christen in Hamburg 1575 bis 1589’, in Zeitschrift des Vereins für Geschichte von Hamburg 6 (1875), 317-344.

[p. 348]

Bergsma, W., Aggaeus van Albada (c. 1525-1587), schwenckfeldiaan, staatsman en strijder voor de verdraagzaamheid, Meppel, 1983.

Besnard, P., Protestantisme et Capitalisme. La controverse post-Weberienne, Parijs, 1970.

Bevers, H., Das Rathaus von Antwerpen (1561-1565). Architektur und Figuren-programm, Hildesheim, 1985.

Bijsterveld, a.j.a., Laverend tussen Kerk en wereld. De pastoors in Noord-Brabant 1400-1570, Amsterdam, 1993.

Bilinkhoff, J., The Avila of Saint Teresa. Religious Reform in a Sixteenth-Century City, Ithaca, 1989.

Blaas, p.b.m., ‘Nederlandse geschiedschrijving na 1945’, in w.w. Mijnhardt ed., Kantelend geschiedbeeld. Nederlandse historiografie sinds 1945, Utrecht-Antwerpen, 1983, 9-47.

Blockmans, F., ‘Het “Wonderjaar” en het afsluiten van Antwerpen's “Gouden Eeuw”’, in Lode Baekelmans ter eere, dl. ii, Antwerpen, 1946, 7-24.

Blockmans, W., ‘Voracious States and Obstructing Cities: An Aspect of State Formation in Preindustrial Europe’, in Theory and Society 18 (1989), 733-755.

Boersma, O., Vluchtig voorbeeld. De nederlandse, franse en italiaanse vluchtelingenkerken in Londen 1568-1585, s.l., 1994.

Bornhäuser, C., Leben und Lehre Menno Simons'. Ein Kampf um das Fundament des Glaubens (etwa 1496-1561), Neukirchen, 1973.

Borromeo, A., ‘Archbishop Carlo Borromeo and the Ecclesiastical Policy of Philip ii in the State of Milan’, in j.m. Headley en j.b. Tomaro eds., San Carlo Borromeo: Catholic Reform and Ecclesiastical Politics in the Second Half of the Sixteenth Century, Washington d.c., 1988, 85-111.

Bösken, W., ‘Die Niederländische Flüchtlingsgemeinde zu Goch und ihre Ordnung von 1570’, in Zeitschrift des Bergischen Geschichtsvereins 36 (1902), 188-210.

Bossy, J., Christianity in the West 1400-1700, Oxford, 1985.

Bott, H., Gründung und Anfänge der Neustadt Hanau 1596-1620, 2 dln., Marburg, 1970-71.

Boumans, R., Het Antwerps stadsbestuur voor en tijdens de Franse overheersing. Bijdrage tot de ontwikkelingsgeschiedenis van de stedelijke bestuursinstellingen in de Zuidelijke Nederlanden, Brugge, 1965.

Boumans, R., ‘De getalsterkte van katholieken en protestanten te Antwerpen in 1585’, in Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis 30 (1952), 741-798.

Bouwsma, w.j., John Calvin. A Sixteenth-Century Portrait, New York-Oxford, 1988.

Brady, Th., Oberman, h.a., en Tracy, j.d. eds., Handbook of European History 1400-1600. Late Middle Ages, Renaissance and Reformation, 2 dln., Leiden-New York-Keulen, 1994-95.

Braekman, e.m., ‘Luther et les chrétiens des Pays-Bas d'après sa correspondance’, in Bulletin de la Société d'Histoire du Protestantisme belge ix-8 (1983), 149-196.

Braekman, e.m., ‘Het Lutheranisme in Antwerpen’, in bg 70 (1987), 23-38.

Braudel, F., Civilisation matérielle, économie et capitalisme, xve-xviiie siècle, 3 dln., Parijs, 1979.

[p. 349]

Braudel, F., ‘Les emprunts de Charles-Quint sur la place d'Anvers’, in Charles Quint et son temps, Parijs, 1959, 191-200.

Brigden, S., London and the Reformation, Oxford, 1989.

Brouwer, J., Kronieken van Spaansche soldaten uit het begin van den tachtigjarigen oorlog, Zutphen, 1933.

Brulez, W., ‘De diaspora der Antwerpse kooplui op het einde van de 16e eeuw’, in Bijdragen voor de Geschiedenis der Nederlanden 15 (1960), 279-306.

Brulez, W., De firma della Faille en de internationale handel van Vlaamse firma's in de 16e eeuw, Brussel, 1959.

Brulez, W., ‘De handel’, in Antwerpen in de xvide eeuw, Antwerpen, 1975, 109-145.

Burgon, j.w., The life and times of Sir Thomas Gresham, 2 dln., Londen, 1839.

Burke, P., Historical Anthropology in Early Modern Italy, Cambridge, 1987.

Burke, P., Popular Culture in Early Modern Europe, Londen, 1978.

Cardinaal, C., ‘Vrijstelling van den eed aan de doopsgezinden verleend’, in Doopschgezinde Bijdragen (1875), 93-96.

Chaunu, P., ‘Niveaux de culture et Réforme’, in Bulletin de la Société de l'Histoire du Protestantisme français 118 (1972), 305-326.

Claessens, M.Th., De broederschappen te Antwerpen van de 14de eeuw tot circa 1600. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling k.u. Leuven, 1969.

Clarck, c.w., An Urban Study during the Revolt of the Netherlands: Valenciennes 1540-1570. Onuitgegeven proefschrift, Columbia University, New York, 1972.

Clasen, c.-p., Anabaptism. A Social History, 1525-1618. Switzerland, Austria, Moravia, South and Central Germany, Ithaca, 1972.

Cockx-Indestege, E., Belgica Typographica, 1541-1600. Catalogus librorum impressorum ab anno mdxli ad annum mdc in regionibus quae nunc Regni Belgarum partes sunt. I. Bibliotheca Regia Bruxellensis, Brussel, 1968.

Coigneau, D., ‘Rederijkersliteratuur’, in M. Spies ed., Historische letterkunde. Facetten van vakbeoefening, Groningen, 1984, 35-55.

Coornaert, E., Les Français et le commerce international à Anvers, fin du xve-xvie siècle, 2 dln., Parijs, 1961.

Davies, J., ‘Persecution and Protestantism: Toulouse 1562-1575’, in The Historical Journal 22 (1979), 31-51.

Davis, n.z., ‘City Women and Religious Change’, in Id., Society and Culture in Early Modern France, Cambridge, 1987, 65-95, 290-96.

Davis, n.z., ‘Printing and the People’, in Id., Society and Culture in Early Modern France, Cambridge, 1987, 189-226, 326-36.

Davis, n.z., ‘The Rites of Violence: Religious Riot in Sixteenth-Century France’, in Past & Present 59 (1973), 51-91.

Davis, n.z., ‘The sacred and the body social in sixteenth-century Lyon’, in Past & Present 90 (1981), 40-70.

Davis, n.z., ‘Strikes and Salvation at Lyon’, in Id., Society and Culture in Early Modern France, Cambridge, 1987, 1-16, 271-75.

De Boer, W. en Ritter, F., ‘Briefe zur ostfriesischen Reformationsgeschichte. I. Die Briefe des bremischen Rektors Johannes Molanus aus den Jahren 1557-

[p. 350]

1583’, in Jahrbuch der Gesellschaft für bildende Kunst und vaterländischen Altertümer zu Emden 20 (1920), 194-231.

De Brouwer, J., De kerkelijke rechtspraak en haar evolutie in de bisdommen Antwerpen, Gent en Mechelen tussen 1570-1795, 2 dln., Tielt, 1971-72.

De Bruin, c.c., De Statenbijbel en zijn voorgangers, Leiden, 1937.

Decavele, J., De dageraad van de Reformatie in Vlaanderen (1520-1565), 2 dln., Brussel, 1975.

Decavele, J., ‘Enkele gegevens betreffende de relaties tussen het drukkerscentrum Emden en het gebied Gent-Oudenaarde tijdens het “Wonderjaar”’, in Liber Amicorum Dr. J. Scheerder, Leuven, 1987, 17-28.

Decavele, J., ‘Het herstel van het Calvinisme in Vlaanderen in de eerste jaren na de pacificatie van Gent (1577-1578)’, in Brugge in de Geuzentijd. Bijdragen tot de Geschiedenis van de Hervorming te Brugge en in het Brugse Vrije tijdens de 16de eeuw, Brugge, 1982, 9-33.

Decavele, J., ‘Historiografie van het zestiende-eeuws Protestantisme in België’, in Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 62 (1982), 1-27.

Decavele, J., ‘Jan Hendrickx en het Calvinisme in Vlaanderen (1560-1564)’, in Handelingen van het Genootschap ‘Société d'Emulation’ te Brugge 106 (1969), 17-32.

Decavele, J., ‘Ontstaan van de evangelische beweging en ontwikkeling van de protestantse kerkverbanden in de Nederlanden tot 1580’, in Ketters en papen onder Filips ii. Het godsdienstig leven in de tweede helft van de 16de eeuw, Utrecht, 1986, 41-57.

Decavele, J., ‘De opkomst van het Protestantisme te Brussel’, in Zesde colloquium ‘De Brabantse Stad’. Congresboek, Antwerpen, 1983, 25-44.

Decavele, J., ‘Reformatie en begin katholieke restauratie 1555-1568’, in Algemene Geschiedenis der Nederlanden, dl. vi, Haarlem, 1979, 166-185.

Decavele, J., ‘De reformatorische beweging te Axel en Hulst (1556-1566)’, in Bijdragen voor de Geschiedenis der Nederlanden 22 (1968-69), 1-42.

Decavele, J. ed., Keizer tussen stropdragers. Karel V 1500-1558, Leuven, 1990.

De Clercq, C., ‘Jean et Jacques Taffin, Jean d'Arras et Christophe Plantin’, in De Gulden Passer 36 (1958), 125-136.

De Clercq, C., ‘Kerkelijk leven’, in Antwerpen in de xvide eeuw, Antwerpen, 1975, 55-93.

De Groote, h.l.v., ‘De zestiende-eeuwse Antwerpse schoolmeesters’, in bg 50 (1967), 179-318; 51 (1968), 5-52.

Degryse, K., Pieter Seghers. Een koopmansleven in troebele tijden, Antwerpen-Baarn, 1990.

De Keyser, H., ‘De Brusselse rederijkers in de Opstand’, in Tijdschrift voor Brusselse Geschiedenis 1 (1984), 121-133.

Delée, J., ‘Liste d'élèves du collège des pères Jésuites à Anvers (Gymnasium Societatis Jesu Antverpiense). 1. de 1575 à 1640’, in De Schakel 1 (1967), 1-94.

Delmotte, M., ‘Het Calvinisme in de verschillende bevolkingslagen te Gent (1566-1567)’, in Tijdschrift voor Geschiedenis 76 (1963), 145-176.

Delumeau, J., Naissance et affirmation de la Réforme, Parijs, 1973^3.

[p. 351]

Delumeau, J., Rassurer et protéger. Le sentiment de sécurité dans l'Occident d'autrefois, Parijs, 1989.

de Meester, B., Le Saint-Siège et les Troubles des Pays-Bas 1566-1579, Leuven, 1934.

de Nave, F., ‘Hervorming en boekdrukkunst. Antwerpen als typografisch centrum in de 16de eeuw’, in Protestantse Drukken en Prenten uit de Hervormingstijd te Antwerpen, Antwerpen, 1985, 5-15.

Denis, Ph., ‘Bibliographie de l'histoire démographique des réfugiés flamands et wallons en Angleterre (1558-1625)’, in Bulletin de la Société d'Histoire du Protestantisme belge vi-3 (1974), 61-80; vi-4 (1975), 97-124.

Denis, Ph., Les églises d'étrangers en Pays Rhénans (1538-1564), Parijs, 1984.

De Ridder-Symoens, H., ‘Brabanders aan de rechtsuniversiteit van Orleans (1444-1546). Een socio-professionele studie’, in bg 61 (1978), 195-347.

De Ridder-Symoens, H., ‘Education and Literacy in the Burgundian-Habsburg Netherlands’, in Canadian Journal of Netherlandic Studies, 16 (1995), 6-21.

De Ridder-Symoens, H., ‘Het onderwijs te Antwerpen in de zeventiende eeuw’, in Antwerpen in de xviide eeuw, Antwerpen, 1989, 221-50.

De Ridder-Symoens, H., ‘Prosopografie en middeleeuwse geschiedenis: een onmogelijke mogelijkheid?’, in Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, n.r., 45 (1991), 95-117.

De Ridder-Symoens, H., ‘De universitaire vorming van de Brabantse Stadsmagistraat en Stadsfunctionarissen - Leuven en Antwerpen, 1430-1580’, in Varia Historica Brabantica 6-7 (1978), 21-126.

De Schepper, H., ‘Belgium Nostrum’ 1500-1650. Over Integratie en Desintegratie van het Nederland, Antwerpen, 1987.

Descimon, R., ‘Paris on the eve of Saint Bartholomew: taxation, privilege, and social geography’, in Ph. Benedict ed., Cities and Social Change in Early Modern France, Londen, 1989, 69-104.

De Smedt, O., De Engelse Natie te Antwerpen in de 16e eeuw (1496-1582), 2 dln., Antwerpen, 1950-54.

De Vooys, c.g.n., Apostelspelen in de rederijkerstijd, Amsterdam, 1928.

De Vries, H., Genève pépinière du calvinisme hollandais. I. Les étudiants des Pays-Bas à Genève au temps de Théodore de Bèze, Fribourg, 1918.

De Vries, J., European Urbanization 1500-1800, Londen, 1984.

De Vries, Ph., ‘Cultuur der Nederlanden omstreeks 1560’, in Algemene Geschiedenis der Nederlanden, dl. iv, Utrecht, 1952, 369-396.

De Wal, J., ‘Nederlanders, studenten te Heidelberg’, in Handelingen en mededeelingen van de maatschappij der Nederlandsche letterkunde te Leiden (1885-86), v-viii, 1-155.

De Wolf, J., Meisjesopvoeding en -onderwijs te Antwerpen in de Nieuwe Tijden. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling r.u. Gent, 1989.

Deyon, S. en Lottin, A., Les casseurs de l'été 1566. L'iconoclasme dans le Nord, Lille, 1986.

Diefendorf, b.b., Beneath the Cross. Catholics and Huguenots in Sixteenth-Century Paris, New York-Oxford, 1991.

Dierickx, M., ‘De eerste jaren van Filips ii, 1555-1567’, in Algemene Geschiedenis der Nederlanden, dl. iv, Utrecht, 1952, 305-340.

[p. 352]

Dierickx, M., ‘Nieuwe gegevens over het bestuur van de hertog van Alva in de Nederlanden’, in Bijdragen voor de Geschiedenis der Nederlanden 18 (1963-64), 167-192.

Dierickx, M., De oprichting der nieuwe bisdommen in de Nederlanden onder Filips ii, 1559-1570, Antwerpen-Utrecht, 1950.

Dolan, C., ‘The artisans of Aix-en-Provence in the sixteenth century: A micro-analysis of social relationships’, in Ph. Benedict ed., Cities and Social Change in Early Modern France, Londen, 1989, 174-194.

Drewes, j.b., ‘Het interpreteren van godsdienstige spelen van zinne’, in Jaarboek ‘de Fonteine’ (1978-79), 5-124.

Droz, E., ‘Antoine Vincent. La propagande protestante par le psautier’, in Aspects de la propagande religieuse, Genève, 1957, 276-293.

Duke, a.c., ‘The Ambivalent Face of Calvinism in the Netherlands, 1561-1618’, in Id., Reformation and Revolt in the Low Countries, Londen, 1990, 269-293.

Duke, a.c., ‘Building Heaven in Hell's Despite: The Early History of the Reformation in the Towns of the Low Countries’, in Id., Reformation and Revolt in the Low Countries, Londen, 1990, 71-100.

Duke, a.c., ‘The Netherlands’, in A. Pettegree ed., The early Reformation in Europe, Cambridge, 1992, 142-165.

Duke, a.c., ‘The Origins of Evangelical dissent in the Low Countries’, in Id., Reformation and Revolt in the Low Countries, Londen, 1990, 1-28.

Duke, a.c., ‘Perspectives on international Calvinism’, in A. Pettegree, A. Duke en G. Lewis eds., Calvinism in Europe 1540-1620, Cambridge, 1994, 1-20.

Duke, a.c., ‘Salvation by Coercion: the Controversy Surrounding the “Inquisition” in the Low Countries on the Eve of the Revolt’, in Id., Reformation and Revolt in the Low Countries, Londen, 1990, 152-174.

Dyck, c.j., ‘The Suffering Church in Anabaptism’, in The Mennonite Quarterly Review 59 (1985), 5-23.

Eire, c.m.n., War against the Idols. The Reformation of worship from Erasmus to Calvin, Cambridge, 1989.

Eisenstein, e.l., The printing press as an agent of change. Communications and cultural transformations in early-modern Europe, Cambridge, 1979.

Ennen, L., Geschichte der Stadt Köln, 5 dln., Düsseldorf, 1850-80.

Enno van Gelder, h.a., Erasmus, schilders en rederijkers. De religieuze crisis der 16e eeuw weerspiegeld in toneel- en schilderkunst, Groningen, 1959.

Estié, P., Het vluchtige bestaan van de eerste Nederlandse Lutherse gemeente. Antwerpen 1566-1567, Amsterdam, 1986.

Farr, J., Hands of Honor. Artisans and Their World in Dijon, 1550-1650, Ithaca, 1988.

Farr, J., ‘Popular Religious Solidarity in Sixteenth-Century Dijon’, in French Historical Studies 14 (1985), 192-214.

Febvre, L., Au coeur religieux du xvie siècle, Parijs, 1983^2.

Febvre, L. en Martin, h.-j., L'apparition du livre, Parijs, 1958.

Forster, L., Christoffel van Sichem in Basel und der frühe deutsche Alexandriner, Amsterdam-Oxford-New York, 1985.

Freedberg, D., Iconoclasts and their motives, Maarssen, 1985.

[p. 353]

Fruin, R., ‘De voorbereiding in de ballingschap van de gereformeerde kerk van Holland’, in Id., Verspreide geschriften, dl. ii, 's-Gravenhage, 1900, 235-276.

Garrisson, J., Les Protestants au xvie siècle, Parijs, 1988.

Garrisson-Estèbe, J., Protestants du Midi 1559-1598, Toulouse, 1980.

Gascon, R., Grand commerce et vie urbaine au xvie siècle. Lyon et ses marchands (environs de 1520 - environs de 1580), 2 dln., Parijs-'s-Gravenhage, 1971.

Génard, P., Anvers à travers les âges, 2 dln., Brussel, 1888.

Génard, P., ‘Tijdordelijke tafel der namen van personen te Antwerpen in de xvie eeuw voor het “feit van religie” vervolgd’, in aa, dl. xiv, 1-113.

George, T., ‘De spiritualiteit der vroege Dopers in de Lage Landen’, in Doopsgezinde Bijdragen 12-13 (1986-87), 195-211.

Geudens, E., Het hoofdambacht der meerseniers. (Burgerdeugd - I), Antwerpen, 1903.

Geudens, E., Het St Huibrechtsgild en zijne genooten in de Onze-Lieve-Vrouwenkerk (1500-1821), Antwerpen, 1921.

Ghys, I., De Antwerpse magistraat in een laat-humanistische en contra-reformatorische periode, 1585-1621. Een institutionele, sociaal-economische en culturele analyse. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling k.u. Leuven, 1988.

Gilly, C., Spanien und der Basler Buchdruck bis 1600. Ein Querschnitt durch die spanische Geistesgeschichte aus der Sicht einer europäischen Buchdruckerstadt, Bazel-Frankfurt am Main, 1985.

Gilmont, j.-f., ‘La mission de Jean Crespin aux Pays-Bas (1566-1567)’, in Bulletin de la Société d'Histoire du Protestantisme belge viii-3 (1979), 73-89.

Goeters, j.f.g., ‘Die Rolle des Täufertums in der Reformationsgeschichte des Niederrheins’, in Rheinische Vierteljahrsblätter 23-24 (1958-59), 217-236.

Goeters, j.f.g., ‘Der Weseler Konvent niederländischer Flüchtlinge vom 3. November 1568’, in Monatshefte für evangelische Kirchengeschichte des Rheinlandes 17 (1968), 88-114.

Goeters, w.g., ‘Dokumenten van Adriaan van Haemstede, waaronder eene gereformeerde geloofsbelijdenis van 1559’, in Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis 5 (1908), 1-60.

Goris, j.a., Étude sur les colonies marchandes méridionales (Portugais, Espagnols, Italiens) à Anvers de 1488 à 1567. Contribution à l'histoire des débuts du capitalisme moderne, Leuven, 1925.

Grapperhaus, f.h.m., Alva en de tiende penning, Zutphen, 1982.

Greengrass, M., The French Reformation, Oxford, 1987.

Grell, o.p., ‘Merchants and ministers: the foundations of international Calvinism’, in A. Pettegree, A. Duke en G. Lewis eds., Calvinism in Europe 1540-1620, Cambridge, 1994, 254-273.

Grendler, p.f., Schooling in Renaissance Italy. Literacy and Learning, 1300-1600, Baltimore-Londen, 1989.

Grosheide, D., ‘Twee protestantiserende werken door Plantin in 1558 gedrukt: L' a.b.c. ou instruction chrestienne, en: Instruction chrestienne par f.j. Pierre Ravillian’, in F. de Nave ed., Liber Amicorum Leon Voet, Antwerpen, 1985, 77-95.

Hagedorn, B., Ostfrieslands Handel und Schiffahrt im 16. Jahrhundert, Berlijn, 1910.

[p. 354]

Halkin, l.-e., La Réforme en Belgique sous Charles-Quint, Brussel, 1957.

Hamilton, A., The Family of Love, Cambridge, 1981.

Hamilton, A., ‘The Family of Love in Antwerp’, in bg 70 (1987), 87-96.

Hammer, G., ‘Der Streit um Bucer in Antwerpen. Ein rätservoller Textfund und ein unbekannter Lutherbrief’, in Lutheriana. Zum 500. Geburtstag Martin Luther, Keulen-Wenen, 1984, 393-454.

Harline, c.e., ‘Official Religion - Popular Religion in Recent Historiography of the Catholic Reformation’, in Archiv für Reformationsgeschichte 81 (1990), 239-262.

Hauben, p.j., ‘Marcus Pérez and Marrano Calvinism in the Dutch Revolt and the Reformation’, in Bulletin d'Humanisme et Renaissance 29 (1967), 121-132.

Heijting, W., De catechismi en confessies in de Nederlandse Reformatie tot 1585, 2 dln., Nieuwkoop, 1989.

Hendrickx, M., ‘Enkele cijfers in verband met de bekering van de protestanten te Antwerpen in 1585-1589’, in Ons Geestelijk Erf 41 (1967), 302-309.

Hollweg, W., ‘Die Nachwirkungen der Weseler Konventbeschlüsse von 1568 dargestellt bis zur Emder Synode von 1571’, in Monatshefte für evangelische Kirchengeschichte des Rheinlandes 17 (1968), 140-162.

Holt, m.p., The French Wars of Religion, 1562-1629, Cambridge, 1995.

Hsia, R. Po-Chia, Society and Religion in Münster, 1535-1618, New Haven-Londen, 1984.

Hudson, w.s., ‘The Weber Thesis Reexamined’, in Church History 57 (1988), Suppl. 56-67.

Janssens, G., ‘Brabant in het Verweer’. Loyale oppositie tegen Spanje's bewind in de Nederlanden van Alva tot Farnese 1567-1578, Kortrijk, 1989.

Janssens, G., ‘De eerste jaren van Filips ii 1555-1566’, in Algemene Geschiedenis der Nederlanden, dl. vi, Haarlem, 1979, 186-201.

Jeannin, P., ‘Anvers et la Baltique au xvie siècle’, in Revue du Nord 37 (1955), 93-113.

Jelsma, a.j., Adriaan van Haemstede en zijn martelaarsboek, 's-Gravenhage, 1970.

Johnston, a.g., ‘L' imprimerie et la Réforme aux Pays-Bas’, in j.-f. Gilmont ed., La Réforme et le livre. L' Europe de l'imprimé (1517-v. 1570), Parijs, 1990, 155-190.

Johnston, a.g. en Gilmont, j.f., ‘L' imprimerie et la Réforme à Anvers’, in j.f. Gilmont ed., La Réforme et le livre. L'Europe de l'imprimé (1517-v. 1570), Parijs, 1990, 191-216.

Kaplan, b.j., Calvinists and Libertines. Confession and Community in Utrecht, 1578-1620, Oxford, 1995.

Keeney, w.e., The development of Dutch Anabaptist thought and practice from 1539-1564, Nieuwkoop, 1968.

Keller, R., ‘Gnesiolutheraner’, in tre, dl. xiii, Berlijn-New York, 1985, 512-519.

Kinder, a.g., ‘Agostino Boacio: las avonturas de un protestante genovés con la Inquisición’, in Actas del Primer Congreso Anglo-Hispano, dl. iii: Historia, Madrid, 1994, 275-287.

Kinder, a.g., ‘A hitherto unknow group of Protestants in sixteenth-century Aragon’, in Cuadernos de Historia Jerónimo Zurita 51-52 (1985), 131-160.

[p. 355]

Kint, A., The Community of Commerce: Social Relations in Sixteenth Century Antwerp. Onuitgegeven proefschrift Columbia University, New York, 1995-96.

Klaassen, W., ‘Menno Simons: vormgever van een traditie’, in Doopsgezinde Bijdragen 12-13 (1986-87), 226-247.

Klassen, J., ‘Women and the Family among Dutch Anabaptist Martyrs’, in The Mennonite Quarterly Review 60 (1986), 548-571.

Knappert, L., Het ontstaan en de vestiging van het protestantisme in de Nederlanden, Utrecht, 1924.

Knetsch, f.r.j., ‘Church Ordinances and Regulations of the Dutch Synods “under the Cross” (1563-1566) Compared with the French (1559-1563)’, in J. Kirk ed., Humanism and Reform. The Church in Europe, England and Scotland, 1400-1643, Oxford, 1991, 187-205.

Knetsch, f.r.j., ‘De nationale synode te Dordrecht 1578 en de positie der Waalse kerken’, in D. Nauta en j.p. van Dooren eds., De Nationale Synode van Dordrecht 1578, Amsterdam, 1978, 53-67.

Koch, E., ‘Der kursächsische Philippismus und seine Krise in den 1560er und 1570er Jahren’, in H. Schilling ed., Die reformierte Konfessionalisierung in Deutschland - Das Problem der ‘Zweiten Reformation’, Gütersloh, 1986, 60-77.

Koenigsberger, h.g., Mosse, g.l. en Bowler, g.q., Europe in the Sixteenth Century, Londen, 1989^2.

Krahn, C., Dutch Anabaptism. Origin, spread, life and thought (1450-1600), 's-Gravenhage, 1968.

Kreider, A., ‘De betekenis van de Martelaers Spiegel voor deze tijd’, in Doopsgezinde Bijdragen 10 (1984), 11-28.

Kronenberg, m.e., Verboden boeken en opstandige drukkers in de hervormingstijd, Amsterdam, 1948.

Kühler, w.j., Geschiedenis der Nederlandsche Doopsgezinden in de zestiende eeuw, Haarlem, 1961.

Kuttner, E., Het Hongerjaar 1566, Amsterdam, 1979^4.

Laenen, J., Notes sur l' organisation ecclésiastique du Brabant à l' époque de l' érection des nouveaux évêchés (1559), Antwerpen, 1904.

Laenens, C., Geschiedenis van het Antwerps gerecht, Antwerpen, 1953.

Lamet, m.s., ‘French Protestants in a Position of Strength. The Early Years of the Reformation in Caen’, in Sixteenth Century Journal 9 (1978), 35-55.

Latré, G., ‘William Tyndale in Antwerpen: hervormer, bijbelvertaler en maker van de Engelse taal’, in Antwerpen, dissident drukkerscentrum. De rol van de Antwerpse drukkers in de godsdienststrijd in Engeland (16de eeuw), Antwerpen, 1994, 59-70.

Lauwaert, R., ‘Ambachten en nieuwe nijverheden’, in Antwerpen in de xvide eeuw, Antwerpen, 1975, 143-60.

Lenselink, s.j., De Nederlandse Psalmberijmingen van de souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk, Assen, 1959.

Lis, C. en Soly, H., Poverty and Capitalism in pre-industrial Europe, Bristol, 1976.

Lis, C., en Soly, H. eds., Werken volgens de regels. Brabant en Vlaanderen, 1500-1800, Brussel, 1994.

Loades, d.m., ‘Le livre et la Réforme anglaise avant 1558’, in j.-f. Gilmont ed.,

[p. 356]

La Réforme et le livre. L'Europe de l'imprimerie (1517- v. 1570), Parijs, 1990, 269-300.

Lüthy, H., ‘Variations on a theme by Max Weber’, in M. Prestwich ed., International Calvinism 1541-1715, Oxford, 1986, 369-90.

Maag, K., Seminary or University? The Genevan Academy and Reformed Higher Education, 1560-1620, Aldershot, 1995.

Mack, P., ‘The Wonderyear. Reformed Preaching and Iconoclasm in the Netherlands’, in J. Obelkevich ed., Religion and the People 800-1700, Chapel Hill, 1979, 191-220.

Mack Crew, P., Calvinist Preaching and Iconoclasm in the Netherlands 1544-1569, Cambridge, 1978.

Mackenney, R., Tradesmen and Traders. The World of the Guild in Venice and Europe, c. 1250-c. 1650, Londen-Sydney, 1987.

Maltby, w.s., Alba. A Biography of Fernando Alvarez de Toledo, Third Duke of Alba 1507-1582, Berkeley-Los Angeles, 1983.

Marinus, m.j., De Contrareformatie te Antwerpen (1585-1676). Kerkelijk leven in een stad. Onuitgegeven proefschrift k.u. Leuven, 1993.

Marinus, m.j., Laevinus Torrentius als tweede bisschop van Antwerpen (1587-1595), Brussel, 1989.

Marnef, G., Antwerpen in Reformatietijd. Ondergronds Protestantisme in een internationale handelsmetropool, 1550-1577. Onuitgegeven proefschrift k.u. Leuven, 1991.

Marnef, G., Antwerp in the Age of Reformation. Underground Protestantism in a Commercial Metropolis, 1550-1577, Baltimore-Londen, 1996.

Marnef, G., ‘Brabants calvinisme in opmars: de weg naar de calvinistische republieken te Antwerpen, Brussel en Mechelen, 1577-1580’, in bg 70 (1987), 7-21.

Marnef, G., Het Calvinistisch Bewind te Mechelen 1580-1585, Kortrijk, 1987.

Marnef, G., ‘The changing face of Calvinism in Antwerp, 1550-1585’, in A. Pettegree, A. Duke en G. Lewis eds., Calvinism in Europe 1540-1620, Cambridge, 1994, 143-159.

Marnef, G., ‘De gereformeerde wortels van twee Waterlandse leiders: Hans de Ries en Albrecht Verspeck’, in Doopsgezinde Bijdragen 21 (1995), 9-20.

Marnef, G., ‘Een kanunnik in troebele tijden: Franciscus Doncker, voorman van de contrareformatorische actie te Antwerpen (1566-1573)’, in Geloven in het verleden. Studies over het godsdienstig leven in de vroegmoderne tijd (16de-18de eeuw) aangeboden aan prof. dr. Michel Cloet, Leuven, 1996, ter perse.

Marnef, G., ‘Protestanten in “Noord” en “Zuid”. Kerkhistorische beschouwingen n.a.v. een recente studie’, in bg 70 (1987), 139-145.

Marnef, G., ‘Het Protestantisme te Brussel, ca. 1567-1585’, in Tijdschrift voor Brusselse Geschiedenis 1 (1984), 57-82.

Marnef, G., ‘Het Protestantisme te Brussel onder de “Calvinistische Republiek”, ca. 1577-1585’, in w.p. Blockmans en H. Van Nuffel eds., Staat en Religie in de 15e en 16e eeuw, Brussel, 1986, 231-299.

Marnef, G., Reformatie en Opstand in een handelsmetropool. Prosopografie van protestanten en rebellen te Antwerpen vervolgd 1550-1577, Ieper, ter perse.

[p. 357]

Marnef, G., ‘Repressie en censuur in het Antwerps boekbedrijf, 1567-1576’, in De zeventiende eeuw 8 (1992), 221-231.

Marnef, G., ‘Tijdelijke triomf van een nieuwe geest’, in R. Van Uytven ed., De geschiedenis van Mechelen. Van Heerlijkheid tot Stadsgewest, Tielt, 1991, 129-35.

Marnef, G., ‘Tussen tolerantie en repressie: Protestanten en religieuze dissidenten te Antwerpen in de 16de eeuw’, in H. Soly en a.k.l. Thijs eds., Minderheden in de Westeuropese steden (16de-20ste eeuw), Brussel-Rome, 1995, 189-213.

Marnef, G. en De Schepper, H., ‘Raad van Beroerten (1567-1576)’, in E. Aerts e.a. eds., De centrale overheidsinstellingen van de Habsburgse Nederlanden (1482-1795), dl. I, Brussel, 1994, 469-477.

Marshall, S., ‘Women and Religious Choices in the Sixteenth Century Netherlands’, in Archiv für Reformationsgeschichte 75 (1984), 276-89.

Martin, J., Venice's Hidden Enemies. Italian Heretics in a Renaissance City, Berkeley-Los Angeles, 1993.

Masure, Th., De stadsfinanciën van Antwerpen 1531-1571. Een poging tot rekonstruktie. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling r.u. Gent, 1986.

McGrath, A., A Life of John Calvin. A Study in the Shaping of Western Culture, Oxford, 1990.

Meiners, E., Oostvrieschlandts kerkelyke Geschiedenisse, 2 dln., Groningen, 1738-39.

Mellink, a.f., Amsterdam en de wederdopers in de zestiende eeuw, Nijmegen, 1978.

Mellink, a.f., ‘Antwerpen als anabaptistencentrum tot ±1550’, in Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 46 (1964-65), 155-168.

Mellink, a.f., De radikale Reformatie als thema van sociaal-religieuze geschiedenis, Nijmegen, 1979.

The Mennonite Encyclopedia. A Comprehensive Reference Work on the Anabaptist-Mennonite Movement, 4 dln., Scottdale, 1955-1959.

Mertens, f.h. en Torfs, k.l., Geschiedenis van Antwerpen, 8 dln., Antwerpen, 1845-53.

Meskens, A., Wiskunde tussen Renaissance en Barok. Aspecten van wiskunde-beoefening te Antwerpen 1550-1620, Antwerpen, 1994.

Meylan, H., ‘L'Eglise d'Anvers sous la terreur. Lettres inédites de Johannes Helmichius (1567)’, in Mélanges historiques offerts à monsieur Jean Meyhoffer, Lausanne, 1952, 73-85.

Moeller, B., Reichsstadt und Reformation, Berlijn, 1987^2.

Montias, j.m., Artists and Artisans in Delft. A Socio-Economic Study of the Seventeenth Century, Princeton, 1982.

Moreau, G., ‘Un colporteur calviniste en 1563’, in Bulletin de la Société de l'Histoire du Protestantisme français 118 (1972), 1-31.

Moreau, G., ‘La corrélation entre milieu social et professionel et le choix de la religion à Tournai’, in Bronnen voor de religieuze geschiedenis van België. Middeleeuwen en Moderne Tijden, Leuven, 1968, 286-301.

Moreau, G., Histoire du Protestantisme à Tournai jusqu'à la veille de la Révolution des Pays-Bas, Parijs, 1962.

Moreau, G., ‘Les synodes des églises wallonnes des Pays-Bas en 1563’, in Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 47 (1965), 1-11.

[p. 358]

Mout, N., ‘The Family of Love (Huis der Liefde) and the Dutch Revolt’, in a.c. Duke en c.a. Tamse eds., Britain and the Netherlands. Vol. vii: Church and State since the Reformation, 's-Gravenhage, 1981, 76-93.

Mulder, j.-j., De uitvoering der geloofsplakkaten en het stedelijk verzet tegen de inquisitie te Antwerpen (1550-1566), Gent-'s-Gravenhage, 1897.

Nationaal Biografisch Woordenboek, 14 dln., Brussel, 1964-92.

Nauta, D., ‘De synode van Emden (1571) en de Hugenoten’, in Gereformeerd Theologisch Tijdschrift 73 (1973), 76-94.

Nauwelaerts, m.a., ‘Humanisme en onderwijs’, in Antwerpen in de xvide eeuw, Antwerpen, 1975, 257-300.

Nicholls, D., ‘The social history of the French Reformation: ideology, confession and culture’, in Social History 9 (1984), 25-43.

Nieuw Nederlands Biographisch Woordenboek, 10 dln., Leiden, 1911-37.

Nijhoff, W. en Kronenberg, m.e., Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540, 3 dln., 's-Gravenhage, 1923-66.

Oberman, h.a., Die Wirkung der Reformation, Wiesbaden-Stuttgart, 1987.

O'Malley, j.w., The First Jesuits, Cambridge, Mass., 1993.

Oosterbaan, j.a., ‘Vlekken en rimpels. Over verdeeldheid en hereniging’, in Wederdopers, menisten, doopsgezinden in Nederland 1530-1980, Zutphen, 1980, 62-83.

Op de Beeck, r.a.e., De gilde van Onze-Lieve-Vrouw-Lof in de kathedraal van Antwerpen. Vijfhonderd jaar Mariaverering te Antwerpen, Antwerpen, 1978.

Ozment, S., When Fathers Ruled. Family Life in Reformation Europe, Cambridge, Mass., 1983.

Parker, C., ‘French Calvinists as the Children of Israel: An Old Testament Self-Consciousness in Jean Crespin's Histoire des Martyrs before the Wars of Religion’, in The Sixteenth Century Journal 24 (1993), 227-248.

Parker, G., The Dutch Revolt, Londen, 1990^2.

Parker, G., El ejército de Flandes y el Camino Español 1567-1659, Madrid, 1986.

Parker, G., ‘Mutiny and Discontent in the Spanish Army of Flanders, 1572-1607’, in Id., Spain and the Netherlands 1559-1659. Ten Studies, Glasgow, 1990^2, 104-121.

Pastoor, g.m.c., ‘Bijbelse historiestukken in particulier bezit’, in C. Tümpel ed., Het Oude Testament in de Schilderkunst van de Gouden Eeuw, Zwolle, 1991, 122-133.

Pettegree, A., Emden and the Dutch Revolt. Exile and the Development of Reformed Protestantism, Oxford, 1992.

Pettegree, A., ‘The Exile Churches and the Churches “Under the Cross”: Antwerp and Emden During the Dutch Revolt’, in The Journal of Ecclesiastical History 38 (1987), 187-209.

Pettegree, A., ‘The Exile Churches during the Wonderjaar’, in J. van den Berg en p.g. Hoftijzer eds., Church, Change and Revolution. Transactions of the Fourth Anglo-Dutch Church History Colloquium, Leiden, 1991, 80-99.

Pettegree, A., Foreign Protestant Communities in Sixteenth-Century London, Oxford, 1986.

Pettegree, A., ‘The London Exile Community and the Second Sacramentarian

[p. 359]

Controversy, 1553-1560’, in Archiv für Reformationsgeschichte 78 (1987), 223-252.

Pettegree, A., ‘The stranger community in Marian London’, in Proceedings of the Huguenot Society 24 (1987), 390-402.

Pettegree, A., ‘The Struggle for an Orthodox Church: Calvinists and Anabaptists in East Friesland, 1554-1578’, in Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester 70 (1988), 45-59.

Philippen, L., Le culte de Notre-Dame op 't stocxken à Anvers 1474-1580, Antwerpen, 1925.

Philippen, L., Het volksonderwijs in onze middeleeuwse steden inzonderheid te Antwerpen 1200-1563, Antwerpen, 1920.

Pijper, F., Martelaarsboeken, 's-Gravenhage, 1924.

Pinto Crespo, V., Inquisición y control ideológico en la España del siglo xvi, Madrid, 1983.

Pohl, H., Die Portugiesen in Antwerpen (1567-1648). Zur Geschichte einer Minderheit, Wiesbaden, 1977.

Poncelet, A., Histoire de la Compagnie de Jésus dans les anciens Pays-Bas, 2 dln., Brussel, 1926-29.

Pont, j.w., Geschiedenis van het Lutheranisme in de Nederlanden tot 1618, Haarlem, 1911.

Post, r.r., Kerkelijke verhoudingen in Nederland vóór de Reformatie van ± 1500 tot ± 1580, Utrecht-Antwerpen, 1954.

Postma, F., ‘Nieuw licht op een oude zaak: de oprichting van de nieuwe bisdommen in 1559’, in Tijdschrift voor Geschiedenis 103 (1990), 10-27.

Prims, F., De Antwerpse ‘Raad van Justitie’ van Alva tot Requesens 1571-1575, Brussel, 1950.

Prims, F., ‘“De boom der schriftuur” te Antwerpen’, in Antwerpiensia, 13de reeks (1939), 84-91.

Prims, F., ‘Het dochtertje van Ursula Lopez’, in Id., Beelden uit den cultuurstrijd, dl. ii, Antwerpen, 1943, 367-76.

Prims, F., Geschiedenis van Antwerpen, 29 dln., Antwerpen, 1927-49.

Prims, F., Geschiedenis van Sint-Jorisparochie en kerk te Antwerpen (1304-1923), Antwerpen, 1923.

Prims, F., Het Wonderjaar (1566-1567), Antwerpen, 1941^2.

Put, E., De cleijne schoolen. Het volksonderwijs in het hertogdom Brabant tussen Katholieke Reformatie en Verlichting (eind 16de eeuw-1795), Leuven, 1990.

Puts, F., ‘Geschiedenis van de Antwerpse rederijkerskamer de Goudbloem’, in Jaarboek ‘de Fonteine’ 23-24 (1973-74), 5-34.

Rachfahl, F., Wilhelm von Oranien und der Niederländische Aufstand, 3 dln., 's-Gravenhage, 1906-24.

Ramsay, g.d., The City of London in international politics at the accession of Elizabeth Tudor, Manchester, 1975.

Realenzyclopädie für Protestantische Theologie und Kirche, 24 dln., Leipzig, 1896-1913^3.

Révah, i.s., ‘Pour l'histoire des marranes à Anvers: recensements de la “nation portugaise” de 1571 à 1666’, in Revue des études juives 4de reeks, 2 (1963), 123-147.

[p. 360]

Richet, D., ‘Aspects socio-culturels des conflits religieux à Paris dans la seconde moitié du xvie siècle’, in Annales. Economies. Sociétés. Civilisations 32 (1977), 764-789.

Ris Lambers, c.h., De kerkhervorming op de Veluwe 1523-1578. Bijdrage tot de geschiedenis van het Protestantisme in Noord-Nederland, Barneveld, 1890.

Rogier, l.j., Geschiedenis van het Katholicisme in Noord-Nederland in de 16de en 17de eeuw, 5 dln., Amsterdam-Brussel, 1964.

Roose, L., ‘De Antwerpse hervormingsgezinde rederijker Frans Fraet’, in Jaarboek ‘de Fonteine’ 19-20 (1969-70), 95-107.

Roose, L., ‘De letterkunde’, in Antwerpen in de xvide eeuw, Antwerpen, 1975, 321-348.

Rosenberg, D., ‘Les registres paroissiaux et les incidences de la réaction à la Saint-Barthélemy à Amiens’, in Revue du Nord 70 (1988), 501-510.

Rossato, V., ‘Anvers et ses libertés vue par Giovanni Zonca, hétérodoxe vénitien (1562-1566)’, in Revue d'Histoire Ecclésiastique 85 (1990), 291-321.

Sabbe, M., Peeter Heyns en de Nimfen uit den Lauwerboom. Bijdrage tot de geschiedenis van het schoolwezen in de 16e eeuw, Antwerpen en 's-Gravenhage, 1929.

Scheerder, J., De Beeldenstorm, Haarlem, 1978^2.

Schilling, H., ‘Confessional Europe’, in th.a. Brady, h.o. Oberman en j.d. Tracy eds., Handbook of European History 1400-1600. Late Middle Ages, Renaissance and Reformation, dl. ii, Leiden-New York-Keulen, 1995, 641-681.

Schilling, H., ‘Die Kirchenzucht im frühneuzeitlichen Europa in interkonfessionell vergleichender und interdisziplinärer Perspektive - eine Zwischenbilanz’, in H. Schilling ed., Kirchenzucht und Sozialdisziplinierung im frühneuzeitlichen Europa, Berlijn, 1994, 11-40.

Schilling, H., ‘Nationale Identität und Konfession in der europäischen Neuzeit’, in B. Giessen ed., Nationale und kulturelle Identität. Studien zur Entwicklung des kollektiven Bewusstseins in der Neuzeit, Frankfurt, 1991, 192-252.

Scholliers, E., ‘De lagere klassen’, in Antwerpen in de xvide eeuw, Antwerpen, 1975, 161-180.

Scholliers, E., Loonarbeid en honger. De levensstandaard in de xve en xvie eeuw te Antwerpen, Antwerpen, 1960.

Scholliers, E., ‘Vrije en onvrije arbeiders voornamelijk te Antwerpen in de 16e eeuw’, in Bijdragen voor de Geschiedenis der Nederlanden 11 (1956), 285-322.

Scribner, r.w., For the sake of simple folk. Popular propaganda for the German Reformation, Cambridge, 1981.

Scribner, r.w., ‘How Many Could Read? Comments on Bernd Moeller's “Stadt und Buch”’, in w.j. Mommsen ed., Stadtbürgertum und Adel in der Reformation. Studien zur Sozialgeschichte der Reformation in England und Deutschland, Stuttgart, 1979, 44-45.

Scribner, r.w., ‘Oral Culture and the Diffusion of the Reformation Ideas’, in Id., Popular Culture and Popular Movements in Reformation Germany, Londen, 1987, 49-69.

Scribner, r.w., ‘Preachers and People in the German Towns’, in Id., Popular Culture and Popular Movements in Reformation Germany, Londen, 1987, 123-143.

[p. 361]

Scribner, r.w., ‘Ritual and Reformation’, in R. Po-chia Hsia ed., The German People and the Reformation, Ithaca, 1988, 122-144.

Scribner, r.w., Porter, R. en Teich, M. eds.,The Reformation in national context, Cambridge, 1994.

Sillem, W., ‘Die wallonische Gemeinde in Stade’, in Geschichtsblätter des Deutschen Hugenotten-Vereins ii-6 (1893), 3-32.

Sillem, W., ‘Zur Geschichte der Niederländer in Hamburg von ihrer Ankunft bis zum Abschluss des Niederländischen Contracts 1605’, in Zeitschrift für Hambürgische Geschichte 7 (1883), 481-598.

Simons, E., Niederrheinisches Synodal- und Gemeindeleben ‘unter dem Kreuz’, Freiburg i.B.-Leipzig, 1897.

Simons, W., ‘Een zeker bestaan. De Zuidnederlandse begijnen en de Frauenfrage, 13de-18de eeuw’, in Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 17 (1991), 125-146.

Skinner, Q., The foundations of modern political thought, 2 dln., Cambridge, 1978.

Slenk, H., ‘De muziek van het protestantisme’, in Antwerpen in de xvide eeuw, Antwerpen, 1975, 511-520.

Smeyers, M., ‘Bidden en pronken. Devotie en beeldgebruik 15de-16de eeuw’, in J. Van der Stock ed., Stad in Vlaanderen. Cultuur en maatschappij 1477-1787, Brussel, 1991, 219-236.

Snyder, A., ‘Orality, literacy, and the study of Anabaptism’, in The Mennonite Quarterly Review 65 (1991), 371-392.

Soly, H., ‘De bouw van de Antwerpse citadel (1567-1571). Sociaal-economische aspecten’, in Belgisch Tijdschrift voor Militaire Geschiedenis 21 (1976), 549-578.

Soly, H., ‘Economische vernieuwing en sociale weerstand. De betekenis en aspiraties der Antwerpse middenklasse in de 16de eeuw’, in Tijdschrift voor Geschiedenis 83 (1970), 520-535.

Soly, H., ‘De groei van een metropool’, in K. Van Isacker en R. Van Uytven eds., Antwerpen. Twaalf eeuwen cultuur en geschiedenis, Antwerpen, 1986, 84-92.

Soly, H., ‘De megalopolis Antwerpen’, in L. Voet e.a., De stad Antwerpen van de Romeinse tijd tot de 17de eeuw. Topografische studie rond het plan van Virgilius Bononiensis 1565, Brussel, 1978, 95-119.

Soly, H., ‘Fortificaties, belastingen en corruptie te Antwerpen in het midden der 16de eeuw’, in bg 53 (1970), 191-210.

Soly, H., ‘Openbare feesten in Brabantse en Vlaamse steden, 16de-18de eeuw’, in Het openbaar initiatief van de gemeenten in België. Historische grondslagen (Ancien Régime), Brussel, 1984, 605-631.

Soly, H., ‘Plechtige intochten in de steden van de Zuidelijke Nederlanden tijdens de overgang van Middeleeuwen naar Nieuwe Tijd: communicatie, propaganda, spektakel’, in Tijdschrift voor Geschiedenis 97 (1984), 341-361.

Soly, H., ‘Sociale relaties in Antwerpen tijdens de 16de en 17de eeuw’, in J. Van der Stock ed., Antwerpen verhaal van een metropool 16de-17de eeuw, Gent, 1993, 37-47.

Soly, H., Urbanisme en kapitalisme te Antwerpen in de 16de eeuw. De stedebouwkundige en industriële onderneming van Gilbert van Schoonbeke, Brussel, 1977.

Spierenburg, P., De verbroken betovering. Mentaliteitsgeschiedenis van preïndustrieel Europa, Hilversum, 1990.

[p. 362]

Spiertz, m.g. en Janssens, j.a.m.m., Gids voor de studie van Reformatie en Katholieke Herleving in Nederland 1520-1650, Den Haag, 1982.

Staedtke, J., ‘Die niederländischen Ausgaben der Werke Heinrich Bullingers (1504-1575)’, in Zwingliana 13 (1969-73), 407-419.

Stappaerts, G., Bijdrage tot de studie van schilderijen in privé-bezit te Antwerpen in de zestiende eeuw. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Vrije Universiteit Brussel, 1988.

Stayer, j.m., Anabaptists and the Sword, Lawrence, Kansas, 1976.

Steen, c.r., A Chronicle of Conflict: Tournai, 1559-1567, Utrecht, 1985.

Steenbergen, g.j., ‘De auteur van de Antwerpse ommeganck-ordonnantie anno 1566’, in De Gulden Passer 25 (1947), 297-313.

Stelling-Michaud, S., Le livre du recteur de l'Académie de Genève (1559-1878), dln. ii-vi: Notices biographiques des étudiants, Genève, 1966-80.

Stempel, W., ‘Die Reformation in der Stadt Wesel’, in ...unnder Beider gestalt... Die Reformation in der Stadt Wesel, Wezel, 9-73.

Stiasny, h.h.th., Die strafrechtliche Verfolgung der Täufer in der freien Reichsstadt Köln 1529 bis 1618, Münster, 1962.

Subacchi, P., ‘Italians in Antwerp in the Second Half of the Sixteenth Century’, in H. Soly en a.k.l. Thijs eds., Minderheden in Westeuropese steden (16de-20ste eeuw), Brussel-Rome, 1995, 73-90.

ten Boom, H., De reformatie in Rotterdam 1530-1585, Amsterdam, 1987.

Ten Doornkaat Koolman, J., Dirk Philips. Vriend en medewerker van Menno Simons 1504-1568, Haarlem, 1964.

Theologische Realenzyklopädie, dl. I-, Berlijn-New York, 1977-.

Thijs, a.k.l., Van Geuzenstad tot katholiek bolwerk. Maatschappelijke betekenis van de Kerk in contrareformatorisch Antwerpen, Turnhout, 1990.

Thijs, a.k.l., Van ‘werkwinkel’ tot ‘fabriek’. De textielnijverheid te Antwerpen (Einde 15de-begin 19de eeuw), Brussel, 1987.

Thimme, H., ‘Der Handel Kölns am Ende des 16. Jahrhunderts und die internationale Zusammensetzung der Kölner Kaufmannschaft’, in Westdeutsche Zeitschrift für Geschichte und Kunst 31 (1912), 389-473.

Trapman, J., De Summa der godliker scrifturen (1523), Leiden, 1978.

Truman, r.w. en Kinder, a.g., ‘The Pursuit of Spanish Heretics in the Low Countries: the Activities of Alonso del Canto, 1561-1564’, in The Journal of Ecclesiastical History 30 (1979), 65-93.

Uyttenhooven, A., Geschiedenis der Hervormde Kerke te Antwerpen, van de twaalfde eeuw tot den tegenwoordigen tijd, dl. I., Amsterdam, 1794.

Valkema Blouw, P., ‘Augustijn van Hasselt as a printer in Vianen and Wesel’, in Quaerendo 16 (1986), 163-190.

Valkema Blouw, P., ‘Drukkers voor Menno Simons en Dirk Philips’, in Doopsgezinde Bijdragen 17 (1991), 31-74.

Valkema Blouw, P., ‘Gilles Coppens van Diest als ondergronds drukker, 1566-67’, in Liber Amicorum h.d.l. Vervliet, Kapellen, 1988, 143-163.

Valkema Blouw, P., ‘Plantin's betrekkingen met Hendrik Niclaes’, in M. De Schepper en F. de Nave eds., Ex Officina Plantiniana. Studia in memoriam Christophori Plantini (ca. 1520-1589), Antwerpen, 1989, 121-158.

[p. 363]

Valkema Blouw, P., ‘Printers to Hendrik Niclaes: Plantin and Augustijn van Hasselt’, in Quaerendo 14 (1984), 247-272.

Valkema Blouw, P., ‘The secret background of Lenaert der Kinderen's activities, 1562-7’, in Quaerendo 17 (1987), 83-127.

Valkema Blouw, P., ‘The Van Oldenborch and Vanden Merberghe pseudonyms or Why Frans Fraet had to die’, in Quaerendo 22 (1992), 165-190, 245-272.

Valvekens, E., De Zuid-Nederlandsche Norbertijner abdijen en de Opstand tegen Spanje maart 1576-1585, Antwerpen, 1929.

Van Autenboer, E., Het Brabants Landjuweel der rederijkers (1515-1561), Middelburg, 1981.

Van Autenboer, E., ‘Rederijkers en schutters in de branding van de 16de eeuw’, in Noordgouw 18 (1978), 85-106.

Vandamme, L., ‘Revolt in the Westkwartier’, in Revolt and emigration. Refugees from the Westkwartier in Sandwich in the xvith century, Dikkebus, 1988, 29-72.

Vandamme, L., De socio-professionele recrutering van de reformatie te Brugge, 1566-1567. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling k.u. Leuven, 1982.

Van de Laar, l.j.a., ‘De katholieke restauratie te 's-Hertogenbosch ca. 1525-1625’, in Zesde colloquium ‘De Brabantse Stad’. Congresboek, Antwerpen, 1983, 171-234.

Van den Branden, L., ‘Archiefstukken betreffende het Antwerpse boekwezen in de 15de en 16de eeuw’, in F. de Nave ed., Liber Amicorum Leon Voet, Antwerpen, 1985, 169-187.

Vandenbroeck, P., Jheronimus Bosch tussen volksleven en stadscultuur, Berchem, 1987.

Van den Nieuwenhuizen, J., ‘Het kapelaniewezen te Antwerpen tot 1477’, in Bronnen voor de religieuze geschiedenis van België. Middeleeuwen en Moderne Tijden, Leuven, 1968, 221-235.

Van den Nieuwenhuizen, J., ‘Onder de geestelijke hoede van het Onze-Lieve-Vrouwe-kapittel’, in K. Van Isacker en R. Van Uytven eds., Antwerpen. Twaalf eeuwen geschiedenis en cultuur, Antwerpen, 1986, 65-70.

Van den Nieuwenhuizen, J., ‘De parochiale organisatie van Antwerpen tijdens de Middeleeuwen’, in Pascua Mediaevalia. Studies voor Prof. Dr. j.m. De Smet, Leuven, 1983, 15-27.

Van der Essen, L., ‘Episodes de l'histoire religieuse et commerciale d'Anvers dans la seconde moitié du xvie siècle. Rapport secret de Géronimo de Curiel, facteur du roi d'Espagne à Anvers, sur les marchands hérétiques ou suspects de cette ville (1566)’, in Bulletin de la Commission royale d'Histoire 80 (1911), 321-362.

Van der Essen, L., ‘Les progrès du luthéranisme et du calvinisme dans le monde commercial d'Anvers et l'espionnage politique du marchand Philippe Dauxy, agent secret de Marguerite de Parme, en 1566-1567’, in Vierteljahrschrift für Sozial- und Wirtschaftgeschichte 12 (1914), 152-234.

van der Pol, F., De Reformatie te Kampen in de zestiende eeuw, Kampen, 1990.

Van der Schaar, J., Woordenboek van voornamen, Utrecht, 1983.

Van der Stighelen, K., ‘Burgers en hun portretten’, in J. Van der Stock ed., Stad in Vlaanderen. Cultuur en maatschappij 1477-1787, Brussel, 1991, 141-156.

[p. 364]

Van der Wee, H., ‘De economie als factor bij het begin van de Opstand in de Zuidelijke Nederlanden’, in c.b. Wels ed., Vaderlands Verleden in Veelvoud, dl. I, Den Haag, 1980, 55-70.

Van der Wee, H., The Growth of the Antwerp Market and the European Economy (fourteenth-sixteenth centuries), 3 dln., Den Haag, 1963.

Van der Wee, H., ‘Handel in de Zuidelijke Nederlanden’, in Algemene Geschiedenis der Nederlanden, dl. vi, Haarlem, 1979, 75-97.

van der Zijpp, N., ‘Antwerp’, in The Mennonite Encyclopedia, dl. I, Scottdale, 1955, 134-35.

van der Zijpp, N., Geschiedenis der doopsgezinden in Nederland, Arnhem, 1952.

Vande Weghe, R., Geschiedenis van de Antwerpse straatnamen, Antwerpen, 1977.

Van de Wiele, J., ‘De inquisitierechtbank van Pieter Titelmans in de zestiende eeuw in Vlaanderen’, in Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 97 (1982), 19-63.

van Dooren, j.p., ‘Der Weseler Konvent 1568. Neue Forschungsergebnisse’, in Monatshefte für Evangelische Kirchengeschichte des Rheinlandes 31 (1982), 41-55

van Dorsten, j.a., ‘Temporis filia veritas. Learning and religious peace’, in Id., The Anglo-Dutch Renaissance. Seven Essays, eds. J. van den Berg en A. Hamilton, Leiden, 1988, 38-45.

Van Dülmen, R., ‘Protestantismus und Kapitalismus. Max Webers These im Licht der neueren Sozialgeschichte’, in C. Gneuss en J. Kocka eds., Max Weber. Ein Symposion, München, 1988, 88-101.

Van Elslander, A., Het refrein in de Nederlanden tot 1600, Gent, 1953.

Van Elslander, A., ‘Een refreinfeest te Antwerpen in 1556’, in Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis 25 (1946), 134-142.

Van Gelderen, M., The Political Thought of the Dutch Revolt 1555-1590, Cambridge, 1992.

Van Goethem, P., Gegevens van demographisch-administratieven aard betreffende de stad Antwerpen op het einde van haar bloeiperiode (1577-1585). Onuitgegeven licentiaatsverhandeling r.u. Gent, 1946.

van Iperen, J., Tweehonderdjarig jubel-feest der Nederlandsche vryheid, of plegtige redenvoeringe, ter gedagtenisse der afwerpinge van het Spaansch juk, Middelburg, 1772.

Van Langeraad, l.a., Guido de Bray. Zijn leven en werken. Bijdrage tot de geschiedenis van het Zuid-Nederlandsche protestantisme, Zierikzee, 1884.

Van Lennep, m.f., Gaspar van der Heyden (1530-1586), Amsterdam, 1884.

van Nierop, h.f.k., Beeldenstorm en burgerlijk verzet in Amsterdam 1566-1567, Nijmegen, 1978.

Vanroelen, J., ‘Het stadsbestuur’, in Antwerpen in de xvide eeuw, Antwerpen, 1975, 37-54.

Van Roey, J., ‘De bevolking’, in Antwerpen in de xvide eeuw, Antwerpen, 1975, 95-108.

Van Roey, J., ‘Het boekbedrijf in Antwerpen in 1584-1585’, in M. De Schepper en F. de Nave eds., Ex Officina Plantiniana. Studia in memoriam Christophori Plantini (ca. 1520-1589), Antwerpen, 1989, 419-433.

Van Roey, J., ‘De correlatie tussen het sociale-beroepsmilieu en de godsdienst-

[p. 365]

keuze te Antwerpen op het einde der xvide eeuw’, in Bronnen voor de religieuze geschiedenis van België. Middeleeuwen en Moderne Tijden, Leuven, 1968, 239-257.

Van Roey, J., De sociale structuur en de godsdienstige gezindheid van de Antwerpse bevolking op de vooravond van de Reconciliatie met Farnèse (17 augustus 1585). Onuitgegeven proefschrift r.u. Gent, 1963.

Van Roey, J., De Val van Antwerpen 17 augustus 1585 - voor en na, Antwerpen, 1985.

Van Roey, J., ‘De zeventiende eeuw’, in L. Voet e.a., De stad Antwerpen van de Romeinse tijd tot de 17de eeuw. Topografische studie rond het plan van Virgilius Bononiensis 1565, Brussel, 1978, 121-132.

Van Roosbroeck, R., Emigranten. Nederlandse vluchtelingen in Duitsland (1550-1600), Leuven, 1968.

Van Roosbroeck, R., Het Wonderjaar te Antwerpen 1566-1567. Inleiding tot de studie der godsdienstonlusten te Antwerpen van 1566 tot 1585, Antwerpen, 1930.

Van Schelven, a.a., ‘Het begin van het gewapend verzet tegen Spanje in de 16e-eeuwsche Nederlanden’, in Handelingen en Mededelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden 28 (1914-15), 126-156.

Van Schelven, a.a., De Nederduitsche vluchtelingenkerken der xvide eeuw in Engeland en Duitsland in hunne beteekenis voor de Reformatie in de Nederlanden, 's-Gravenhage, 1909.

Van Schelven, a.a., ‘Het verzoekschrift der drie millioen goudguldens (October 1566)’, in Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde 6de reeks, 9 (1930), 1-42.

Van Schelven, a.a., Willem van Oranje. Een boek ter gedachtenis van idealen en teleurstellingen, Amsterdam, 1943.

Van Stuijvenberg, j.h., ‘Problemen rond “de” these van Weber’, in H. Baudet en H. Van der Meulen eds., Kernproblemen der economische geschiedenis, Groningen, 1978, 111-116.

van 't Spijker, W., ‘Stromingen onder de reformatorisch gezinden te Emden’, in D. Nauta e.a., De synode van Emden, oktober 1571. Een bundel opstellen ter gelegenheid van de vierhonderdjarige herdenking, Kampen, 1971, 50-74.

Van Uytven, R., ‘Invloeden van het sociale en professionele milieu op de godsdienstkeuze: Leuven en Edingen’, in Bronnen voor de religieuze geschiedenis van België. Middeleeuwen en Moderne Tijden, Leuven, 1968, 259-279.

Van Uytven, R., Leuven ‘De beste stad van Brabant’, dl. I: De geschiedenis van het stadsgewest Leuven tot omstreeks 1600, Leuven, 1980.

Van Uytven, R., ‘Scènes de la vie sociale dans les villes des Pays-Bas du xive au xvie siècle’, in Actes du Colloque la Sociabilité Urbaine en Europe du Nord-Ouest du xive au xviiie siècle. 5 février 1983, Douai, 1983, 11-31.

Vazquez de Prada, V., Lettres marchandes d'Anvers, dl. I: Introduction, Parijs, 1959.

Verbeemen, J., ‘Immigratie te Antwerpen’, in Mededelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring voor Leuven en omgeving. Lustrumuitgave De Brabantse Stad (1965), 81-100.

Verheyden, a.l.e., Le Conseil des Troubles, Flavion, 1981.

[p. 366]

Verheyden, a.l.e., Het Gentsche martyrologium (1530-1595), Brugge, 1945.

Verheyden, a.l.e., Geschiedenis der Doopsgezinden in de Zuidelijke Nederlanden in de xvie eeuw, Brussel, 1959.

Verheyden, a.l.e., Le martyrologe courtraisien et le martyrologe bruxellois, Vilvoorde, 1950.

Vermaseren, b.a., ‘De Antwerpse koopman Martin Lopez en zijn familie in de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw’, in bg 56 (1973), 3-79.

Visser, c.c.g., De Lutheranen in Nederland tussen katholicisme en calvinisme 1566 tot heden, Dieren, 1983.

Voet, L., The Golden Compasses. A History and Evaluation of the Printing and Publishing Activities of the Officina Plantiniana at Antwerp, 2 dln., Amsterdam-Londen-New York, 1969-73.

Voet, L., De Gouden Eeuw van Antwerpen. Bloei en uitstraling van de Metropool in de zestiende eeuw, Antwerp, 1973.

Voet, L., The Plantin Press (1555-1589). A Bibliography of the Works printed and published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden, 6 dln., Amsterdam, 1980-83.

Voet, L., ‘Some considerations on the production of the Plantin Press’, in F. Vanwijngaerden e.a., Liber Amicorum Herman Liebaers, Brussel, 1984, 355-369.

Voet, L., ‘De typografische bedrijvigheid te Antwerpen in de 16e eeuw’, in Antwerpen in de xvide eeuw, Antwerpen, 1975, 233-255.

Voet, L.e.a., De stad Antwerpen van de Romeinse tijd tot de 17de eeuw. Topografische studie rond het plan van Virgilius Bononiensis, Brussel, 1978.

Vos, K., ‘De doopsgezinden te Antwerpen’, in Bulletin de la Commission royale d'Histoire 84 (1920), 311-390.

Vroom, w.h., De Onze-Lieve-Vrouwekerk te Antwerpen. De financiering van de bouw tot de Beeldenstorm, Antwerpen-Amsterdam, 1983.

Waite, g.k., ‘The Anabaptist Movement in Amsterdam and the Netherlands, 1531-1535: An Initial Investigation into its Genesis and Social Dynamics’, in The Sixteenth Century Journal 18 (1987), 249-265.

Waite, g.k., ‘Reformers on Stage: Rhetorician Drama and Reformation Propaganda in the Netherlands of Charles V, 1519-1556’, in Archiv für Reformationsgeschichte 83 (1992), 209-239.

Wells, g.e., Antwerp and the Government of Philip ii: 1555-1567. Onuitgegeven proefschrift, Cornell University, Ithaca, 1982.

Wendel, F., Calvin. The Origins and Development of his Religious Thought, Londen, 1980.

Willems-Closset, m.-p., ‘Le protestantisme à Lille jusqu'à la veille de la révolution des Pays-Bas (1521-1565)’, in Revue du Nord 52 (1970), 199-216.

Williams, g.h., The Radical Reformation, Kirksville, 1992^3.

Willocx, F., L' introduction des décrets du concile de Trente dans les Pays-Bas et dans la Principauté de Liège, Leuven, 1929.

Woltjer, j.j., ‘Dutch Privileges, Real and Imaginary’, in j.s. Bromley en e.h. Kossmann eds., Britain and the Netherlands. V. Some Political Mythologies, Den Haag, 1975, 19-35.

[p. 367]

Woltjer, j.j., Friesland in Hervormingstijd, Leiden, 1962.

Woltjer, j.j., ‘Geweld tijdens de godsdienstoorlogen in Frankrijk en in de Nederlanden: een vergelijking’, in Trajecta. Tijdschrift voor de geschiedenis van het katholiek leven in de Nederlanden 3 (1994), 281-296.

Woltjer, j.j., Kleine oorzaken, grote gevolgen, Leiden, 1975.

Woltjer, j.j., ‘De politieke betekenis van de Emdense synode’, in D. Nauta e.a., De synode van Emden. Een bundel opstellen ter gelegenheid van de vierhonderdjarige herdenking, Kampen, 1971, 22-49.

Woltjer, j.j., Tussen vrijheidsstrijd en burgeroorlog. Over de Nederlandse Opstand 1555-1580, Amsterdam, 1994.

Woltjer, j.j., ‘De Vrede-makers’, in S. Groenveld en h.l.ph. Leeuwenberg eds., De Unie van Utrecht. Wording en werking van een verbond en een verbondsacte, Den Haag, 1979, 56-87.

Wuthnow, R., ‘Towns, Regimes and Religious Movements in the Reformation’, in e.d. Genovese en L. Hochberg eds., Geographic Perspectives in History. Essays in Honor of Edward Whiting Fox, Oxford, 1989, 34-56.

Zijp, r.p., ‘Spiritualisme in de 16de eeuw, een schets’, in Ketters en papen onder Filips ii. Het godsdienstig leven in de tweede helft van de 16de eeuw, Utrecht, 1986, 75-93.

Zilver uit de Gouden Eeuw van Antwerpen. Tentoonstellingscatalogus, Antwerpen, 1988.